— 1949-ча шера Казахстане ваьв со, — дувц Абос. — Цунга хьежжа, вай наха лайна къиза Iазап ше ма дарра довзац сона. ЙиълагIча ферме ваха со эттача, цига нах ца баха дукха ха я, аьлар сога. Цига дIакхаьчача дайнача сурто духьалъоттадир сона уж шераш, селхан хилча санна. Къоаноша Даьхенах хьегаш мел дийцар, диканга сатувсаш даьха денош, сай берал дагаухар сона. ЙиълагIча ферме гIалгIай биъ дезал бахар. Сейнарой боацаш, Зангенаькъани Келаматанаькъани бар цига Iеш. Наькхах даьхка бераш доацаш, тха пхе дезалцара 40 саг воаллар цу кашамашка.

Гонахьара тиша карт цхьа ираз дайнараша дIайихьаяр, боарзаш шаьрденна, цхьадараш чукхийтта латтар. Кашамашка гIолла доладенна лелаш доахан дар. Дахчах даь чурташ дохкаденна дIадаьннадар. Валар хIара сагага кхача езаш оагIув я!

Бакъда, гаьнарча мехка, ший Даьхенах хьегаш, цунга кхайкаш, дIакхалхарал халагIа хIама хургдац аьнна хет. Цига мел боахка гIалгIай, шоай дезалий гIайгIа ийца, бисарий саготдеш бахабар. Уйлаш еш цIавоагIаш, чIоагIо йир аз, мичча беса цига юхакхаьча, гонахьа карт оттае, байнарий цIераш хьатехка, лерттIа чурташ догIа, совлен хIамаш цу кашамашкара араяха, — дувц Абос.

2019-ча шера къахетаме волча Дала аьттув баьккхар Абой ший дагалаьттар кхоачашде. Исраил яхаш хиннав цун да, наьна цIи Васлат яр. Къам мехкахдаккха салтий чухьелхача хана, Исраил Харькове фашист вохавеш латтар. Пхе дезалхочун да вар из цу хана. Цун ши воша вIалла боацача бехкá, 1937-ча шера харцахьа оттадаьча гIулакхах лаьца, 15 шу яккха Iовахьийтавар. Цигара хало ла низ боацаш, 1938-ча шера кхелхар цхьа воша.

— БоккхагIчар дувцачох, Казахстане Iокхаьчачул тIехьагIа эггара хьалха дIакхелхар тха даь-нана я. 44-ча шера бIаьстан шоллагIча бетта вахар хаьдад цун. Цу шера байнаб са даь-йишеи цун кIаьнки. Цул тIехьагIа дIакхелхаб са даь-веший сесаги цун ши йиIиги. Казахстане со висар ши вошеи цхьа йишеи доацаш,- дувц Абос.

Кашамаш тоадеш, чурташ оттадеш, доккха гIо дир Абойна цига ваьхача цун новкъоста. Лейнвебер Валдемар яхаш, немце вар из. Або санна, бахачара Iаьдало бохабаь, цига чукхайса нах бар уж. Цхьана деша баьгIача царна юкъе доттагIал дисадар. Ший цIагIа из чуийца, дIа-хьа аха машен дIаенна, геттара гIулакхаца хьайзар из саг. Из беркате болх дIабахьа шийна гIо даьча гаргарча наха, баркал аьнна вала магацар Абойна.

ДIабехка боахкача наьха цIераш дIаязъяь, улг оттадир Абос цига. Къаьстта истори долаш саг ва, аьнна, хьоахавир цо цу тIа дIаязваь лаьтта Зангенаькъан Або-Бакар.

— Казахстане бац цу сага боарз, хетаргахьа, Астрахане воаллаш хила веза из дIавелла. Казахстане IобоагIаш, новкъа кхелхав из. Деналах визза хиннача цу сага цIи цхьаннахьа дIаязъе ловра сона.

