Цунна дукха масалаш доаладе йиш я. ЗӀамига волаш наьха бешара Ӏаж боаккхе, из харцахьа долга из кхета ца войя, цу тайпара хӀама мерзлургда цунна. Къахьега а дезац, болх бе а безац, наьха бешамашка шортта болаш ба сом а кхыдола даар а, цигара атта хьадеча дикагӀа хеталу къушта, шоаш хьадечул. Шергара шерга доккхагӀа хул цу тайпарча сага къоал: ахча лочкъаду, наьха кхий чура сиргӀа юг, гаражера машен арайоаккх, кхы а массагӀа да царна дагадохараш. Дуккхача моттигашка доккха зулам хьахул иштта Ӏоадеча рузкъах. Цунна тешал деш да вай боккхагӀболча йоазанхоша кхелла дувцараш, пьесаш, кхыйола жанраш. Кхоачам ба духхьал Малсаганаькъан Зоврбика «Пхьа» яха пьеса дагайийхача. Цхьа во оамал я вай къаман, хьо миска вар аьнна, доацаш вар аьнна, хала воаллар аьнна, къахетам беш Ӏаьдал дац вай. ВӀаьхийчунна къоал де бахьац, миска воаллачунна качболх, цун дехача дега кхы тӀа а бохам беш. Иштта моттиг нийслу ювцача пьеса тӀа а. Пьесан керттера турпал Муса геттара хала воаллаш ахархо ва, цхьа говр мара доккхал де йиш йолаш хӀама дац цун дезала доалахьа. Хьалдуар къе даар да, цаӀ мара воацача кӀаьнка тӀаювхар гош чакхдаьнна хачи я, ше а маьчешта айраш тоха хӀама долаш вац. Цхьа Даьла миска ва-кх, гӀалгӀаша оалаш ма хиллара. Хьал долаш волча Шовхаланаькъан Инала говр лочкъаю цун, юхаяла а тигац. Цул совгӀа, Муса герз теха ве а хьож. Бакъда цунчул хьалхагӀа йоал вайхача сага топ. Инал вув цо, пхьа хьарч. Ше итт шера набахта вода. Дезаш дарий из Мусийна? Дацар, бакъда из ваха а лела а витанзар курача, сонтача, шийх бӀубенна волча Ӏовдалча юртхочо. Цу пхьена вув Мусий воӀ Султан. Иштта кӀоарглуш хул цхьадола къоалаш, вӀалла бехк боацача наха бала а беш.

Из-м литература ма дий, цига-м фуннагӀа дувца тарлу, аьнна, хетадала мег цхьаволчоа. Вахаре-м литартура тӀа дувцар а дицдаь хӀамаш хул, хиннад. Тахан а хулаш, гуш да вайна. Дажа аьнна, дӀааралаьхка доахан лечкъаду, хьадаь латтача цӀеношка чубувлаш йӀовхал луш бола яй, батарейкаш дӀакхухь, машенаш удаю. Хьалийцача, царна деш дола таӀазар бе-беча мехкашка тайп-тайпара да. Масала, Ченкий мехка дукха доккха доаца къоал даьрашта набахта бахка ха тох, бакъда Ӏаьдала доккха рузкъа лочкъадаьчунна таӀазар а доккхагӀа ду. Цу тайпара саг, топаш техе, вийя дӀавоаккх. Иране хьалхара къоал дича, нана пӀелг мара ца буташ, аьтта кулга биъ пӀелг дӀабоаккх, шозлагӀа къоал дича, аьрда когах ах дӀабоаккх, кхозлагӀа - валлалца набахта воаллаву, диазлагӀа къоал даь хьалоаце, керттерча майдан тӀа хьалъолл. Туркий мехка кагий къоал даьрашта кога айрашта саьргаш детт. Пирсаьний мехка – букъах детт уж саьргаш. Мисаре биранала нахьарах даь тӀехкар детт.

