Мишта кийчде деза бер, аьнна, хаттар оттадича; дукхагӀа болча даьша-ноаноша аргдар фуд хов сона. Цар аргда, тӀормиг эца беза; книжкаш Ӏалашде деза; деша, алапаш къоастаде, уж язде, хӀама дагарде Ӏомаде деза; бер ишколе хьалххе дӀаязде деза; цун каьхаташ кийчде деза... Кхы а дувца тарлу цар. Бакъда дуккха хӀама хьоаха ца деш а дита тарлу, хӀана аьлча царна дагадохац шоай бера малагӀа бокъонаш я ишколе йоаккахача хана, малагӀа бокъонаш яц. Уж моттигаш каст-каста йицлу боккхагӀчарна а дешархошта шоашта а. ХӀаьта цхьаболча хьехархоша уж белггала царга дӀаювцац, ишколе бераш даьхкача хьалхарча деношка денз. Цудухьа цкъаза уж хӀамаш ца ховш болча даьшта-ноаноштеи хьехархоштеи юкъе вас хулаш йола моттигаш отт. Даьшта-ноаношта хеталу, бер дирст йоаца говр санна паргӀата хила деза ишколе, цун бокъонаш ехка йиш яц цхьанна хӀаманца. Уж чӀоаггӀа гӀалатбувл, аьнна, хет сона. Беро леладе йиш яраш санна, леладе йиш йоацараш а дукха да. Из ца ховш хиларо бера а цар даьй а дегашка харцахьара кхетам чӀоагӀбу.

Бера бокъонаш малагӀаш я дикагӀа хов цӀагӀарчарна, амма цун йоаца бокъонех кӀезигагӀа хов. Уж хӀамаш хьехархоша санна дӀахьалхадаха деза боккхагӀчар, бер ишколе даха накъадоаккхача хана. Сенна тӀабахийта беза дукхагӀа теркам? Аз мел дувцаргдола хӀама дешархочун бокъонаш ювцача Россе ишколаца дувзаденнача каьхаташ тӀа белгалдаьккха да, аз сайгара дагадеха дувцаш дац. Вай дерригаш ишколе иха а цигара вахар дика довзаш а да. Массанена дика дагадоагӀа урок дӀайолаелча, тӀехьадиса хьаухаш бераш хиннилга; цар новкъарло йора хьехархочоа, боаггӀача боарам тӀа йолаш, урок дӀаяхьа; шоай новкъосташка лерттӀа Ӏилма Ӏомадайтацар; юкъахбоахар, хӀара тӀехьависар классе чу мел воалача хана. Бера бокъо яц тӀехьадиса урока тӀа хьада, уж хьакхувлача наьха а яц бокъо, уж шоаш бахьан долаш гоаде, тӀехьадита. БӀарчча тоаба йийя, доагӀаш хул цхьадола бераш, деша хьадахка тӀехьадисе.

Сона, ишколе болх беча 27 шера, дукха нийсъеннай цу тайпара моттигаш. ДукхагӀча даькъе из нийслу цӀагӀарча боккхагӀбарий бехкагӀа. Ӏуйрийна деша дода бер ханнахьа хьалгӀоттаде деза, кулг-юхь дилийта, хӀама яийта, сийсара кийчбаьбеце, тӀормиг а кийчбаь, цӀагӀара Ӏоъарадаккха деза, ишколе ханнахьа дӀакхоачаргдолаш. Нийсса урок йолалуча хана цига хилча а доалаш дац цун гӀулакх. Дешархочун бокъонаша дӀадехачох, дешар дӀадоладалалехь 15-20 минот хьалха хьакхача деза бер ишколе. ПаргӀатта хӀама Ӏояккха, урокага кийчдала вӀаштӀехьадаргдолаш. Бер 5 минота е 10 минота тӀехьадисарах, гӀалат лархӀац боккхагӀчар, цхьаболча хьехархоша а, из иштта хила дезаш санна, тӀехьадиса бер геттара магӀадаьккхе, ше цу гӀулакха бехке волаш санна, классе чудут, Ӏохоаду. Иштта хила йиш яц. ТӀехьависа венача 5-6 дешархочо еррига урок йохаю. Цхьаболча хьехархоша царга тӀехьа хӀана бисаб, яхаш, бахьан гучадаккха гӀерташ ха а йоаю. Цхьачар цӀагӀарча даьга-наьнага телефон а тох, тӀехьависача дешархочун цӀагӀа цох хоам бе гӀерташ. Фу урок хургья цох тӀаккха? Цхьаккха а хургьяц. Телефона чура дехьара хьадеш дола къамаьл а хул, шоашта а берашта а тӀера бехк дӀабаккха гӀерташ. ЦӀагӀара-м ханнахьа дӀаарадаьннад, оал цар шоай бер. Бакъда цар дувцаш дола из бер, бӀарчча шера цкъа ший ханнахьа хьа ца доагӀаш, дешара шу чакхдоал. Цхьа хӀама да царна диц ца луш, массахана ха дезаш: бокъо яц дешархочун тӀехьависа!

