Ӏалхан-Чурта канал ший бӀаь шера гарга да
Лаьтташ хьаьнде эшаш хинна хий
Дукха ха яц Наьсаре гӀолла чакхдоалача канала дехьа нах баха хайша, бакъда из хий ше дола-м йӀаьха зама я. Дукха хӀама ца эшшаш, бӀаь шу да из дилла лаьрхӀа хьалхара балхаш дӀадоладаь. Укх шера 95 шу дизад М. Д. Калиманов яхача инженера цун проект оттаяь. Из болх цо баь хиннаб 1927-ча шера. Кхы а цхьа шу даьлча, хьалде доладаь хиннад из. Тайп-тайпара ханаш хиннай цу каналага ихараш, царга хьежжа бе-бе хьалаш хиннад хига шийга а. Со зӀамига волаш, геттара бӀеха доагӀар из, цкъаза дайна хьайбаш а текхадора шийца, къаьстта новкъа хулар цу чу нах бовш хилар, боабаь нах чукхувсаш хилар, къайлабахьар духьа. Цу тайпара массехк моттиг дагайоагӀа сона. ХӀаьта а Наьсарерча хозагӀча моттигех цаӀ яр цун йистош, къаьстта хоза хулар цига шинна берда тӀа дӀаегӀача кӀарсхалашта зиза техача. Цига салаӀа ухар наьсархой. Наьха сакхетамаш укх тӀехьарча хана лакхлуш латташ санна хет сона, хӀана аьлча канала чу нувхаш чукхувсаш йола моттигаш кӀезигагӀа нийслу. Из массехк шу хьалха цӀендеш, кӀоаргдеш болх чакхбаьккхар. Ала деза, Наьсрера Ӏам а цох хьаяьнна тӀехьале я, аьнна. Канала хигара ӀодоагӀаш дар, Ӏам бузаш хиннача хин хьоарсам.
Сенна, маца, малагӀча гӀулакха дилла хиннад из канал? Цу хьакъехьа массехк шу хьалха аз яздаьдар: «...Советий Ӏаьдал даьннача хьалхарча шерашка, геттара лоархӀаме хеташ, дувцаш хиннад лаьтташта эшаш дола хиш дехкаш, хиш детташ болча болхлой тоабаш вӀашгӀтохилга. Дукха лаьтташ хиннад декъа, хиш цатаар бахьан долаш цхьаккха тайпара хьувкъам ца луш дадаш. Къаьстта а царех хиннай Ӏалхан-Чурта атагӀе, цох кхыметтел «Ӏоажала атагӀе» аьнна цӀи тилла а хиннай, даим йокъал латтар бахьан долаш. Паччахьа зама йолаш а уйлаш хиннай ахархой а кулгал деча наьха а из моттиг, бизза пайда лургболаш, караерзае. Хиш дехкара говзал йолча наха увттадаь тайп-тайпара каьхаташ а хиннад, из мишта дича бакъахьа да дувцаш. Бакъда мел дика проект яле а, кхоачашъе эшаш дола ахча ца хуле, из алхха каьхата тӀа юс, ер ма бий аьнна пайда ца луш. Иштта дусар канал диллара белгалдаь гӀулакхаш а. ХӀаьта а ха йоагӀа, цу деша цӀенхаштта уйла яь ца Ӏеш, белггалара балхаш дӀадоладеш. Из хул 1928 шера....»
Лакхе хьоахаваьча инженера М. Калиманова оттаяь проект уллар цу дерригача гӀулакхий кӀийленга. Цун юхьиг дӀайолалора Ӏалхан-Чурт оалача хӀирий юртара, Буронна 10 километр мара гаьна йоацача моттигера Тирка чура хий дар цу каналагахьа дӀалостадаь хиннар а канал кхоабаш хиннар а. Цига даьча сунтах цхьан секунда 450 кубометр хий чакхдоалаш хиннад. Из кхоачаш хиннад ХӀирий, ГӀалгӀай, Нохчий республикай лаьтташка. Цун деррига дӀоахал 182 совгӀа километр хиннад.
Дикача наха лорадеш, Ӏунал лоаттадеш хьакхаьчад из вай деношка. Къаьстта цунга хьожаш вар хӀанз вай «105 массив» оалача ваьха Йовлой Коне Тухан. Цо ха деш хилар бахьан долаш, из дийна мел волча хана, хоза лаьттар цун йистош.
