Цхьачар цох цӀи техай йоахар, вокхар ше яьгай йоахар, Ӏаьдало цу хьакъехьа малагӀа соцам бир сона дагадагӀац. Тхоашта юкъерча кӀаьнкашца се цига ваха хинна дагадоагӀа сона. ЦӀи йоае гӀерташ дӀачудийттача хихи яьгача хӀамай кӀурзахи цхьа ший тайпара Ӏаьржа худар хиннадар. Тика чу дӀачу а даьнна, кога бухь Ӏетташ лаьттара хӀамаш гучайоахаш, оахош уж гулъяь дагадоагӀа сона. Цигара чувоагӀаш, бӀарча дисача арифметиках леладеш хиннача палочкай пачка ера аз. Вешта аьлча, из яр са бера ханара «микрокалькулятор», царца Ӏомалора зӀамига дешархой таьрахьаш лархӀа. Из тика ягарах тамаш елга дацар, вай мехкахдахале наьха хиннача къаьнарча цӀеношка яр из. ЭгӀара кхача бохкаш хинначох хьалха «Билана тика» оалаш хиннад йоах, из сона дагадгӀац, бакъда «ГӀапура тика» цох оалаш хинна-м сов дукха ха а яц. ГӀапур Элжаркъанаькъан вар. Из сона дагавоагӀа лакха, куц-сибат долаш, сомо оаз а йолаш вола къонах санна, мичча хана цу тика чу чувахача, кӀай халат дувхаш гургвар из.

Цига дохкар барзкъа, кӀада, буа кхача, къаьстта цӀихеза яр из тика эггара чам болашагӀа йолча Ӏаьржача маькхаца. Из, сона бера хана хезачох, Сипсой-ГӀалий тӀара хьалкхухьаш яр цӀермашиннаькъахошта лаьрхӀа. ДӀачуваьлча готта, лоацо уйче а йолаш, магӀахьа зӀамигача цӀалга чу яр из, виъ-пхи саг цу чу нийсвелча, дӀа-хьа верза моттиг хилацар. ДукхагӀболча наьсархоша цигара е базар тӀара ийбора кхача, маькх.

1962 шера Наьсарен малхбузехьарча оагӀорахьа «Электроинструмент» яха завод хьалйича, цунна гонахьа хьахилар дукха йоккха йоаца нах баха моттиг (посёлок), юххьанца цига хьалдир шозза вӀаштӀара даь цӀенош, юххе дӀаьха цхьа гӀат дола тикай цӀа дир. ХӀанз тикаш шоаш меттел, уж хинна моттиг а йисаяц цига. Цу дӀаьхача цӀагӀа кхоъ тика яр. Эггара магӀахьа яр кхача бохка тика. Цу чу болх беш бар МутаӀаланаькъан Шукурбии Мадинаи. Шукурби юкъерча дегӀара, текхано саг вар, кӀеззига хьалхьайза иро мераж а йолаш, хӀаьта Мадина герга юхь йолаш, куц-сибат долаш, наьха безам тӀабодаш йоӀ яр. ЦӀаккха цар саг Ӏехаваьв, мах совлен баьккхаб оалаш хезадац сона, зӀамига волча хана денз.

Наха чӀоагӀа эша, хиланза даргдоаца хӀама даим цар тика чу хулаш дар: яьшкашкара налха, дикагӀбола колбаса, массехк тайпара маькх, шекар. Уж хӀамаш эца йиш йолаш вар моллагӀа наьсархо. Бакъда тикаш кӀезига хиларах йӀаьха аргӀа оттар цу тика наӀарга, дохкархо а, дукхагӀча хана, цаӀ мара хилацар болх беш. Шукурби цу тикан хьаким лоархӀаш вар. ТӀехьагӀо цу чу балха ера цхьаькха йоӀ — МутаӀаланаькъан Радимхан, из а яр нахаца Ӏимерза а кӀаьда а саг, бакъда хиланза ца даьлча, цӀимхара хила а могачарех яр из.

ШоллагӀйола тика яр цӀагӀа-коа эша хӀамаш йохкаш, вай «хозяйственни тика» оал цох. Цу чу болх беш вар Сурхо тӀара Исмейланаькъан Мажит. Завода болхлошта лаьрхӀа дар цу чу хулаш хинна йоккха дифицит йола товараш. Барзкъаш дутта машенаш, пылесосаш, барзкъаш тега машенаш, цу мугӀарера кхыдола хӀамаш массанега хьакхоачаш дацар. Заводе болх беча нахага мара дохкацар уж, царга а кхоачам боллаш дукха, мел эшарашка дохка вӀаштