Ондаваьнна кIаьнк вар со (дика хIама дагадоагIаш, хIаман хьисап де ховш), Наьсарен района культура отделанна керте а латташ, цо къахьегача хана. Из зама культура хIайт аьнна дегIаахарца белгала яр. ХIара юрта ший артисташ бар, иллеш доахаш, халхабувлаш. Районни хьажара (смотра) юкъе дакъа лоацаш хулар уж. Белггаларча дийнахьа, Наьсарерча культуран цIагIа Iо а баьхка, шоашта ховр хьахьокха дезаш бар уж. Цхьадолча деношка шин-кхаь юртара артисташ боагIаш а нийслора шоай говзал гойта а, вIаштIехьадоале котбала а дага болаш. Котваьннар республикан хьажаре вохийтар. Дукхаза цу тайпарча, шоаш Iомабеннача иллиалархошка, халхарчашка ладийгIа а хьийжа а ва со. ХIара юртара кагий нахи мехкарийи сцена тIа арабоалаш, шоай гIулакхаца боагIаш бола гIирс бувхаш хулар. Иштта театраш дар болх беш, кхыметтел бе-беча урамаш тIа даха бераш театрах ловзар, из гIулакх районе дезаденна а даьржа а хиларах. Цу тайпара беча балхо гIо дора тIехьа тIайоагIача хана культуранна накъабаргбола нах зе, царна гIо де, хьалкхебе. Культуранна геттара нах тIаберзара фу бахьан дар? Цунна керте латташ вола саг, ший болх бийза ца Iеш, хьабе ховш а хьабеш а хиннилга дар эггара хьалха. Райисполкома культура отделанна кулгалдеш хиннар Хамхой Борис вар. Къаьстта теркам тIабохийтар цу хана хораш вIашагIъехкара. Сона дагадоагIа, со ялхлагIча-ворхIлагIча классе волаш, района школашка дIа а ухаш, уж вIашагIъехкаш, царца болх беш, оазаш хила езача тайпара дIаоттаеш, иллеш Iомадеш музыканташ лийнна. Шоаш дирижёраш а болаш, кулга оамалга гIолла ашарий мотт бовзийтар цар берашта. Масала, со дешаш хиннача Наьсарерча № 1 йолча юкъерча школе хор ваIашагIйолла яйтаяр Инаркъанаькъан Хасолта Мадина. Из ше ашарий школе къахьегаш яр, хора дирижёра дешар дийша а, из болх дика ховш а яр. Оахош цунца эстоний илли Iомадаь дагадоагIа сона. Школе йоккха спортивни зал яр, цу чу цхьан оагIора цун шорал мел да хьалъовттадора бераш. ЛакхагIдараш хьалхашка латташ хулар, лохагIдараш тIехьашкахьа дIаьхача лохача гIанда тIа овттадора. Мел эша оазаш йола бераш вIашагIкхийттачул тIехьагIа, дикка ха йоаккхар царех цхьа оаз хьаеш, тIаккха мара Iомаде доладацар иллеш. Хала а дукха низ дIабала безаш а болх бар из. Хорашта юкъе а районий а республикан а хьажараш хулар, цига котвалар чIоагIа деза а сий долаш а лоархIар. Цхьайолча школашка а культура цIеношка а вIашагIъехкар вокально-инструментальни ансамблаш. Наьсарерча РДК а яр цу тайпара ансамбль, цхьа ха яр сайрийна цига халхарашка кагирхой, мехкарий гуллуш. Кагий нах дукхагIа хулар, кIезига бале а, мехкарий нийслора цхьадолча деношка цига сакъерда баьхке.

Хамхой Бориса культура дийнъяра болх дика вIаштIехьабоалар, цунна уллув къахьегаш дика гIончий, новкъостий хилар бахьан долаш. Цу хана районе гIорбаьнна бовзаш бар пандарча Йовлой Рая, цун зIамагIйола йиша Люба, халхараш хьехаш вола ГIаппархой Мухьмад, иллиалархо Меданаькъан Мустафа, халкъа театра актёр ГIайтакханаькъан Хьусен, суртанча Iабенаькъан ТIахьир, культура цIен директор Кхоартой Iазит, кхыбараш. Тахан хIара цIагIа телевизор, компьютер, интернет я. Клубе кино ухаш саг вац вайцига. Ювцача заман чухьа берий а цхьаболча боккхагIчар а деррига са доаллар хьокхаш долча кердача кинофильмаех. Борис районе балха волаш, дийнахьа шиъ е кхоъ сеанс кинофильмаш хьокхар Наьсарерча РДК. Кхы вIалла ца хилча а, цу фильманна язъяь афиша сов хоза хиларах а ваха безам хулар кино хьажа. Цу заман чухьа уж язъеш хиннарех цаI вар къаьна художник Iабенаькъан ТIахьир. ХIанз а дагадоагIа сона цига хьокхаш хинна, зIамигача наьсархошта чIоагIа дезаш хинна исбахьален фильмаш. Царех дай «Мальчиш-Кибальчиш», «Кхойтта», «Гаьнарча бердаш тIа», «Щорс», «Чапаев», «Фантомас», «Зизеи кхереи». Каст-каста хулар эрсий халкъа фаьлгаш ларде дада кинофильмаш а. Берашта чIоагIа дезаденнадар «Морозко», «Кхерах даь зиза» яхараш, кхыдараш. Массахана «тIанк» аьнна йиза хулар Наьсаре цаI мара йоаца, йоккха, хетаргахьа, паччахьа замангара хьайоагIаш йола люстра улла зал. Цу люстрах уйла еш цхьа ха йоаккхар аз даим. Из IотIайоже-м, кино баьхкарех нийса ахаш лозабергба аьнна хетар сона. ЗIанараш а ядаш, еза хIама яр из. Шедар кинотеатрашка хила дезача беса дар. Билеташ дохкаш зIамига коргаш дар: цаI — уйча чуваьлча, вож арахьара тIава везаш. НаIарга латташ билеташка хьожаш, уж эттIадеш кхалсаг хулар. Районерча культуран юкъе доккха дакъа дIалоацаш моттиг яр кино.

Района сий доаккхаш, ше дIаяхачара дика тешал долаш цIаухар ГIаппархой Мухьмада кулгалду «Асса» яха берий халхара ансамбль. Москве, Соче, кхыча йоккхача шахьарашка хиннача яхьашка котбийннабар цун юкъера кIаьнкаш а йиIигаш а. Наха могаеш а езаенна а яр Йовлой Раяс пандар Iомабеш хинна йиIигаш а. Каст-каста боагIар районе боккхий артисташ а. Цар концерташта мел эша хIама вIаштIехьадаккха а дацар атта. Масала, ЭсамбаевгIар Мухьмудага хьажа ловраш геттара дукха хулар массахана. Цунцара вIашагIкхетар боаггIача боарам тIа чакхдаккха дукха къахьега дезар. Бориса из дика карагIдоалар аьнна хет сона, хIана аьлча каст-каста Наьсаре воагIаш, укхазарча наьха хьашташ довза гIерташ, ший халхараш гойташ хулар Махьмуд. Кхыбола артисташ: АйдамировгIар Марем, ДагаевгIар Валид, МагамедовгIар Султан — хулар районе баьхке, наха салоIам беш.

Цу хана вайцига цирк, зоопарк йоалае геттара хала дар. ХIаьта а йоккхача базара юххе (хIанз Малсагнаькъан базар оал цох) шоай чаьтараш Iо а техе, цига мотоциклаш хехкаш дола цирк хулар, гIалгIай болча хьоашалгIа дайя. Зоопарк йоагIаш а нийслора. Бакъда зуламерча наха деррига толхадеш а моттигаш хулар. Сона дагадоагIа, цкъа иштта енача зоопаркерча чан лерг даьккхад яьха. Цох тара моттигаш нийслой а, района культура чарх дIахьалхайодаш яр. Цу шерашка Москверча пластинкаш хьаеча заводе арайоахар вай иллиалархой бовзийташ йола пластинкаш. Тха цIагIа яр къаьстта Цицкиев Идриса кхоллама хетаяь пластинка, кхыяраш. Уж шедоа хIама Хамхой Бориса кIеззига даьлла а дакъа доаллаш дар. Цо йоакхо еш хиннача гIулакхех дар библиотекаш лелаяр, шеръяр, книжкаш дешарий хьашташ ма хулла диззагIа кхоачашдар. Доккха культуран цIа Наьсаре хьалдилехь, укхаза, сона дагадоагIаш, кхоъ библиотека яр: гIалий тIара (городской), берий, цхьаькха яр наьха коара цIа а лаьца, цу чу хьайийлла. Из Наьсарерча школанна-интерната юххе яр. Тахан санна боацаш, книжкаш деша ловраш цу заман чухьа дукха бар. Къаьстта а цар хьашташ диззагIа кхоачашде таро хилар, доккха культуран Элгац хьадийллачул тIехьагIа. Борис районерча культуран отдела керте латтача хана, Наьсарен района библиотекараша доккхий толамаш даьхадар. Республике яьржача яхье хьалхара моттиг яккхарах, царна еннаяр карара кара тела ЦIе байракх. Цу хана болх баьча библиотекарех яр районе дика йовзаш хинна ГIазданаькъан Марем, цунца къахьегаш хинна кхалнах а мехкарий а. Хьалхаваьнна водачо нийса лостам теларга хьежжа хул, тIехьабоагIарий гIулакхаш а. Макшарипа Бориса ховра, беча балха тIа доахаш дола толамаш дукхагIа хилийтара фу де деза а мишта де деза а. Бакъда цу балха кIоаргаленашка кхачале, бIаьха а хала а никъ хьаба бийзабар цун.

