Американ президентаца Б. Клинтонца вӀашагӀкхетар

Цхьа ткъаьх шу хьалха хургдар из. Ӏуйрийна диъ сахьат даьлча, кхы наб ца юлуш хьалгӀетта, телевизор хьалсегар аз. Цхьан каналах хьахьокхаш дар Америкерча кинематографаша даьккха Чикатилох дола исбахьален фильм. Цо къаьстта дика довзийтар сона Къоастой Ӏийсас зуламхо лацарца дувзаденна мел дола хӀама. Цу ханналца белггала из мишта хиннад, фу хиннад ховш вацар со.

Кинофильмо яхар бакъдале, Чикатило дезал, фусам-нана йолаш, дуккхача моттигашка болх баь саг хиннав: школан завуч, эрсий меттеи литературани хьехархо, цхьан юкъа директора декхараш кхоачашдаьд цо. Бувзама техникум яьккха а хиннав. Телефона станце а болх баьб. Иштта газета штате воаца корреспондент лоархӀаш, цхьацца йоазош деш, царна кепа етташ а хиннав 1936 шера ваь хиннача Чикатило. Цо боабаьча кхалнаьхеи берийи дукхал 53 сагага дӀакхаьча Ӏийнаяц. Ше балха водаш, даим тӀормиг лелабеш хиннаб цо, цу чу яа хӀама, мала хӀама, урс леладеш хиннад. Балхара ваьлча, цӀермашеннаькъа вокзале вахе, цига цхьа зама йоаккхаш хиннай, моллагӀча кхалсагаца хьоашал тассар духьа. ДӀа-юха шоаш дайза даьлча, салаӀа хьунагӀа хьехаш хиннай керда хьаьша. ДӀакхаьчача, Ӏохайя цунца диэ-меле, юххера урс техе ювш хиннай. Из лацара гӀулакха кхыметтел эскар оарцагӀдаьккха хиннад, бакъда коравеш хиннавац зуламхо. Хетаргахьа, цхьаннена дага хиннадац; сабареча, цамогаш вола саг санна корта чубелла лелача болхлочо (иштта гойтавар из дувцача кинофильманна юкъе) цу тайпара хӀама дерг ма дий аьнна. Следователа болх йоккха говзал езаш болга а дика гойтад кино даьккхача наха. Цар хьахьокх цо боабаь, вӀаший дукха гаьна боацаш, лаьттах бийхка кхалнах.

Вай мехкахочоа карахдаьннар мугӀарера хӀама хиннадаларе, къаьстта а американцаша цох из кинофильм доаккхаргдацар, аьнна, хет сона. Дерригача дуненна а довза мегаргдолаш хӀама хиннад Къоастой Ӏийсайна из лацарца карахдаьнннар. Цудухьа цар из лаьттан букъ тӀа мел долча мехкашка дӀа а гойтад.

— Из кинофильм даккхале, — дувц Махьмада Ӏийсас, -йоазанхочо Лурье Ричарда «Иблиса чарахьал дар» яха книжка яздаь хиннад цу хӀамах 1993-ча шера. Таржамаш даь, 31 паччахьалкхен меттала даьккхад из. Со мел хиннача мехкашка: Вьетнаме, Франце, Германе, Финлянде, Итале, кхычахьа — долаш дар дувцаш дола книжка.

Кхы а дукха моттигаш хинна хургья цун балха юкъе, бе-бе зуламхой гучабоахаш а лувцаш а, бакъда цу цхьанне а довзийт вайна, вай мехкахочо следователа алапи зехьа ца ийдаьлга. Иштта ца хилча, цунна лург а яцар юстице инарал-лейтенант яха еза цӀи.

