Малсаганаькъанна юкъе дукха лийннав со, дуккхабараш байзаб, Аьлтий-Юрта гув тӀа а атагӀа а бахарех. Хийла гӀаш цу юрта иха, цу новкъа мел дола хӀама Ӏомадаь вар со бера хана. ХӀаьта Тухан вувцаш хезавар сона, 6-7-ча классе дешаш волча хана денз. Цу хана ерригача Наьсаре гӀолла чакхбаьннабар, из кӀезиг-кӀезига тӀема доакъашхошца дувзаденна хӀамаш: сурташ, тӀем тӀара яздаь каьхаташ, царна тийнна тӀема совгӀаташ — гулдеш ва, аьнна. Из дувцаш бола боккхагӀбараш дукха теша а тешацар, цо дӀадоладаь гӀулакх дика тӀехье йолаш хургхиларах. Цу гӀулакха цунна хьаенна лерттӀа фусам яцар. Районерча культуран цӀен тӀехьашка, ахча хьателача кассандар санна, цхьа зӀамига корг долаш цӀалг деннадар цунна, вӀашагӀкхийтта каьхаташ Ӏодахка а леладе а. Цу хана тӀема ветеран моттигерча нефтебазе директор вар. Из геттара цӀихеза моттиг яр районе, хӀана аьлча ерригача юрташкара мел йола машен, трактор, мотоцикл, цигарча массехк колонканна тӀа а ухаш, бензин е солярка чудетташ яр. Сов дукха цига машенаш тӀаухаш, каст-каста дехе хулар асфальт билла ков. Цул совгӀа, бахача наха цӀагӀа йоагаю пешкаш а цхьаяраш соляркаца болх беш яр. Царна доагодаьтта кхухьаш лела бензовозаш а укх коара араювлар. Гуча беса, района синпха бетталу моттиг яр Хьажамоахий Тухана кулгал деш хиннар. Къаьстта а школашка деша дагӀача берашта, района бахархошта из бӀаргагора, Коталон ди 9 май долча хана. Цу хана парте райкома хьалхара секретараш Беканаькъан Сергей, тӀаккха ГӀаьстамаранаькъан Султан вар. Коталонна хетадаьча дийнахьа нах вӀашагӀкхийттача, даим къамаьл деш гургвар Тухан, цох лаьца ше дувцаш, байнарий цӀераш йоахаш, массаза бӀаргашка хий кхохкар цунна, цудухьа бедоаллаш йовлакх хулар къоаночоа, из хий дӀадаккхар духьа. Цу шерашка дуккхача наьха йицъенна цӀераш малхаяьлар, гӀалгӀашта байзар тӀема шерашка турпалал гойташ байна а дийна болаш юха цӀабийрза а мехкахой. Бакъда хӀанз а биззача боараме уж бӀаргабовр хилацар, хӀана аьлча музей хургья яхилга мара, хьайийлла яьннаяцар. Хьалха хинна цатешам кӀезиг-кӀезига дӀабоалаш латтар. Музей 1973-ча шера хьайийллаяле а, юххьанца цу чу алхха цхьа тӀема сийлен зал мара яцар. Стендаш, ветринаш, деш хинна хьокхамаш биркъе дар. ХӀаьта а, цхьацца гӀа боаккхаш, дӀахьалхадодар Малсаганаькъан Тухана дӀадоладаь гӀулакх. Къаьстта цун болх дийнбелар парте райкома керте Маькенаькъан Абукара Асхьаб эттача. Нальчике ваьха, тӀема шерашка денал дола разведчик хинна Цхьорой Ӏаддал, лаьрххӀа фусам а енна, Наьсаре ваха хьалвоалавир. ТӀемхой цӀераш техка баьлар урамех. Масала, города юкъе хьахилар Половинкин Виктора цӀерагӀа улица. Баку-Ростов оалача трассанна юхе сийленг дегӀар, укхаза веннача лётчика-эрсечоа Юдин Вадима хетадаь. Наьсарера Ӏам болча советски салтечун куце цхьаькха а сийленг оттадир, тӀем тӀа хиннача гӀалгӀай тайпан цӀераш дӀа а язъеш. ДӀахо дӀа мел йодача хана, Коталон ди дезде цига вӀашагӀбетталора наьсархой, юха а хьалхле Туханага йолаш чакхдоалар из цӀай.