МалагӀа бехк е таӀазар ду вай дахача мехка цу тайпарча наха? Цу гӀулакха хетаяь я Уголовни Кодекса 158 статья. Даьр зӀамига къоал дале, цу сага гӀод тох. Нагахьа санна доккха къоал даь хуле, 6 шергара 10 шерга кхаччалца набахта чувалла ха тох. МалагӀа къоалаш хезад сона вай мехкарча наха ду яхаш. Магаданера дошув кхухьаш, из дахьаш боагӀаш хьалийца дукха нах ба вай къамах. Царех цхьабараш цкъа а шозза а набахта ихаб, из бахьан долаш. Цхьаболча наха юкъе халахетараш а ийттад цу тӀагӀолла. Хьатта дӀаяхьа еза кӀи машен е коартолий машен цига дӀа ца кхоачаш моттигаш хиннай, водителаша царех шоашта пайда беш. Цхьабараш набахта а ихаб, из бахьан долаш. ГӀишлонхошта юкъе а нийслуш хул къоалаш. Баьча балхах ца боагӀаш бола мах оттабийя, совлен ахчаш хьаийдеш. Машенаш лечкъаяр, наьха цӀенош довхар, бешамашка хьалкхедаь ялаташ ( коартол, нарс, помидор, сомаш) кхахьар-м аз дувца а дувцац.

«Къоал дар – доккха зулам» аьнна йоазув даьдар аз массехк шу хьалха. ХӀанз юха а цу хьакъехьа язде со Ӏохар дувзаденна да дукха ха йоацаш Магасерча телевидене гӀолла хинна цхьа передача. Телехьажархой хаттарашта жоп луш вар вай республике дика вовзаш вола иллиалархо Имагожанаькъан Осман. Цхьан сага хаьттар цунга:

-нагахьа санна хьо моцал леш хилча, маькха чӀегилг лочкъае мегарйий? – аьнна.

Иллиалархочо жоп делар:

-Лочкъае мегаргйий хац сона, лочкъае еза из-м, - аьнна.

Вешта аьлча, шийна вала ца валар духьа, наьха киса кховда а мегаргва, лоалахочун цӀагӀа чувала а мегаргва, банкера Ӏаьдала ахча дахьа а мегаргда яха маӀан дар цун дешашца. Кхы а дӀабӀаьхбе йиш яр из мугӀ. Шийна хургдола къа дицдаь, къематди дицдаь саг хила веза-кх из тӀаккха, сога хаьттача. Бусалба дешар дийшача цхьан сагага хаьттар аз:

- Жайно, КъорӀо фу йоах цу хьакъехьа? - аьнна.

-ДегӀа маьже яккха йоах? – аьлар цо. –ХӀаьта цига дӀакхаьчача хургдар ше ма дий цунна.

«Цига» яхар, велча яхилга дар.

МалагӀа жоп хаза безам бар са Османагара?

-ХӀама лочкъаде мегаргдац, деха мегаргда. Нах кхетаргба цунгарча хьалах, гӀо дергда, – цо аьннадаларе, ер йоазув аз ца де а мегар. МоллагӀча зӀамигача сага, ше къоал деш воаллаш хьалаьцача, ала тарлу:

-Со хьалдаа хӀама доацаш висавар, Имагожанаькъан Османа маькха чӀегилг лочкъае мегаргья аьннадаь чуваьннавар со къоал де.

ХӀама дехар а ший боарам болаш хила деза. Нагахьа санна сага хьа а вена, са цӀенош дац, Ӏа хьай цӀенош лудалара сона; са машен яц, Ӏа хьай машен ютаялара сона, аьлча нийса хургдац. Из меца саг вац, ший хьал тоаде гӀерташ вола саг ва. Бакъда «Берза дув» яхача фаьлга тӀа йийцача берзагара хьал хуле, цунна гӀо де мегаргда. Цхьаболча наха уйла йиц шоаш даьча къоалах хургдолча къиной. Царна бе вац моллагӀа а: кхалсаг, воккха саг, воша, да... Шоай уйла кхоачашхилча, дӀахорчун бала бац царна. Шоана дагадоагӀий хац сона Чахкенаькъан СаӀида «Иштта мара» яхача романа тӀара юртарча хала йоаллача сесага Товзе етт бига хинна дакъа. Цу тайпара къоал деча сага ца деш фу дутаргда?! Цхьабола нах хул шоай коа во чу ца деча, кхычарга денача вонна сагота боацаш. Иштта ва романа турпал Боскар а. Сона фу бала ба наьха Ӏаттаца аьнна хет цунна.

