ДӀауйла йича, дикал яккха хала дац. Саг, цхьайолча моттигашка дика а хулаш, вокх моттигашка во хила йиш яц. Дика саг массанахьа: цӀагӀа а ара а; зӀамигачунца а доккхачунца а дика хила веза. Ишколе болх беш дукхаза зе дийзад са дикача берий а воча берий а йихь. Вайна хала хете а, деррига бераш цхьатарра иман долаш хилац, царна юкъе нийслу къизадараш, оамалаш во яраш, харцахьа лелараш. Берий цӀагӀа кхийнача, йоккха хилча киноактриса хинна дӀаяхача кхалсага аьлар из: бераш чӀоагӀа къиза хул. Цар во цӀи тилла тарлу сагах, футтаренаш, Ӏоттараш е тарлу, хьогара кӀеззига гӀалатло яйча, из тӀехъетта тарлу, хайра доаца хӀама бахьан долаш халахетар де а шоай нийсархочоа етта а тарлу. Цу хана (зӀамига долаш) уж нийсача наькъ тӀа ца доахе; уж дӀахо а доккхагӀа дола зуламаш карагӀдувлаш дӀагӀоргда. Харцахьа лелаш, урок йохаеш бераш дар аз хьехаш хиннача цхьан классе. Урокашта юкъера салоӀа ха тӀакхаьчача, классе гӀолла ада, лестадеш тӀормигаш детта, гӀандашта, истолашта тӀагӀолла ада болалора цу классера кӀаьнкаш. Кхы дукха эргаш яцар йиӀигаш а. Дешархой харцахьа лела болабелча, аз хаьттар:

- ЦӀагӀа лелий шо иштта харцахьа? Истолашта тӀагӀолла удий шо, бӀехача когашца?

- Лелац, - хезар сона.

- Укхаза хӀана лел шо тӀаккха? Ер а ма дий шун шоллагӀа дола цӀа, – ала дийзар са.

Аз яхар дукха цӀенхашта хеташ бацар, сов чӀоагӀа идда кхохкабенна дешархой.

Дуккха миллионаш ахча дӀа а дахийта, ишкол хьалъяь цхьа бутт мара баьннабацар, пен тӀа доаллача сурта тӀарча сага бӀаргаш тӀа цар хӀамаш тӀалотаяьча хана.

Дукха дувца дезаш хул царга, ишкол а цӀа санна лархӀа езаш йола моттиг йолга, берашта дикадар хьалхадоахаш йола моттиг йолга. Цул совгӀа, ишкол нахага Ӏилмаш Ӏомадайта, хьаькъал кӀоаргде а ирде а хьакхелла моттиг я. Вай Пайхамара (Даьлера салам-моаршал хилда цунна) моллагӀа тайпара дешар Ӏомаде яьхад, саг кхетаме хургволаш. Аз мел дувцачунга ладувгӀе а, бакъда цар из къоабал а даь, дӀатӀаийцар аьнна хетанзар сона. Ишколи шоай цӀаи цар сакхетам чу вӀашагӀкхетача дацар. Укхаза со фу ала гӀерт аьлча, миччахьа вале а, ший дикала хьисапаш доадеш хила йиш яц саг. Кхы вӀалла деце а, ший даь-наьна ханара а боккхагӀа а болча хьехархой сий де деза. Из ца деш вола саг, бер дале а воккха саг вале а, дика ва оалалуц сона. Бусалба дин чухьа а чӀоагӀа веза лаьрхӀа ма вий хьехархо. Цхьаькха цхьа хӀама а зийнад аз. «Дин истори» яхача урока тӀа сабаре, сашорта багӀа дешархой (Даьлах кхерилга хургда-кх цар из), кхыча урокаш тӀа чурабаьле хьувзаш хул, шоаех бехкаш доахийт, кхыметтел классера арабаха безача дӀатӀакхоач. Бусалба ди Ӏомабу урокаш йолча хана лакхера ӀотӀахьежаш; математика, хими, наьна мотт Ӏомабеча хана кхыча оагӀорахьа дӀа а верзаш; из Даьла ва мотташ деце, цу берий во оамал мичахьара хьайоагӀаш я кхеталуц са. Цхьатарра дика оамал йолаш хила веза дешархо, массадола Ӏилма Ӏомадеш. Укхаза къаьгга гучайоал дикача берий а воча, халача берий а оамалаш. Цар ишколе гойта дикал, даим а юсаргья, царех бола дагалоацам санна. Ишколера дӀадахачул тӀехьагӀа а, дуккхача шерашка дувцаш хул эзделца хинна, оамалца хинна, деша гӀерташ, хьехархой лоархӀаш а цар сий деш а хинна бераш. Цу тайпарча берех аьнна да вай къаман «Хургдола хьазилг бӀенара доаггӀаше Ӏах» яха кица. Дикавар зӀамига волаш а дика хул. Иштта хила йиш йолаш да деррига бераш. Малхадоалача хана цхьатарра хул уж, дӀахо хьаӀомаю цар дика е во оамалаш. Ханнахьа нийсача новкъа уж ца доахе (хьехархочо, дас, нанас), иштта долаш чакх а даргда, шоаш мел дахача хана.