1978-ча шерага кхаччалца Тухана баьча балхах музей лоархӀаш, из тӀаэцаш бацар хьакимаш. Бакъда цу шера из дӀаязъю Шолжа-ГӀалий тӀарча мохк тохкача музея филиал санна. Цу хана денз, шоай музей йолаш хьабоагӀа гӀалгӀай. Тахан из геттара дегӀаенай. Цун кхоъ филиал я: МагӀалбике, Фуртоге, Мужеча. 1993-ча шера денз, Малсаганаькъан Хьажамоахий Тухана цӀерагӀара «ТӀема а къахьегама а сийлен музей» санна йовзаш я из. Цун тхов кӀалха хьакхолл «Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема зал», мохк тахкарца, этнографеца, археологеца, кхыча лоархӀамерча вахара доакъошца ювзаенна залаш. Эзараш тайп-тайпара хӀамаш я музее, чувеначун хьажа таро йолаш. Укхаза болх баьб шоай хана вай республике бовзаш болча наха: театральни критик, журналист хиннача Абаьданаькъан Бека, историка Коазой Нурдина, Зангенаькъан Мадинас, йоазанхочо, журналиста Тирканаькъан Аьсета, Хамхой Фатимас, Олиганаькъан Заремас, Местой Заретас, кхычар. ДукхагӀйолча хана, Тухан дӀаваьнначул тӀехьагӀа, цунна керте латташ хьавенав цун йиӀий Тамарай воӀ Саганаькъан Мухьмад.

Къаьстта Малсаганаькъан Тухан хӀана волавенна хиннав из музей хьае, кхывола саг а ца волалуш? Эггара хьалха белгалдаккха деза, из къаман яхь йолаш саг хиннилга. ШозлагӀа-дале, цун бахьан да, тӀема шерашка из вай мехкара юрташ, гӀалаш лораеш, моастагӀчоа духьала лаьтталга а дукха тӀема ветеранаш бовзаш хиннилга а. ХӀанз Тухана хьабенача вахара а тӀема а наькъах дувца ха тӀаэттай аьнна хет сона. 2012-ча шера, Тухана 100 шу дузача шера, ше даьча «Доккха совгӀат» яхача йоазон тӀа Тирканаькъан Аьсета аьннад: «Малсаганаькъан Тухан ваьв 1912 шера Аьлтий-Юрта. ЗӀамига волча хана, ТӀой-Юрта ХьажаӀал-молла волча хьужаре деша ваьгӀав из. Кердача Советий Ӏаьдало дукха могадеш хиннадац дина гӀулакх, цудухьа хьужаре дӀакъайлай. Иштта дита дийзад цун из дешар. Цхьабакъда дешара тӀакхувш хиларах, дунен Ӏилма Ӏомаде волавеннав из. 1936 шера массане лоархӀаш хинна, ГӀалгӀай хьехархой кийчбеш хинна техникум чакхъяьккхай цо. Дийша ваьлча, цу замах дика лоархӀаш хинна тайп-тайпара балхаш леладаьд, Наьсарен райкома секретарь волаш а, НГӀ АССР ВЛКСМ обкома отдела заведующи волаш а, парте обкома промышленни отдела инструктор волаш а, кхыдолча лакхарча даржашка волаш а...»

ГӀулакха тӀа из волаш, болалу Сийлахь-боккха Даьймехка тӀом. Деналдараш хьалхагӀа болхаш, тӀем тӀа ихаб вай кагий нах а мехкарий а. Цунна дола масалаш дукха да. Царех цаӀ хиннав Хьажамоахий Тухан а. Итт шу хьалха ше даьча йоазон тӀа журналиста Ялхарой Марема яздаьд: «...Сийлахь-боккха Даьймехка тӀом дӀаболабеннача хана, ше гӀулакха тӀа хинна болх а къона нускал а дите, шийна цӀагӀа Ӏе пурам деннадоллаше а, Тухан ший лоӀамагӀа тӀем тӀа вода. Могаргдацар цунна цӀагӀа вагӀа, Даьхенна ше санна къонахчал дола къонгаш эшача хана.