Россе президент В. Путин орден дӀалуш ва вай мехкахочоа

1993-ча шера дар мотт сона из. Цу хана со Шолжа-ГӀалий тӀа вахар. Бакъда вахача-ваьннача ца вуташ, со сай квартирера араваккха гӀерташ, тӀехьабаьнна лелаш, цхьаццабола нохчий къамах бола нах бар. Вена подъезда чу чуийккха: «Хьо укхаза вахаргвац хьона», — яхаш, цӀогӀа хьийкхар сона цхьан дийнахьа нохчий кинорежиссёр хиннача ТатаевгӀар Илеза. Цу тайпара къамаьлаш хезадар сона йоазанхо хиннача ЯндарбиевгӀар Заьлмахагара а. Сарахьа балхара чувеча, бераш соалозаца хахка коа аравала йиш яцар сога, баьхке хьаовттар малашб цаховш бола нах. Цигара со чуваххалца: «ДӀаводий хьо укхазара? Оаха вахийтаргвац хьо», — дар сона хьахозаш хиннар. ЦӀагӀа чубаьхка Боккхийчар Советерча «къоаноша» а кхеставир со цхьан дийнахьа. Книжни издательствера со араваккха (балха вола моттиг) Нохчий республикан следственни комитета болхло венавар, автомат яхьаш. Цар увттадеш дола уж «концерташ» кӀордадаь, Наьсаре хьалвера со, Къоастой Махьмада Ӏийсайна тӀавахар духьа, цо фу оал хьажа безам болаш. Из цу хана Россе паччахьа викал волаш, ГӀалгӀайче болх беш вар. ХӀанз мэри йолча цӀагӀа яр цун офис. Цунна тӀаваха хала хиланзар сона. Хетаргахьа, цунгара масал эца дезар тахан хьакимаш да тхо яхача цхьаццаболча наха. Мехкахой хьашташка хьажа ше декхарийла волга дика кхетадеш вар, аьнна, хет сона инарал. ДӀадийцар аз шедар долча беса, балха а цӀагӀа а се садаккха ца вуташ, нохчий къамах болча наха кхеставеш хилар.

— Бала ба сога цу наха бахьар, — аьлар аз.

Сога дикка ла а дийгӀа, лоацца аьлар цо:

— Цигара хьа а ваьле, уккхаза хьалвел.

Хьаькъал долча сагá кхетаде хала дацар аьнна хет сона, сенца чакхдаргда Шолжа-ГӀалий тӀа латта хьал. Со меттел, юххера, беррига гӀалгӀай а хьалбахка безаш хилар цига этта гӀулакх. Бакъда цар эггара хьалха цигара араваьккхар со вар. Даггара уйла йича, из фу бахьан долаш дар ала могаргдацар сона тахан а. Цхьанна партеца, оппозицеца, зуламхошца вувзавенна ца хилча; сенна кхеставора цар со селлара чӀоагӀа? Цу хаттара жоп дала царна шоашта а могаргдарий-хьогӀ?

Шийга мукъа ха кӀезига яле а, са юхь а яь, тӀа а ийца, сога ладийгӀар са даь ханнара волча сага. Цунга ха йоацилга-м кхетаде хала дацар. 1992-ча шера гӀалгӀашта, хӀирашта юкъе хинна тӀом бар, цигара беха баьхка эзараш нах бар чубаха цӀа, бе болх боацаш лелаш; цхьабараш де доацаш байна, хӀанз а корабанза бар. Цу юккъегӀолла йохаш а еха а латташ Нохч-ГӀалгӀай республика яр. Цо дикка саготдайтар хьакимашка а мугӀарерча нахага а. Тха къамаьл чакхдоаллаше а, сихонца ваха кийчвелар Махьмада Ӏийса: «Сипсой-ГӀалий тӀа кхача везаш ва со сихха», — аьнна. Цо сайга ма аллара, цигара вахар дита а дита, Наьсаре хьалвера со. Вена дехке а ваьннавац.