Со зӀамига волаш, ишколе Ӏомадеш хиннача цхьан книжка тӀа дар укх тайпара сурт. Хий дахьаш йоагӀача кхалсага ведараш хьаийца, цунна новкъостал деш вар кӀаьнк. Цхьадола бераш делар цу суртах, цо леладер эсала а доастама а да аьнна хеташ. Мел хоза хӀама да воккхагӀчоа, низ эшабенначоа гӀо дар. Дикал я из. Дукха ха йоацаш, базар тӀа хинна, цаӀ-шиъ тӀорми бебоаллаш чувоагӀар со. Массехк метр мара йисаяцар со чукхача. Кхелета ши зӀамсаг воагӀар духьала. Со хала воагӀаш санна хийтта:

- Оаха новкъостал де хьона? – хьакхайкар уж.

- Баркал, чукхаьчав со, - аьнна, дӀабахийтар аз кагий нах. Из а дикал я, хала воагӀача сага гӀо дар Даьлагахьара а нахагахьара а баркал, маьл хургбола хӀама да, аьнна, хет сона. Иштта моттигаш хьалхагӀа кхы а нийсъеннай сона Магасе. Из я дика нах вайна юкъе хилара белгало, цо гӀад а вуг. Укхаза дагадох сона сай даь-дас каст-каста оалаш-дувцаш хинна хӀама:

«Цхьан бӀаргса доацача cагага хаьттад йоах:

- Дика малав?

БӀаргашдайначо жоп деннад йоах:

- Соца дикавар, дика ва-кха, - аьнна».

МоллагӀа саг нахаца дикавар аьнна, ха йиш яц из дика ва е во ва, нагахьа санна из хьоца дика веце.

Сага дикалца дувзаденна дукха хӀамаш да. Масала, саг дика волаш, цхьабакъда къиза хила йиш яц; дика вале, из къахетаме, наха вас яр кхераш хила веза. Укхаза доаладе дукха масалаш да, бакъда духхьал цхьан-шинне тӀа соцаргва со. МоцагӀа Сурхо тӀа араваьнна латташ хиннав йоах БатӀал-хьажа. Из иштта латташ, говр геттара сихъяь воагӀаш хиннав цхьа говрбаьри – цун юртара саг. Хьажочо шийна дӀатӀавийхав йоах из. Вож, говра тӀара Ӏо а весса, къоаночоа тӀавахав. ТӀаккха аьннад йоах къоаночо:

- Цу дӀарча баламах хьо дӀатӀехваьннаваларе, жожагӀате яьккха воалар хьо. Зоахалола юкъе

мотт тоха водаш вар-кха хьо.

Хьажочо бехк баьккхача, ший говра тӀа а хайна, ше хьавенача оагӀорахьа юрта юха чувахав говрбаьри.

Из хӀама сона дийцар ва БатӀал-хьажа дагавоагӀаш а, из кхелхача хана 20 шерал тӀехваьнна хинна, Сурхо тӀа ваьха саг. Хьагуча беса, дукха йоккха юкъ яллац дикачуннеи вочуннеи юкъе. Цхьан гувнах дӀатӀехваьннаваларе, жожагӀата ваххал даькъазвоалаш хиннав зоахалола юкъе мотт тоха водаш хиннар.