Тухана чакхйоах Ростоверча тӀема-политически училищен курсаш, цул тӀехьагӀа Малхбоален фронте вода; цига, лейтенанта дарж а долаш, 56-ча ЦӀеча эскара 343-ча дивизен 11/15 оалача стрелкови полка политрук волаш гӀулакх деш хул. 1941-ча шера Ростовски областе Таганрога гаьна йоацаш уллача Чалтырь яхача юрта хиннача лирача тӀема юкъе хала чов ю цунна, тӀема госпитале кхоач. Ше сакхетам чу веча, эггара хьалха Тухана аьннна дешаш хиннад: «ДӀахо тӀом булургбий сога?»

Чов сов чӀоагӀа хиларах, из тӀем тӀа юхавахийтац. Герзацара вошал дӀахаьдадале а, дӀахо ше мел яьккха ха, къаман сий даккха гӀерташ, мохк бахьан са ца кходеш лийтараш наха дӀабовзийташ, йоаккх цо. Бакъда, мелла дувце а, цхьайолча хана сов дика а къахетаме а хилацар цунца Ӏаьдал. Цун гӀулакхашта сунт детташ моттигаш а нийслора. Нефтебазера балхара мукъавоалийт из, 1973-ча шера Шолжа-ГӀалий тӀа лаьтта митинг бахьан долаш, из ше цунна юкъе дакъа лоацаш хиннавеце а. Тухана а бакъахьа хеташ хиннад, вай мохк Сибре Ӏодахьале хиннача тайпара юхаметтаоттабича. Цун уйлеи лакхарча кабинеташка багӀача хьакимий уйлеи вӀашагӀкхеташ хиннаяц. Уж-м кхыметтел цо кхелла музей а тӀаэца, цун гӀулакх чӀоагӀде, тоаде раьза хиннабац йӀаьххача хана, цо леладер лоадам боацаш хӀама да аьнна хеташ. Цхьайолча хана хьакимашта цадезар халкъа дезаш хул. Тухан ший халкъа визза викал вар, цунна хетар халкъа хетар дар. ХӀаьта а фу дергда, Ӏаьдал бедоалларий низ чӀоагӀагӀа хилча? Цар кара хул моллагӀа дош дувцар, тӀаэцар, чакхдаккхар. ДӀахора ший деррига вахар наьсархочо музейна, къаман вахарера сийдола оагӀонаш дийнъяра хетаду. Из, духхьал цун директор хинна ца Ӏеш, хьалхара экскурсовод а, Ӏилман болхло а вар. Хийла го йиш яр из, ше волча чубаьхкача дешархошта музеерча тайп-тайпарча хӀамаех дувцаш. Дика вӀаштӀехьадоалар цун СССР оалаш хиннача мехка бе-беча миӀингашкара гӀалгӀай тӀема наькъашца дувзаденна хоамаш лаха, тахка, гулде. Россе турпал хиннача Оздой Мурада тӀом баьча самолёта доакъош, из Ӏоежача моттигера цӀадена, хьахьокха оттадир музее. ДагайоагӀа тӀема сийлен зала чу яьда цун чархаш, моторах йиса оатхалаш. Вайна массарна Ленинград лораеш венна танкист ГӀудантанаькъан Руслан эггара хьалха вовзийтар а Тухан вар. Наьсарен района газета корреспондент волаш, 90-ча шерашка болх бир аз. Бориса Русланах наха дукхагӀа довзийтар духьа, цох лаьца цхьацца хоамаш а сурт а да дага волаш, музее вахар со. Тухан ше цу хана балха нийсваланзар сона. Бакъда цун дика гӀонча вар, тӀема доакъашхо а военкомата болхло а хинна Братерский Николай. Айса бена никъ аз дӀабийцача, юхадала ца дезаш, ГӀудантанаькъан Руслана сурт а цох лаьца СССР герзашцарча низий министерствон керттерча архивера дайта каьхат а делар сона. Из сурт, боча хеташ, лорадеш леладу аз хӀанз а. Цох тарра гӀо-новкъостал музея болхлоша дукхача журналисташта даьд. Цхьа ха яр «ГӀалгӀай сийдола къонгаш» яха телепередача каст-каста хулаш, из кийчъеча эггара хьинарех дола дакъа лоацар цар.