Мехка паччахьа Б. Н. Ельцина цунна тӀабилла хиннар геттара хала болх бар, аьнна, хет сона. Москвагара даим хьатӀалоаттадеш гӀо-новкъостал ца хилча, хьабе вӀаштӀехьадаргдацар из, хӀана аьлча лаьттар къаманна эггара халагӀйола ха яр. Цхьан дийнахьа районерча «Наьсарен оаз» яхача газета хьалхарча оагӀон тӀа кепа теха араяьлар, Ӏийсас Ельцинга язъяь, балхара дӀавоалаш йола заявлени. Ах оагӀув дӀалаццал хӀана яц аьнна яр из. Фу дар цу тӀа паччахьа викало дийцар, хӀана дита лаьрхӀадар цо шийгара гӀулакх? Болх хала хилари из хьабе цамагари дацар цо лоткъадеш хиннар. ТӀом хинначул тӀехьагӀа, вахарах беха лела нах, хьалчубахарашта деш дола дов, уж боабеш хилар, де доацаш байнараш лахарах аьттув цабалар, хӀаьта Москвас уж дешаш къоастаде, нах юха цӀабахийта, уж эшача хӀаманца Ӏалашбе гӀо деш цахилар дар дукхагӀа инарала новкъа хиннар. Уж шедар довзийтар духьа, цкъа-шозза яхар мо, ше тӀаэцар дийха хиннад цо паччахьага. Бакъда вокхо, теркал ца деш, дита хиннад цун дехараш. Нагахьа санна иштта дале, ер болх шийна дӀахо булургбац, ше цу балхара дӀавоал, аьнна яздаьдар цу тӀа. Ховш ма хиллара, цу тайпара йоазув духхьал газета тӀа кепа теха ца Ӏеш, Ельцинга шийга а дӀакхаьча хургдар, аьнна, хет сона. Сенна доаккхар из газета тӀа? Цул нийсагӀа даь хӀама дацар. Нагахьа санна къаман хало тӀаэттача хана, цо из болх битабаларе, нах ца кхета а тарлора цо из битара бахьанах. Бехкаш даха тарлора, гӀалгӀашта гӀо-новкъостал де ловш вац из, яхаш. Ше дӀа хӀана воал белггала цу тӀа яздаь хилча, наха нийса кхетадергдар болх битара бахьан. Иштта дӀаваьлар Махьмада Ӏийса цу балхара, хӀаьта а ше миччахьа вале, ший къаман гӀулакх цунна дицденнадар, аьнна, хетац сона. Кхыча гӀулакхаш тӀа волаш а, де йиш йола гӀо ший къаманна деш хинна хургва из. Дувцача шера хиннача ГӀалгӀай къаман хиланза яргйоацача съезде а дакъа лоацаш хилар вай мехкахо. Цига дийцараш ши дош дар: лоалахошца 1992 шера октябре-ноябре хиннача тӀема хатара юкъера арабалари, ГӀалгӀай республикан Конституце проекти. Цу съезде баьхка кхыча къамий дукха викалаш а бар: ГӀаьбартой-Балкхарой, Нохчий, Селий, Къарашой-Черсий, ГӀалмакхахой республикашкара, Ростовера, Ставрополера, Москвера, кхычахьара. Вай къамах болча наха а арахьара тӀабаьхкача хьаьшаша а дукха дийцадар цига къаман хьалах. Царех цаӀ вар Къоастой Ӏийса. Гулбеннарашта къаьстта дика довзийтар цо хатар, цох хьахиннар, из дӀадерзаде эшаш дола наькъаш.

Балхара мукъаваьннавале а, къаман хьалхашкарча декхарах мукъаваьннавацар из. Цудухьа, цох тешаш болча гӀалгӀашта из шоашца хилар лайра. Шу чакхдоалаш (декабрь бетта), цох шоай викал ваь, Федераце Совета депутаталла хержар из, къаман гӀулакхаш кхоачашдара дош цо Москверча хьакимашта хьалхашка кхухьаргдолаш. Цул тӀехьагӀа Россе Генеральни прокуратуре а къахьийгад цо.

2021 шера сентябрь бетта 17-19-ча деношка Госдуме а Халкъа Гулламе а депутаташ хоржаш моттиг хилар вай республике. Хьалххе а кепайоазон тӀа дийцадар депутаташ хила безам болча наха, шоашта фу карагӀдаргда, нагахьа санна хоржамех чакхбоале. «ГӀалгӀайче» яхача газета тӀа дар Махьмада Ӏийсас даь дукха доккха доаца йоазув (№ 35, 9 сентябрь, 2021). Цо яздора: «Дуккхача шерашка политически а юкъара а болх лелабаьб аз. Тахан вай республикерча наха хьалхашка латта халонаш а дика йовз сона. Са программан хӀара мугӀ тӀаберзабаь ба вахарца, юкъарча а политически а доакъошца дувзаденна дешаш къестадара; ГӀалгӀай Республике бахача наьха бокъонаш, кортамукъале, законаша дӀадеха хьашташ ма хулла диззагӀа кхоачашдара; уж хӀамаш теркалдергда, законаш кхоллача хана а, уж вахаре чакхдоахача хана а. Сай низ дӀа мел кхоачаш дола хӀама дергда аз, вай низах бола тешам юха а дийнбар духьа; ГӀалгӀайче, цун вахар тоадар духьа, аьттув болаш а нах тешаш а из хилийта гӀерташ».

