Дукха беце а, вай къаман хиннаб тамашийна дика нах, царна ховш хиннад къаман йоазув а дӀабувца мотт а, шоай къахьегам цунца бувзабенна беце а. Масала, Ӏарпенаькъан Хьажбикар юрист, партийни, советски болхло хиннав, хьакимал а леладаьд цо, бакъда наьна мотт бицбаь даьдац цо уж гӀулакхаш. Цо яздаь дувцараш Ӏодешача хана, хозача меттах, кӀоарга уйла е харах хьаг со.

Коазой Ахьмада Тимур гӀишлонхо ва, амма меттацара цун бувзам ший балха говзалца болчул чӀоагӀагӀа хет сона, хӀана аьлча цо къаман меттала язъяьй роман, драматически поэма, дукха байташ, кхыметтел геттара сома дошлорг а. Вешкаранаькъан Мухьмад а вацар гӀалгӀай меттах йола балха говзал Ӏомаяь, из историк вар. ХӀаьта а, зӀамига волча хана денз, ший къаман мотт, цун йоазув Ӏомадеш хьавенача цох халкъа поэт хиннавар. Цу тайпара масалаш дукха доаладе йиш я.

«Маца дагабох вайна гӀалгӀай мотт?» — яха хаттар оттадир, аз ер йоазув дӀадолалуш. Цох ца дувца гӀерташ, дукха ха яьккхай аз, хӀана аьлча се наха гоамвалийта безам боацандаь. Цхьабакъда тахан вай метта гӀулакх дӀатӀакхаьчад тӀеххьарча жӀака тӀа, дӀахо — ор, ахка, юхабоагӀа никъ боаца дуне. Дуккхача моттигашка болх беш бола гӀалгӀай мотт хов яхаш бола нах, из ховш бац. Наьна меттаца болх беш хилча, даь гӀалат сага зувргдац, бехк баккха саг хургвац, паргӀата болх а беш, ахча даккха йиш я, аьнна, хеташ ба дуккхабараш. Гаргалолга, бовзарашка-безарашка гӀолла дӀа а айтте, ишта а метта ца боагӀаш латта мотт геттара юхамаччахьа боаккх цу тайпарча наха. Къамах, нахах эхь ца хете а, Даьлах эхь хийтта а совцаш бац уж, мерзденнад царна из гӀулакх. Массехк масал доаладергда аз укхаза. Кепайоазонца болх беш хул, хьакима дарж а долаш вола саг, бе а вац маӀа саг е кхалсаг. Итташ шерашка цига болх бу цо, лерттӀа гӀалгӀай меттала Ӏоязде а ца ховш. Иштта моттиг нийсъелча, мел зе дергда аьнна хет шоана цу тайпарча сага, гӀалгӀай метта даь ца Ӏеш, гӀалгӀай къаманна а. Цу тайпарча хьакима болх хьабайтац шийл дикагӀа из болх ховш волча сагага, из ӀотеӀаву, цо дечох пӀелгаш Ӏетт, гӀалаташ юкъедехк, из шийл тӀехвалар кхераш. Юххера, ше балхара дӀавоалаш е пенсе водаш хилча, ше морг Ӏохоаву ше ваьгӀача моттиге, хӀана аьлча цар «тайпан», цар «даь цӀагӀара» ена моттиг я из. Вокхо дӀахо дӀахьу гаргарча сага хьабена никъ. Кердавар хьалха хинначун воша, шуча е мохча хул. Фу хул цох юххера?