Борис ваь хиннав 1933-ча шера январь бетта ийслагIча дийнахьа Хамхой Муртуза Макшарипеи Коазой МаIе Лейлайи дезале. ДIаязвеча хана 1932 шера ваьв аьнна, харцахьа язваь хиннав из. Ваь моттиг я вайна массарна дика йовзаш йола Буроче (Крепость). Хьалха иштта оалар цох, таханарча дийнахьа из дIатехай Дошлакъий-Юртах. ХIаьта а дукхагIболча гIалгIаша цун къаьнара цIи йоаккх, из юрт ювцаш хилча. Iаламга диллача, хоза моттиг хиннай из ваьр. Цхьан оагIорахьа, лохе гIолла Iододаш Шолж а долаш, юкъ-юкъе хьу тIайолаш Шамала-гувнаш да. Цу хьунагIа кIотаргаш санна, цхьацца акха сомаш бола гаьнаш а нийслу: хьачаш, хьандаргаш, хьамискаш, кхыяарш. Вокх оагIорахьа гIолла Iодода Наьсар, цигахьа я Аьлтий-Юрт. Цхьан хана чкъаьрахой гора укхаза каст-каста, цхаралца чкъаьрий доахаш. Хетаргахьа, Борис а хинна хила тарлу цу тайпарча ший нийсархошта юкъе. Гаьна доацаш дагIа Ужахьнаькъан ТIешалá дегIа чурт. Укхазарча наха шейхашта нийса лоархIаш, динах воаллаш саг хиннав из. Илисха-Юртарча хьажас белгалваьккха хиннав, яхаш, дувц цох. Лоацца аьлча, уж шедола хIама бIаргадайча, безам беце а илла ала догдоагIаргда, селлара хоза моттиг я Крепость. Имам Шамала духьала тIом беш, паччахьа Iаьдало яьча гIапо геттара цIи дIахазийтай цун.

Ши вошеи йишеи хиннад бувцача дезале: Тухани, Бориси, Лидаи. Карарча хана уж берригаш боацаш ба. Цар да Макшарип а нана Лейла а Буро тIа хинна индустриально-педагогически техникум яьккха хиннаб. Вайна хов, ший хана цу техникуме деша ваьгIав халкъа поэт Янданаькъан Жамалда, цига хьехаш хиннав гIалгIай литература (къаьстта поэзи) кхелла вола Беканаькъан ДордагIа Тембот. Вешта аьлча, дийша, хьаькъалаш долаш нах хиннаб Макшарип а Лейла а. Вай мохк бохабале, школе хьехархо йолаш къахьийгарех я Бориса нана. Цо хьехаш яьккха хиннай цо хьалхара класс. ДIахора дешар Казахстане мара хилац цун. Цига а яккхац цо ворхI класс мара. Кустанайски областе бахаш бола уж, тIом чакхбаьнначул тIехьагIа Фрунзе баха болх. Цига вахаш хиннав, вай арадахале иллиалархо санна вовзаш хинна Хамхой Элмарзий Ахьмад. Къаьстта а наха дезаденна хиннад 1936-ча шера цо яздаь «Лорса Лида» яха илли. Из илли, вайна ховча тайпара, тахан а дуккхача артистий репертуарашка долаш да. Пхийтта шу даьлча гIоне, бIаргса доацаш хиннав Ахьмад. Киргизе Паччахьалкхен филармоне балха дIааха, чуааха цунна хала доландаь, Борис раьза хул гаргарча сагá гIо де. Дукха ха ялале, оаз во йоацаш вола зIамига саг а цигарча хора артист санна балха дIаэц. Иштта дIаболабеннаб цун иллиалархочун никъ. Балхаца тардеш дийшад цо суртанчий студе а. Цул тIехьагIа дукха халонаш лайнай, бе-беча моттигашка балхаш даьд вай мехкахочо. Iоахарганаькъан ГIапура цIерагIча завода цехашка къахьийгад цо, Дошалкъий-Юртара сайранара школа яьккхай (11 класс), ашарий училище дийшад, хIирий илле а халахара ансамбле хиннав, ГIаьбартой-Балкхарой паччахьалкхен университета исторически факультет яьккхай, ТIой-Юртарча школе хьийхад. Юххера а, лакхе белгала ма даккхара, района культуран кулгалде оттаваьв из. Цига цо баьча балхах, вай кхоачам боллаш дийцад.