Къоалаш деш, лечкъаю наьха машенаш. Сона хезачох, уж вӀашагӀъяьхе, шоаш хьацалацийтар духьа, запчасташта йохк йоах цу тайпарча къуша. Цхьабараша гаьнна арахьа бахача нахага йохкаш а хул из, ийцачунна тийшаболх а беш. Цкъа Москве ваха волаш, «Москва» яхача гостинице цхьа узбек кхийтар сох. Из столице вар бахьан дар, лочкъаяь хинна «Газ-24» оала волга цо ийца хилар. Деррига каьхаташ а лертӀа долаш, Москвера машен ийца, цӀаваха хиннавар из. Бакъда цӀакхаьча дукха ха ялале, из машен лочкъаяь хиннилга гучадаьнна, дӀаяьккхаяр цунгара. Ший ахча метта мишта оттадергда ца ховш, хьувзар машен ийцар.

Укх тӀехьарча хана цхьаькха цхьа мода яьннай вайна. Литературни йоазош лечкъадеш. Базорканаькъан Идрис Буро тӀара вехача хана, цун цӀагӀара дӀадихьа йоазош хӀанз а мичад ховш дац. Мел къахьийгадар цу сага романа шоллагӀча даькъ тӀа, цул совгӀа, геттара йӀаьхий хинна хургья аьнна хет сона цун архив. Шолжа-ГӀалий тӀара балхах веха, Наьсаре хьалвена со къахьегаш волаш, пхе шера аз мел даь йоазув дӀадихьадар чура, иштта дайнадар дукха сурташ, йоазанхошца бувзам лоаттабеш, яздаь каьхаташ, кхыдараш. Хамхой Вахас ший поэма яйна дӀаяьннай яхаш дийцад, кора ца йоагӀаш я аьнна хезад сона журналиста Ӏарчакханаькъан Ӏалаудина язъяь роман а. Цу тайпара йоазанхой кхы а дукха хургба. Цкъа-м хьагучадаргда уж йоазош; цар автораш, хетаргахьа, цу хана дийна хургбац. Уж йовза а тахка а саг воацача хана, кхыча сага цӀерагӀа кепа тохаргья царна, уж ше язъяьй аьнна. Дохка тарлу, фу дусаргда хӀама лочкъорца кулг шаьрденнача сага ца деш?!

Маца, сенгара дӀадолалу къоал? Сона хеташ, из дӀадолалу бера ханагара, боккхагӀчар цкъа царна масал гойте, шоашта хӀама ийшача миноте, кхувш боагӀараша боккхагӀчар даьр кердадоаккхаргда, къоалаца шоай хьашташ кхоачашдеш. Из мерзденна даьлча, кхы нийсача новкъа ца боалаш, чакхбоал уж нах. Цудухьа вай паччахьалкхено а латтача Ӏаьдало а шоай хур ду, бераш а цар дай-ноаной а хӀама эшаш хургбоацаш ахчанца Ӏалашбара. Ховш ма хиллара, наха тел пенсеш, бе-бе пособеш, бераш даьча кхалсага доккха ахча, тайп-тайпара ханаш йолча берашта ахчанца, деша долхача хана кхыча хӀаманца а (книжкашца, барзкъанца, тӀормигашца) гӀо ду. Хала боахкача дезалашта паччахьа а рузкъаш долча наха а, сагӀаш деш, кхачанца хулаш дола новкъостал ду, уж меца ца бита гӀерташ, из хул къаьстта а динца дувзаденна цӀайш долча хана: марха доасташ е гӀурбаш деш. Цхьаболча дезалашта керда фусамаш телаш а моттигаш хиннай, сона ховш.

Цу тайпара йоакхо яр бахьан долаш, къоалаш кӀезигделча санна хет сона наха юкъе. Хьалха мо каст-каста хазац Магасе бахача наьха цӀагӀара евроотоплени йихьай, лард йоллаш воаллачун аьшка опалубкаш лочкъаяьй, Ӏооттаяь кирпишк, улгаш бус дӀадихьад яхараш санна дола ийрча хоамаш. ХӀаьта а къуй цӀенбенна дӀабаьннаб оалалургдац сона, хӀана аьлча заманга хьежжа хувцалу цар деш дола къоалаш а. ЦаӀаш телефонаш, компьютераш лечкъаярга боал; вожаш – дохкача хӀаманна доацаш дола маьхаш тӀадетта болалу, цхьайолча хана Ӏа вӀалла ца ийца товар латташ хул чека тӀа, кхоалагӀбараш шай-кай езаш хул, иштта кхы дӀахо а. ЧӀоагӀа вас йир сона дукха ха йоацаш вай республике нийсденнача хӀамо. ЙиӀига ахча дайнад ишколе яхача, из дихьад аьнна дегабуам беча кӀаьнкий ноаной шоайла лата эттача, цу юкъе нийсъенна хьехархо, дог во хинна леш, моттиг нийсъелар, кхо бер дусаш. Мел доккха къа да из зулам ший карагӀдаьннача дешархочо даьр, ше санна дола кхо бер нана йоацаш дитад цо. Из ца хилийта, дайнар-дихьар мел доккха ахча дале а (миллионаш хург мичад уж), из дӀадала кийча хургбар аьнна хет сона бӀаьш бола вай мехкахой, къаьстта а хьехархой. ХӀаман уйла цаяро, сабар цахилоро хьадаь хӀама да из. Цу моттиго хьагойт вайна, берашца а цу лостамагӀа болх бе безаш хилар.

Аз болх беча ишколе а нийсденнадар цу тайпара хӀама, дикка ха я из хинна. Цхьан йиӀига тӀорме чура найца совгӀата енна телефон йихьаяр. Йихьар малав белггала ховш ца хилча, бехк боацача сага цу тайпара во хӀама ӀотӀадиллар а доккха къа да. Цудухьа цу йиӀига дас-нанас саббаре техкар из гӀулакх; гӀар тӀа, довна тӀа ца доаккхаш. Кора ца йоагӀаш йисача, кхы цох доккха хатар а лархӀанзар. Цу дерригача гӀулакха юкъе, эггара вогӀдар берашта юкъе къуй хилар дар. Кхы цул тӀехьагӀа хезадац сона, ишколе цу тайпара хӀама хиннад аьнна. Цхьаннена а цӀаккха а ма хозалда цу тайпара хӀама.

Из санна дола хӀама дӀахезача, цхьаволча сага оал, из-м доккха хӀама дацар, арахьа нах боабеш а нийслу, къоал дар духьа. Нийса да, цхьайолча моттигашка кхувшбоагӀараша доккха зуламаш ду хӀама лочкъадар духьа. Бакъда вочарца хӀана нийслу вай, дикачарца а ца нийслуш. Дикачарца нийсдала деза вай, тӀаккха вайцига цу тайпара хӀама гучадаргдац. Цкъа «Хьехархой газета тӀара» дийшар аз, шоай хиннача хьехархочунгара ахча даккхар духьа, цхьан хана цо хьийхача дешархоша воккха саг вийнав, яхаш дола йоазув. Цига из вийнавале, вай а боабе беза воаш кхедаь, нийсача новкъа даьха хьехархой? Дерригаш цар цунгара дихьараш, сона дагадоагӀачох, массехк бӀаь тума мара а дацар. Амма цар даь зулам, цар шоашта тӀаийца къа цхьанна тайпарча рузкъанца диста йиш йолаш дац.

Вай мехкара нах яькха бац, гӀо эшаш саг хилча, шоашта мога гӀо дергдолаш ба. Дукха ха йоацаш Кхузанаькъан Ингас даь йоазув дийшар аз. Тика чу нийсъеннача йоккхача сага мел ийцача, воккхача сага мел ийцача хӀамах ахча дӀаделар йоах цига нийсбеннача наха. Цхьакхане «газелаца» массехк бетта леларах хьаьрча декхар дӀаделар йоах, йоаккхача сага меттел. ХӀаьта вай мехкадас Келаматанаькъан Махьмуд-Ӏаьлас ше вахача Шолжерча тикан декхар мел доаллача наха хьалхара ахча дӀачуделар укх шера. Къахетам ба из, нагахьа санна къахетам оамалцара дӀабоале, саг аькхан хьисапе верз. Цудухьа ала лов, къоал дар – доккха къа, из ца де дукха хало ла мегаргья. Вешта, хала воаллача сага гӀо де кийчабараш дукха ба. Цу гӀулакха дика ба вайцигара нах.