Бокъонца бакъдар аьлча, гӀурт хул. Цхьа передача я телевидене хӀара дийнахьа гойташ, дӀахьош волча сага къамаьл хьадаь ца Ӏеш, йоазув хьаувтт цу кӀалха. Цхьан дийнахьа, цхьа-ши бутт хьалха, дӀаязбаьраш кхо мугӀ мара бац, пхиъ гӀалат корадир сона царна юкъера. Из ала йиш я вай телевидене кхыча передачаех а; Магасера я, Наьсарера я белагалдаккхац аз, шоашта ховргда цигарча болхлошта хьанна доагӀаш да аз дувцар. Ӏохайше берашца къамаьл ду, кагирхой передачаш я, наьха оамалашта хетаяь передачаш я, шейяр къаман меттала яц. ЗӀамигача берашта сакъерадаме хургдар из къамаьл наьна меттала дувцаре, кхувшбоагӀарий передачашка гӀалгӀай хоза гӀулакх дувца мегаций? Дувцар фуд? Хьона дунен тӀа ца хеза доазол арахьара цӀераш, нах, кинофильмаш, и. кх. дӀ. ГӀалгӀай мехка ваха безам болча сага цӀаккха эшаргдоаца, накъадаргдоаца хӀамаш да уж.

Эшаш хуле, ше хьаӀомаде мегаргда, интернета чу Ӏочуваьнна е библиотеке дӀаваха. Сога хаьттача, кагирхой а бераша дакъа лоаца а передачаш гӀалгӀай меттала хила еза. Иштта дика хетаргдар сона БӀарахой Элизас, Ами Амера (Ӏамархананаькъан), Исмейланаькъан Лейлас, кхычар кийчъю передачаш наьна меттала яларе. Дика хургьяр ТӀонганаькъанчои Харсенаькъанчои ю дин передача, наьна меттала яларе. ДикагӀа кхетаергьяр, цунга хьежжа наха накъаяргьяр. Са йиш хилча, гӀалгӀай ширача юртех йола передачаш а гӀалгӀай меттала яйтаргьяр аз, ширача гӀалашца, лоамашца, даьй хиннача вахарца хоза бужаш хургбар вай мотт. Вай мотт Ӏомабе беза, наьна мотт лархӀа беза яхар пайдана дац, белггаларча гӀулакхашца из къамаьл чӀоагӀдеш ца хилча. Сенга гӀолла де йиш метта сий? Цхьан хӀаманга гӀолла мара де йиш яц, из Ӏомабарга гӀолла де деза цун сий. Дой вай цу тайпара сий? Диц.

Ишколе багӀараша из мотт цӀенхаштта Ӏомабац, царна из дӀахьехаш хьехархой латте а. Фуд ишколе цар де дезар? Шоашта дӀаенна параграф Ӏомаяр, упражнени яр, литературни йоазув дешар, тахкар, тетрадаш тӀа даь гӀалаташ хьаӀомадар, йоазон балхаш — диктант, изложени, сочинени — язде Ӏамар, дагахьа байт Ӏомаяр, йоазанхой вахар, кхолламаш довзар. Хала де дезаш хӀама дац, бел е шода бедоалладе дезац из деш. Бакъда цар из Ӏома ца дойя, ишкол яьккхача-м шодеи бахьеи мара хӀама кхоачаргдац царга. Классе 20 е 25 дешархо ва. Царех цхьанне 5 йоаккх, иттне 4-аш йоах, ворхӀне кхоъаш йоах, шинне шиаш йоах. Ӏовдала бераш хургда уж йоахараш.

Дац, даьра, мекъа бераш да-кх, барталъяьнна шоай маьчи а кӀалтӀаяккха хала а хеташ. ХӀама Ӏомадац цар, цудухьа йоах шиаш. Царел дукха гаьнабаьннабац кхоъаш йоахараш а. Цкъаза хьабоагӀа, бӀарчча классе урок Ӏомаяь кхо саг мара хилац. ХьалгӀоттаву аз цӀагӀара болх ца беш хьавена дешархо:
— ХӀана яьяц Ӏа урокаш?

— ЦӀагӀара болх дӀаязбе вицвеннавар со.

— Да-нана дий хьа?

— Да, — раьза воацаш хьахьеж
хьехархочунгахьа.

— Урокаш яьйий Ӏа хаттаций хьога цар?

— Хоатт. Ӏохоаву со урокаш е.

— Йой а Ӏа тӀаккха? Хьожий уж Ӏа мишта яьй, тохкий цар?

— Аз яьй оал.