Со деша ваьгӀача Наьсарерча №1 йолча ишколе тӀехьабусарашта доаггӀар дора директора а, завуча а, наӀарга ха тӀа латтача сага а. Урок дӀайолалушшехь, арара ниӀ дӀакъовлар, дукха гайна хьабаьхкараш уйча гӀолла «шалтай-болтай» яхаш леларгбоацаш. Цхьаволча сага ала тарлу, бокъо яц из де. Цунна жоп а луш, хаттар оттадергдар аз. Бера бокъо йий тӀехьадиса? Яц. Иштта долче, хьехархочун бокъо я из бер классе чу ца дита. Из ха деза, цар га доахарашта.

Цхьаволча дешархочо, хьехархочохи ший новкъостехи ца къахкаш, урока тӀа а урок чакхъяьлча а ловзаеш го йиш я ира хӀамаш. ДукхагӀча даькъе уж урсаш хул. Сенна деза 6, 7-ча е кхы а йоккхагӀа йолча классашка дагӀача берашта урсаш? Уж а хул хьона бокъонца уркаша леладераш, пӀелг тоӀабича дитт хьалъаракхувсаш. Цхьан дешархочо Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема хана хинна немций урс а денадар. Урс хьадаьккхача, цу дешархочун «новкъостий» оарцагӀа боагӀа, из урс цунна юхадалар деха, кхы из ишколе дахьаргдац цо, яхаш, тешам бала кийча хул уж. Цкъаза цӀагӀара Ӏобийха дай а раьза боацаш хьовз, берагара урс дӀадаккхарах. Цу тайпара дай бецаре-м, беро кхухьаргдацар из шийла герз ишколе. Ткъаь итт бахьан кораду царна, из юха дӀадаккха гӀерташ:

- Са дац из.

- Даь урс да из, дӀахой еттаргья сона.

- КӀаьнкагара хьаийцадар аз, дӀадала деза са.

Бакъда урс, бера юхадала мегаргдац. Цу тӀагӀолла ший бера «оагӀув» хьаллаца воагӀача даьна ха деза: дешархочун бокъо луц ишколе ира хӀамаш кхахьа! Из бахьан цунна а цун цӀагӀарбарашта а боаггӀаш бола бехк бе тарлу. Цудухьа уж хьажа беза деша додача бера тӀорме чу фу доалл, цо шийна а наха а зулам дергдоацача беса кийчбаь хила беза Ӏилмаш Ӏомаде водача сага беррига гӀирс. ТӀаккха цо ишколера истолаш, гӀандаш, улг, пенах хьалдетта гӀирсаш телхадергдац, шийца цхьан классе дагӀача берашта сакхат деш моттигаш нийсйолийтаргьяц. Цу тайпара моттигаш нийслуш хул ишколашка.