Вай заман чухьа цӀенош де хала да, кхыметтел зӀамигадараш а. Хала ахча вӀашагӀ а техе, шоашта дуачунна, дувхачунна кходеш, хьалду уж дукхагӀа болча наха. Уж хьалдаь далале, нах цар чу баха дӀачубахале, чу а баьле, къоал дийя, чура отоплени а кхыдола хӀама а дӀахьу. Цхьан хӀамах цецвоал со чӀоагӀа: ванагӀа, нана йолаш, да волаш беций-те из хӀама хьаде могаш бола нах? Да а да из цецваллал хӀама. МалагӀча дикала боарамца диста йиш йолаш хӀама да царна карагӀдаьннар?! Цу тайпара боарам дунен чура корабергбац царна, цхьабакъда вочун боарам йист йоацаш ба. Цунца-м диста йиш я цар даь зулам. Къахетам цахиларца, къиза хиларца дувзаденна да из эггара хьалха. «ЦӀа де е дезал кхолла воаллачунна, Дала а новкъостал ду» оалаш да вай къаман. Дикачо кхетадергда цу дешай маӀан, вочо из шийна аьттув болча оагӀорахьа дӀадерзадергда, цун безам хургбац из кхетаде а кхоачашде а, хӀана аьлча цун керта чу а дагахьа а дӀаязъяьр кхыча тайпара «программа» я.

Дикал айхха бувзам болаш хила еза эзделца, гӀулакхаца. Дика саг хила йиш яц гӀожа, кӀома, даим цӀимхара. Из Ӏимерза, кӀаьда, эшача гӀулакха кийча волаш хила веза. Укхаза дагаух сона сай бера ханара цхьа моттиг. Тха нана йолча хьачуена ягӀар цун хийро гаргара саг - дукха гаьна йоацаш яхаш йола юкъерча ханара хила мегаш йола кхалсаг. Шоаш коартолий беш хьаяккха лаьрхӀа хиларах а гӀо-новкъостал де саг воацаш хиларах а хьоахадир цо.

- Маца долх шо из хьаяккха? – хаьттар нанас.

- Кхоана даха безам бар тха, - аьлар хьаьшо.

- Аз цхьа кӀаьнк вайтаргва шоана коартолаш хьалохьае, - аьлар нанас. – Хьо гӀоргвий акхарна новкъостал де? – хьакхайкар из сога.

Наьна юхь йоагаяь, гӀоргвац, ала маганзар сона.

- ГӀоргва, Ӏа гӀо яхе, - аьлар аз.

ШоллагӀча дийнахьа, мара-сесага хьа а херцаеш, из йӀаьха беш чуийца даьлар тхо, цар хьа ма хоарцаю аз хьагулъеш. Нанас цу нахаца лаьцар эздел, гӀулакх дар. ЗӀамига вале а, из шаьра кхетадора аз. Иштта хила а веза аьнна хет сона дика саг, ший де йиш йола новкъостал гӀо ийшарашта деш.

Воккхача сагаца (даь-даьца), цхьаццайолча моттиге водаш-воагӀаш нийслора со. Нагахьа санна болх беш: карт еш, цӀа деш, коанаӀартӀе тоаеш – саг воалле, цӀаккха тӀехвалацар воккха саг:

- Ираз долаш болх хилба, малагӀа гӀо ду аз хьона? – аьле мара. Иштта оалар цунга а, из балхах воаллача хана, юххе гӀолла тӀехбоалача наха, къаьстта а къонахаша. Мел хоза да сага гӀо де кийча хилар, мел тоам беш да дикача дагара доагӀа дош! Дикал я из, цунга цхьаккха хӀама кхоачаргдац; из цхьанна хӀаманца хувцалургьяц е рузкъанца а е боахамца а. Дикал эшаш, лелае езаш я, кхыметтел дезала юкъе, зӀамагӀчарна цунца масал гойташ. Дукха ха йоацаш аз дийшар, Кхузанаькъан Ингас даь йоазув, цу тӀа дувцар цхьаь яхача юртарча йоккхача сага мишта новкъостал дир вӀалла цунца гаргалол йоацаш волча сага. Ший фусам-нана, къонгаш дӀа а бига; йоккхача сага цӀа, ков цхьалхадаккхийтар цо, яхаш, дувцар йоазон тӀа. Ма йоккха йоал я цу сага шийна яьккхар, ма боарам боацаш дикал а камоаршал а я цо гойтар, ала безам хул. Цунца я-кх укх дунен чу а дӀакхаьчача вокх дунен чу а цу сага шийна ю Ӏамал. ТӀаккха мах баь ца валлал беркат да-кх ишттача нахах хьадоалар. Вай дерригаш а цу кепара даларе, ма тамашийна хозлургдар ишта а Дала хоза кхелла дуне!

Дика саг моллагӀча хӀаман хьурмат деш а хургва, аьнна, хет сона. Шийга хьакхаьча рузкъа, кхом боацаш доадеш вола саг; цун хам ца беш, ца лоархӀаш, кхо ца деш вола саг дика вац. Цу тайпарча сагах оал, хӀаман хьурмат деш вац из, аьле. Каст-каста гу вай наькъашка йохаяь латта дукха мах бола машинаш, хӀанз марха доасташ а цул хьалха а нийсделар нах лозабеш, боабеш дола цу тайпара хӀама. Шийна хьаденнача рузкъан уйла ца еш, хьалуш мо из дӀаэца а низ кхоачаш Даьла волга дицлу цу наха. Нагахьа санна цун хам беш саг веце, цунгара из дӀа а эц, цхьацца бахьанашца. Фу бахьане да деррига? Сиха хиларца, Ӏаьдало яхачунга лацадувгӀарца дувзаденна да, дукхагӀа йолча хана, новкъа нийслуш дола зуламаш. Цу тайпарча наха шоашта а наха а бала бу. Машин эца аьттув баьннабий, хьурмат де хьайга кхаьчача цу совгӀата. ЦӀа де низ кхаьчабий, юха а хьурмат де. Хьурмат де ахчан, ялата, маькха, хьайбай – хьайна эшаш а гӀо деш а мел долча хӀаман. ТӀаккха нийсача новкъа хургва хьо.

Дикал иштта ювзаенна я къахьегамца а. Нагахьа санна хьайх хьарама хӀама хьахьокхадалар кхераш, цӀена къахьегаш хьо хуле, цхьаккха кхерам тӀалаттац хьона е Даьлагахьара а е Ӏаьдалгахьара а. Цул совгӀа, къахьегамо санна саг айвеш, цун сий доаккхаш хӀама цхьаькха дац маьлха дунен тӀа. Ӏайха а хьай дезало а хьаьнала сискал юаш хиларал хозагӀа, дега аттагӀа фу хургда? ГӀалгӀай къонахий шоай кулг хьарамча хӀаманца бӀех ца де, гаьнарча мехкашка дӀа а ухаш, цига гӀишлош а еш, хала рузкъа доаккхаш цӀаухар. Иштта сискал юаеш кхийна дезал дика а имане а хулар, вешта аьлча, дуккха кӀезигагӀа хулар къаман юкъе кагирхоша леладу ийрча гӀулакхаш. Харцача наькъаца даьккха, къоалаца-къулаца даьккха хӀама дуадаь дезал нийсача новкъа хургба аьлча дукха тешалуц. Дас чудена напагӀа мичахьара да ца ховш, цох са ца кхувш бац уж. Из цӀенагӀа, хьаьналагӀа мел хул, из дуача цар оамалаш а хургья Далла а наха а гаргагӀа. Хьарам хӀама чукхухьача даь новкъа боал тӀехьара дезал а. Иштта хьадарж, шерлу во, зулам, бокъонаш телхаяр, наха низ бар, кхыдола цу овлан тӀара ийрча гӀулакхаш.

Дикал цӀаккха леш яц, из даим яхаш я. Цудухьа саг а хьажа веза, шийна карахдувлача дикача хӀамашца, ший дунен чура ха наьха сакхетамашка йӀаьхъе.