Вешта аьлча, урокаш яра кеп а оттайийя, да-нана Ӏехадийя, ишколе хьавоагӀа, бакъда хьехархо Ӏехаве аьттув ца боалаш, шиъ йоаккх.

Цигара, дешархочун цӀагӀара, хьадолауш да наьна мотт Ӏомацабарца, цахарца дувзаденна «лазар». Саг цамогаш хилча, аптеке вода, лорашка вода. Аз дувца лазар цо ше мара дарба де йиш йолаш дац, кхыча сага гӀо пайдана дац укхаза. Цу лазара дарба дергдола «лораш» ба меттацара безам, хьинар, къахьега ловш хилар.

Из мотт наха юкъе дӀабоаржабара дукха сагота дац вай Ӏаьдал а. Мехка ший книжни издательство яц, йоазанхой книжкаш итт а ткъо а шу доаккхаш, ара ца доахаш, дадаш хул, цкъа арадаьккха йоазанхочун книжка, гаргара хьакимаш хуле, иттаза а арадоаккх, хӀаьта вокхардараш дадаш хул, дом тӀа а билле. Книжни издательство цахилар бахьан долаш, арадувлача книжкаш тӀа Ӏалаьмате дукха гӀалаташ хул, хӀаране ший грамматика, орфографи, пунктуаци я.

Берригаш «аьлий» ба, хӀаранена ше дувцар нийса а бакъахьа а хет. «Сердало» газет хӀанзалца эрсий меттала арадийннад.

Карарча хана, Даьла диканца а вай Ӏаьдала гӀонца а, наьна меттала арадувла доладеннад из. Цига балха венача Курскенаькъан ИбрахӀимеи цун фусам-нанас Ӏадрахьмана Хадижатеи «революци» хьаяьй газета балха тӀа. Довзаргдоацаш эргадаьннад, тоаденнад из. Бакъда цун тираж сов йоккха а яц, ши эзар мара дац къаман керттера газет. Из дувзаденна да, хьаяздераш кӀезига хиларца. Дуккхача наха хьаяздоре, тираж а хьалъайлургьяр, газета сий а наьна метта сий а лакхлургдар.
Цкъаза хоатт сога:

— Балха мичахьа ва хьо?

— «Сердало» газета редакце, — оал аз.
Цул тӀехьагӀа доагӀар хул, гӀалгӀаша ма аллара, «хьонкал кӀомагӀа»:

— ХӀанз а арадувлаш да из?

Газете болх беча сага цул новкъагӀа фу хургда? ХӀанз а дийна ва хьо, яхар мо хӀама да-кх из а.

Вай къаьнагӀдола газет долаш а да, ала безам бар са вай мехкахошка, шоана лаьрхӀа из дикагӀа арадаккха гӀерташ къахьегаш нах а ба, шугара эшар цхьа хӀама мара дац, хьа а яздаь, из дешар.

Тоалуш доагӀа берий журнал «СелаӀад» а. Бакъда газета а журнала а новкъа дуккха халонаш нийслу. Масала, журнал дӀачудаха ший тхов-кӀийле йолаш дац, из шергара шерга моттигаш хувцаш лел, цкъа Наьсерен магӀа додаш, тӀаккха эгӀа додаш. Цун ший фусам маца хургья ховш а дац. Газета цӀа а гӀишлонхоша во хьалдарах дуккха кхоачамбоацараш долаш а ремонт е езаш а да. Йоазанхой Союзах дувце-м, цох дӀаьха истори хургда. ХӀаьта а, цигара сурт шоана дикагӀа довзийтар духьа, халкъа йоазанхочо Чахкенаькъан СаӀида цунца мишта бала эзар аргда аз. Телевидене ше къамаьл мел деча хана:

— Тхаяр мобильни Союз я, — оалар СаӀида, хӀана аьлча «газель» яха машен хьа а енна, йоазанхой балха фусам ца луш, Ӏийнадар цу ханара Ӏаьдал. Хамхой Ваха а (йоазанхой Союза правлене председатель) «Асса» яхача гостинице цхьа цӀалг денна, цу чу ший болх дӀахьош ваьгӀар. Ишколе Ӏомадеш дола гӀалгӀай метта книжкаш а дац, да веларгволаш. Уж тоаде деза е кердадараш арадаха деза, вай мотт ховча наха ма аллара, дикагӀа хьан язду хьажа яхь дӀакхайкаяь. Ишколе Ӏомадеш долча книжкашка хьежжа, царца нийса дац царна луш дола сахьаташ. Вешта аьлча, ха кӀезигагӀа я царна юкъейихьача параграфел е литературни йоазонел. Цох ткъаь иттаза дийцад, хӀама хувцалуш дац. Урокаш кӀезига хиларга хьежжа, мотт а кӀезигагӀа ховш, бувцаш, безаш хул бераш.

Мотт бӀаьхий хургбола хӀама а нийса леладе деза, цунна зе даргдоацаш. Вайцига арадувлаш дола дошлоргаш дика кийчдаь, уйла яь оттадаьдац. Цкъаза царна юкъера дешаш Ӏодешаш, хетаргахьа, шайтӀо а ког кагбергбар, сов во, Ӏовдала оттадаь уж хиларах. Царех а дукха дийцад кепайоазон тӀа. Вай Ӏилманхой сона эгӀазбаха безаш хӀама дац аз яхар; цар а, са а, вай дерригача къаман а гӀулакх да мотт цӀена, хоза, атта, шаьра хилийтар. Цудухьа хозача, меттага товш долча дешаех къехка мегаргбац Ӏилманхой, уж юкъекхахьа деза шоай дошлоргашта. Масала, са наьна-йишас ший кӀаьнкага оалар, из мекъвелча, «шана санна текха а текхаш ма воагӀий хьо-м».

Фуй из шана яхар кхетаде хала дац. Ша яхача дешах хьахиннад шана яха дош, текхаш а я из. ТӀаккха из хила еза «морж». ХӀана мегац из дош вай дошлоргаш тӀа дӀаязде. Бокъонца гӀалгӀай шира, дицденна дош ма дий из. Дукха ха йоацаш, полиомиелит яха лазар дувцаш хиннача телепередачага ладийгӀад аз. Передача дӀахьочо йоах, «маьхий шелаллоатторга чу дӀадехк». Холодильник ала гӀерт из. Хоза-м декац «шелаллоатторг» яха дош. ГӀалгӀай багахбувцамца да «Диъ бера нана» яха дувцар, цу тӀа ювцар я йиъ цӀи йола кхалсаг, царех цхьа цӀи я Шелалорг. Ма хоза тов из дош холодильникага! Дагадохаш валла а везац, багахбувцамгара хьаэца мара. Цу тайпара дешаш кхы а да; лаха, тахка, метта юкъеоза деза уж, нагахьа санна вай мотт тоабе, из наха безийта ловш дале.

Сай йоазув чакхдоалаш, цхьаькха эрсий кица а дагадохийта безам бар са мехкахошта. Оалаш да, «Хехкавала безам бале, соалоз лелае еза». Цунна а дайна, гӀалгӀай меттаца болх бе безам бале, цунгара пайда ийбе ловш вале, мотт Ӏомабе беза-кх. Поэт, йоазанхо, наьна меттала яздеш вола журналист, къаман мотт тохкаш вола Ӏилманхо, дошлоргий автор хила безам хилар пайдана дац, хьо из мотт ховш веце. Цу балха тӀа дӀатӀавахача, Ӏа юхебисар а кегабергба из, когаши кортеи мичаб ца хайташ. Цу тайпара моттигаш дукха хиннай вай къаман вахаре. Тахан а нийслу. Дукха гаьна ваха везац из гучадаккха, карарча хана арадувлача гӀалгӀай книжкашка хьоже, из дика гуш хургда. Дукха гӀалаташ чакхдувл царга гӀолла. Лоацца аьлча, вай мотт хозлургбар, бӀаьхий а цӀена а хургбар де деза вай. Укхаза эггара хьалхарча декхарех цаӀ да, из мотт Ӏомабеш хилар: дӀабувца хар а деша-язде хар а.