Хоржамаш чакхдаьнначул тӀехьагӀа фу хийтар-те вай мехкахочоа? Цу хаттара цо ше жоп деннад, газета корреспондента Таргимов Хьусена: «Къайле йоацаш аргда аз, кӀеззига шеко йоссийтаяр са дег чу, республике латта политически хьал эргаш доландаь, довзаш дола гӀулакхаш а моттигаш а нийсъялар бахьан долаш. Бакъдар аьлча, цудухьа лаьцар аз хоржамашта юкъе дакъа, политически акце лоархӀам наха дӀабовзийтар духьа. ГӀалгӀай къамо цӀаькха а хьахьекхер, ше политически дегӀадена хилар. Хоржамаш деча моттигашка хьаухар къоаной, кагирхой, бӀарчча дезалаш, цхьаккха гӀалатло ялийтанзар. Цар ладийгӀар тха кхайкаралга, цудухьа аз царна чӀоагӀа баркал оал...» Бакъда белгалдаккха деза, депутата болх Махьмада Ӏийсас, хьатӀа ца эцаш, бита хилар.

Дукхача совгӀаташца, езача цӀерашца белгалбаьхаб вай мехкахочун къахьегам. Из ва СССР прокуратуран сийдола болхло, Россе гӀорваьнна юрист, цунна еннай «Къахьегама ЦӀеча Байракха орден», «Сийлен белгало» яха орден, «Даьймехка хьалхашка карахдаьннарех» яха ӀV лоархӀам бола орден, иштта вай республикан «Карахдаьннарех» яха орден. 2002 шера из хержа хиннав Федераце Совета доакъашхочун дарже. Карарча хана Махьмада Ӏийса вай республикан президентаца дагавоалаш вола цун гӀонча ва.

Ца хьоахадича Ӏелуц со, республике дика вовзаш хинна журналист Къоастой Муса цун воша хиннилга. Из вайна дика вовз дуккхача шерашка Наьсарерча «Ленина никъ», «Сердало» яхача газеташка хьинаре къахьегаш хинна хиларах. Верригаш а Къоастой Медий Махьмадеи Хутенаькъан Дондий Хьавайи 9 дезалхо хиннав. Царех 4 бер Сибре бигача хана деннад: ши вошеи ши йишеи (Маржан, Осман, Мадина, Израил). Мусайл совгӀа Ювсап, Джабраил, Мухьмад яхаш вежарий хиннаб Ӏийсай. Царех шиъ къаьстав Ювсапи Мусаи. Джабраили Мухьмади тахан а болаш ба. Дезала да Медий Махьмад кхелхав 1984 шера, ше валлалца йолча хана; Эккажкъонгий-Юртарча мурдий тхьамада волаш чакхваьлар из. Ӏийсай ший дезалах оале, цун кхо воӀи ши йоӀи да. Къонгий цӀераш я Темарлан, Ӏамархан, Заьлмаха, уж берригаш бокъонаш лораеча моттигашка къахьегаш ба. Мехкарий цӀераш Радимхан, Мадина яхаш я.

Махьмада Ӏийса ший къонгашца

Ӏийсай фусам-нана ГӀуденаькъан Ӏайшет

Къаьстта а белгалдаккха лов сона, Къоастой Ӏийсай фусам-нана Баку яхача гӀалий тӀа хьаким (градоначальник) хиннача ГӀуденаькъан ГӀудий веший виӀий-йоӀ йолга. Цун да Тухан реальни училище а яьккха, революце оагӀув хьаллоацаш, Орцхананаькъан Хизараца лийнна саг ва. Cоветий Ӏаьдал даьнначул тӀехьагӀа, ахчан гӀулакх леладу министр хиннав из. ДӀахо цо къахьийгад Наьсарерча НКВД кулгалхо волаш. Селий мехка бандитизмаца къовсам лоаттабе вохийт Идриса Тухан, цига зуламхой кулгах ла а ла. Цун йоӀ Ӏайшет я Ӏийсай цӀен-нана а дезала нана а. Из а дийша саг я, юртбоахама институт яьккха, проектни институте къахьийгад цо. Карарча хана Махьмада Ӏийса вах дай баьхача Эккажкъонгий-Юрта. Цун дезткъа шу дизарца даькъалавувцаш, дуккхача хана из вахар ловш, чакхдаккха лов сона ер йоазув.