Урок дӀайолаелча, истола тӀа Ӏодилла хӀама доацаш, дагӀаш хул цхьадола бер, саькхдаьлча санна дӀа-юха хьежаш. Цо хьалххе хьалбаккха беза шийна урока тӀа эшаргбола гӀирс: книжка, тетрадь, ручка, къоалам, эшаргдола кхыдола хӀамаш. Истола тӀа хила йиш яц болх бе новкъарле ергйола хӀамаш. Цкъаза нийслу ишколе кхухьаш берий машинаш, хьамчах хьабаь текхарг е дахкилг, кулгах хьалеташ бола боалоз санна бола бод, телефон, кхыдараш. Каст-каста нийслуча моттигех я, книжка е тетрадь ишколе хьа ца дахьаш хилар.

- Мичад хьа книжка? –аьнна хаьттача, хьахозар лертӀа хилац.

- Хьаийцадац аз.

- Хьаденнадац сона.

- Листаш хьаяьхай цох.

- Новъостага дӀаденнадар аз, цо чудихьад.

Новкъоста ший книжка леладе деза. Книжка е тетрадь доацаш ишколе воагӀа саг, деша уйла йолаш вагӀац, харцахьа лела уйла йолаш воагӀа. Даьшта укхаза а ха деза, дешархочун бокъо яц книжка е тетрадь доацаш ишколе аха. ХӀаьта из бокъо геттара каст-каста телхаерех я. Хьехархочо вӀалла дӀа а алалехь, ха дезаш дола хӀама да из.

Юртарча ишколашка болх беча хьехархой чӀоаггӀа саготдеча моттигех я, дешархоша бӀарчча денош, кӀираш, кхыметтел бетташ а деша хьа ца ухаш, юкъедуташ хилар. Укхаза духхьал цхьа масал доаладергда аз. Математика яха урок хьехаш йолча ЗагӀенаькъан Яхььяй Мадинай урока тӀа хьа ца доагӀаш, тӀехьадисар кхераш, цхьа ди цӀагӀа даккха лоархӀа ца деш хул бераш. Цо цу сахьате цӀагӀа телафон тох, во дешарашта шиаш увттаю. Хьехархочо леладераш ший бокъо йола гӀулакхаш да. ХӀаьта бераш цӀагӀа дутача даьша-ноаноша бокъонаш телхаю.

Хьехархо сагота хилара бахьан кхетаде хала дац. Математика Ӏомаеш долча бера массехк ди цӀагӀа доаккхе, дуккха хӀама ца ховш, тӀехьа тӀадоагӀар кхета ца деш, виса тарлу дешархо. Цигара хьадолалу бера во дешаш хилар, йоазон балхех шиаш яхар, дикала процент лоха хилар, класс тӀехьайисар. Ишкол яьккхача луш йола экзамен а лерттӀа дӀаяла ца могаш, диса тарлу цу тайпара бер. Вешта аьлча, йиш яц, цӀенхаштта бахьан доацаш, бер цӀагӀа доагӀаде; цул дукхагӀа а аргда аз, бокъо яц иштта бер цӀагӀа сецаде, нагахьа санна цун дӀахора вахар шаьра, дика хилийта безам бале.

Цхьабола дешархой хӀара дийнахьа хьаух, цхьабакъда цӀаккха урок Ӏомаяь хилац. Бокъо йий цар иштта хьааха? Яц. Ишколера бокъонаш телхаяр да из. ХӀара урокага кийчвенна хила веза саг, из лерттӀа дӀаювца ховргдолаш. Доахаш дола бахьанаш цхьаккха тайпара цӀенхашта хилац:

- Мовлат дешар тхацига.

- Хьаьший баьхкабар тхацига.

- Наьн-нана йолча яхаяр со.

- Лампаш дӀаяйнаяр тха.

- Болх беш ваьллав со.

Кхы а дукха да уж-м. Нагахьа санна геттара цӀенхашта бахьан нийсденна, урок Ӏома ца еш висавале, хьехархочоа хьалххе дӀатӀаваха дӀаала деза: ишта а дар, ишта а дар, цудухьа висав со урок Ӏома ца еш. Бакъда цох а кӀалхарвалац дешархо. ТӀехьа тӀайоагӀача урока тӀа дӀадувца деза цо, ше Ӏома ца деш дитар. Иштта я ишколанна оттаяь дешара бокъо.