ДIахо Макшарипа Борис ший дезалца ваха дIавода Шолжа-ГIалий тIа. Цига «Вайнах» ансамбла солист хул цох, тIехьагIо Х. Нурадилова цIерагIча театран директора заместитела гIулакх лу цунга. Бокъонца бакъдар аьлча, из театр (гIалгIай труппа) вIашагIдоллача эггара хьинарегIа дола дакъа лаьцад Макшарипа Бориса. Ленинграде деша бахийтараш а, Тбилисе Ш. Руставеле цIерагIа театральни институт яьккхараш а хержача наха юкъе хиннавар из.

Борис сона дика вовзаш, къамаьл доагIаш вар. Къаьстта гаргагIа вайзар тхо шиъ, 70-гIа шераш чакхдоалаш. Нохч-ГIалгIай паччахьалкхен университете дешача хана, моцагIа Борис ше санна, Хамхой Ахьмада гIо-новкъостал деш хилар со шин-кхаь шера. КIиранденгара дIаийккхача деношка болх беш хулар тхо, цо хьадувцаш, аз дIаяздеш. Цига чувоагIар хийла Борис а. Ши артист вIашагIкхийтача, цар къамаьл сенах хургда ха хала дац. ДукхагIа цар дувцаш хиннараш иллеш дар. Белггаларча иллей къаьстта йола моттигаш дIа мишта ала еза хьехадора, цкъаза къовсар, ше-шийна хетар бакъахьа хеташ. ХIаьта цар балхах дукха хIама ховш воаца со, шортта царга ладувгIаш Iара. Сакъердаме а теркам тIаозаш а хулар цар къамаьл.

Бориса фусам-нана ТIой-Юртарча Зовранаькъан Саварбика Раиса я. Цо хьехархо йолаш къахьийгад Наьсарерча №№ 2, 3 йолча юкъерча школашка, цул тIехьагIа театра таржамхо а суфлёр а хиннай. Цар масса дезалхо кхеваьв хайча, даь-наьна хьинарах, низах цецваьлар со. Борисеи Раисайи цхьайтта бер хиннад. Царех итт тахан а долаш да. Мухьмад яхаш вола цхьа воI къаьстав царех. Шоай да-нана мо, шоашка караденна гIулакх дика кхоачашдеш, вахаре шо-шоай моттиг хьалаьца хьабоагIа уж. Масала, Фатима филолог а юрист а я, Малсагнаькъан Т. цIерагIча мохк тохкача музеера гIирсаш леладу керттера болхло я из. Мухарбик суртанча ва. Из Австре вах карарча хана. Мадина а республике йовзаш йола суртанча я, из я Илдарха-ГIалий тIарча изоискусствай музеера гIирсаш леладу керттера болхло. Цо суртанчий факультет яьккхай Шолжа-ГIалий тIарча хьехархой институте. Марина МВД мугIарашка къахьегаш хьайоагIа. Iалихан, Индира, Милана, Лейла, Люба юристаш ба, Тамара — химик-биолог. Дуккхача тайпашца гаргалолаш хетта, хоза боахк цу дезалера кагий нах а мехкарий а. Цар цIенца гаргалол яьй Iоахарганаькъан, Ховтанаькъан, Малсаганаькъан, Ваделанаькъан, ГIоандалоша, иштта кхычар.

Хамхой Борис, Нохч-ГIалгIай республика ехачул тIехьагIа, ший дезалца Илдарха-ГIалий тIа ваха воагIа. ДукхагIа цо баь болх ба, ГIалгIай Республикан паччахьалкхен филармоне лакхарча категорех вола артист-вокалист волаш. Цо тайп-тайпарча шерашка хьийга къа белгалдоаккхаш, цунна еза-йоккха цIераш тийнна хиннай. 1972 шера цунна лу «Нохч-ГIалгIай республикан культуран гIорваьнна болхло» яха цIи. Цу шера СССР культура министерствос «ТIехдика болх барах» яха наькх тIа боаллабу седкъа-хьарак лу вай мехкахочоа, 2002 шера «ГIалгIай республикан гIорваьнна артист», 2003 шера «ГIалгIай республикан халкъа артист» яха цIераш лу цунна. Кхелхав Макшарипа Борис 2006 шера май бетта 22-ча дийнахьа.