Тухана хьийга къа тахан а боаггӀаш бола мах баь дац. Цхьацца медалаш тийннай цунна. Уж цо баьча тӀемах денна совгӀаташ да. Музей хьаярах сийлен грамоташ тийннай. 1977 шера «Нохч-ГӀалгӀай Автономни Советски Социалистически Республикан культуран гӀорваьнна болхло» яха цӀи еннай. Бакъда цо баьча боккхача балха хам дикагӀа ховргда, шераш дӀа мел ух. Шоай мехка, къаман истори довза ловш болча кагийча наха а мехкараша а, баркал оалаш, йоахаргья цун цӀи. ГӀалгӀай мохк мел латт йиц а лургьяц из.

Карарча хана Хьажамоахий Тухан воацаш ва. Из кхелхав 1983-ча шера, ший 71 шу даьннача заман чухь. Цхьа воӀи ши йоӀи хиннад Тухана, юха ший мехка ваьлча. ВоӀ цаӀ мара хиннавац. Буро тӀарча юртбоахама институте деша а этта, кхоалагӀча курсе хиннав из, 1962 шу тӀакхоачаш. Цу шера ше дешаш волча шахьар тӀа машенаша авари ярах ла ткъо шу даьнна зӀамига саг. Цох бола хоам беш вай Тухана 90 шу дизара хетаяьча, республикан культуран министрствос а музея болхлоша а арахийцача буклета тӀара. Иштта цун хиннай Тамарий, Алла яхаш ши йоӀ. Шаккха районе цӀихеза хьехархой бар уж, цар къахьийгад Наьсаре эггара къаьнагӀйолча № 2 лелаеча юкъерча ишколе. Уж хӀанз а болаш ба. Лакхе аз ма аллара, музея таханара директор Саганаькъан Мухьмад йоккхагӀйолча Тамарай воӀ ва. ХӀаьта Аллай йоӀ Пхьарчанаькъан Аьсет а хиннай цхьан хана укхаза къахьегаш, наьна-дас дӀадоладаь гӀулакх дӀахо сийленца дӀахьош.

Шоай низ кхоача гӀо-новкъостал деш ба таханара музея болхлой, гӀалгӀашта шоай гаргарча наьха кхелех дола бакъдар гучадаккха а довза а. Иштта хьехархошта, йоазанхошта, журналисташта, шоайцига музей хьае безам болча къахьегама коллективашта накъабоал уж. Сурхо тӀарча ийс шера дешача ишколе музей еш воаллар со. Цу хана царца дагавала везаш, новкъостал деха дезаш, моттигаш нийслора. Масала, цар гӀонца цхьадолча суртий гомаш дир, Нальчике вахача кизгах хӀамаш хьаеча Батайнаькъан Висангире Зяудинаца вӀашагӀкхийтар, цо дита совгӀат «Говрбаьри» музейга гӀолла Сурхо тӀарча ишколе кхаьчар. Иштта шоаш арахийца буклет, «Тхьаба-Ерд» яхача элгацах дола альбом совгӀата деннад цар ишколанна. Мичча хана воде а, телефон тохе а хьа оагӀув хьаллаца кийча хул Саганаькъан Мухьмад а цун балха новкъостий а. Цар гӀо деш язъяьй аз Социалистически Къахьегама Турпалах БӀарахой Лемкайх, Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема доакъашхочох Ӏарчакханаькъан Бексолта Берсах, культуран бокъонца вола бӀухо хиннача ГӀаппархой Мухьмадах йола очеркаш, кхыдола йоазош.

Юххера, сай йоазув чакхдоалаш, укхаза доаладе безам ба са «Грозненский рабочий» яхача газета корреспондент хиннача Катышева Марияс аьнна дешаш: «...Тхо Наьсаре кхаьчар дар шийла, цӀимхара гуйран ди. Юххьанца цецдаьхар музее чуболхача наха, шоай фусамашка чуболхаш санна, маьчеш Ӏойоахаш хиларо. Бакъда музей яйзачул тӀехьагӀа, оаха кхетадир язданза дола из закон укхаза хозахета леладеш доацилга, кхыча беса хила йиш а яцар цун, хӀана аьлча укхаза я къаманна эггара езагӀйола дӀадахача вахара оагӀонаш».