Цкъаза классе чуваьлча, истол даьсса латташ хул. Цига ваьгӀа дешархо е эгӀа е магӀа вагӀаш хул. Цига Ӏоха бокъо еннаяц цунна хьехархочо, ший лоӀамагӀа йитай цо моттиг. Из а бокъо йоацар, бокъо толхаяр да. Цига из сенна хайнав хьежача, дукхагӀа йолча хана гучадоал, ше санна вола хабархо лехаш, цо из даьлга. БӀарчча урока тӀа саготдергда цо хьехархочун а шийца цхьан классе багӀача новкъостий а. Йиш яц, хьехархочун пурам доацаш, ший моттиг хувца.

- ХӀана хайнав хьо цига? - аьлча, цу тайпарча дешархочунна дага ца дохаш хӀама дисац.

- Цигара хӀама дикагӀа гу сона.

- Книжка дацар сога, упражнени е.

- ГӀанд цӀувзаш дар са.

ДӀатехкача, дукхагӀъяр хӀилла хул. Цу тайпарча дешархочун цхьаькха «лазар» хул. ХӀара урока тӀара аравала ловш хул из. Урока тӀара аравувлар а дика оамал яц, хӀана аьлча керда тема ювцаш воаллача хьехархочунга боаггӀача боараме ладувгӀац цо. Цхьабараш, цхьаккха гӀулакх доацаш, бувл ара. ШоллагӀбараш бӀарчча переменах ловзаш, кхувсалуш, удаш, леташ баьхке; урок йолаелча арабахийтар деха болалу. Сога хаьттача, дикача дешархочо дергдолаш хӀама дац из; ала мегаргда, из а бокъо толхаяр да, аьнна. Иштта урока тӀа цӀогӀа детта, берашца къовсамаш даха йиш яц. Нагахьа санна араваланза Ӏе йиш йоацаш моттиг отте, кулг хьал а айдаь, пурам а дийха де деза из хӀама. Иштта да бокъонаша дӀадехар.

Бе-беча Ӏилмаех йоазон балхаш кхоачашду дешархоша. Масала, царех да диктант, сочинени, изложени, тохкама болх, кхыдараш. Цу тайпара моттиг йолча хана, кхыча дешархочунгара новкъостал деха, цунгара болх хьаэца, хьатӀаязбе бокъо яц дешархочун, амма из каст-каста нийслуш хӀама да. Цкъаза нийсса ах классо язъяь сочинени, цхьа алап ца хувцаш, хьатӀаязъяь хул, кхыметтел ший гӀалаташ а тӀехьа. Из нийса дац, бокъонаш телхаяр да.

ТӀехьарча хана (со деша вагӀаш уж хӀамаш дацар), берий вахаре йоккха моттиг дӀалоацаш да саьгӀазаши (жвачкаш) телефонаши. ТӀехьаръяраш лелаяра бокъо йийхкаяле, бакъда саьгӀазаш Ӏувшарах хӀама алац дешархошка, дӀадаккха аларал совгӀа. Шаккха во ши хӀама да уж, деша безам болча сага, къаьстта урока тӀа вагӀача хана. Бокъо яц уж леладе урока тӀа.

Цхьаькха цхьа моттиг а я, керда я ала мегаргдолаш. Из моттиг гучаяьннай, столовеш йолаш ишколаш хьае йолайича. ДӀахьежача, цхьавола дешархо урока тӀа воацаш хул, тӀормиг уллаш бале а.

- Мичав ер новкъост? – аьнна хатта ма дезий.

Хьахозар хул:

- Столове чай мала вахав из.

Цунга чай ма мала ала бокъо яц, бакъда урок йолча хана столове а ваха, чай молаш вагӀа бокъо луц е хьехархочоа а е дешархочоа а.

Уж-м кӀезига хӀамаш дар ала тарлу цхьаволча сага. Из гӀалатвувл. Дешархочун леладе бокъо йоацача хӀамашта юкъедихьад уж шеддар. Цудухьа дас-нанас шоай бер ишколе дахийта кийчдеча хана, теркалде дезарех да уж а.