Галашкара ворхI километр гаьна иллача Берешки оалаш хиннача моттиге дахар тхо, вай дохадеча хана. МаIа нах кIезига бар цига. ТIем тIа бахабар дукхагIбараш. ЗIамигача берашца хиннача кхалнаьха хIамаш тIаетта, вордаш дIайига аьттув балацар. Хоттала Iочуяхе юсар уж новкъа. Або-Бакара чIоагIа низ баьбар ший дегIа, уж вордаш тетташ. Массехк аьккхий дезал бахар тхо даьхача. Юрта гаьнабаьнна болхача хана, зийра Або-Бакара, Идиганаькъан Яхььяй шин воIах, цхьа кIаьнк мара гуш воацилга.

Могаш воацаш, метта илла Iумар воацаш вар.

КорзагIваьннача Або-Бакара: «Яхьья, мичав Iумар?» — хаьттача, цхьаккха хIама де низ боацаш, висар со, аьлар Яхььяс. Ше ма водда юрта юхачуведар Або-Бакар. ЦIогIа деттача салташта ше леладер дIахайта, удаш чуваха, 18 шу даьнна Iумар букъ тIа вилла, текхавеш тIехьакхийра из. Иштта тамашийна саг вар из! Цу халоно дегI човхадаь, кхоалагIча дийнахьа вахар хаьдар дог майра, деналца хиннача Або-Бакара. Шоай хур даь хиннадар наха, из веннилга дIа ца хайта гIерташ.

ДоаггIача беса из дIаволла гIийртаб уж. ХIаьта а, цаI аькхваха, дIавихьав цар из цIермашен сацалехь. Або-Бакара кIалхарваьккха Iумар, тоавенна ураэтта, могаш волаш, Кавказе ваьлар.

Абос гойтача гIулакхо дог ураоттадир Казахстане ваха висача ГIушлакъийнаькъан Iийсай. Мержой тайпан лоархIаш ва Iийса. Хийрача мехка бахаш бале а, цун а цун дезала а дика хов наьна мотт. Вай къаман Iадаташ лорадеш, лоархIаш хьабоагIа уж.

Юртбоахаме къахьегаш болча цар, шоай доалахьа массехк ферма, дIадийна лаьтташ да. ШозлагIа Або юхавахача, вIашагIкхийтар уж.

— Шу хьалха аз кулг техача кашамий хьал, велха дог оттаргдолаш дар. Цу чура буц яа гIертача хьайбаша йожаяьяр карт. Аьшка карт е эттар со цига тIаккха. Из болх дIахьош доккха гIо дир сона Iийсас. Ший воI, гаргара саг оттаваь, машен хьаенна, мел эша оатхалаш Iалашъяь, чIоагIа дог лазаш, хьежар из. Даьла раьза хилва цун!

Абос уж кашамаш меттадоаладеш хьийга къа дайча, догчIехкаш вар из.

— ХIара денна укхаза гIолла тIехвийннав со, бакъда хIанз мара укхаза кашамаш дий хайнадац сона. Лоалаха ядача Качир, Инталь яхача юрташкара кашамаш меттадоаладе хьайзар из цул тIехьагIа. Цу моттигашка Iийсай дукха гаргара нах боахкар. Качирски лаьтташка боахкараш малашб тахка сона, аьнна, тIадиллар цо Абойна. Судхо хиннача ЦIечой Хьасана дийцар цу гIулакхах. 26 сага цIераш яьхар цо. Верригаш а 80 саг хилар цига веннараш. Iийса оарцагIваьннавецаре, уж кашамаш долча качирски лаьтта цхьа гIишло е кийчлуш хиннадар Iаьдал. Хьалха, юртал ара илла из моттиг, хIанз юрта юкъе яр. Iийсайна байра, машенашца цига болх дIаболабе кийчлуш бола нах. Ма водда юрта кулгалхо волча вахар из. Из цун къаьнара доттагIа немце вар.

— Шозза мехкахдаккха гIерт шо са къам?! — аьлар цо.

Дерригнех кхийттача кулгалхочо, кашамашта гонахьа оттае аьшка карт елар, цу моттигах кулг тоха йиш яц, аьнна, соцам бир. ХIанз чурташ латташ, чудерзадаь доазув долаш я, вай къаман нах боахка моттиг.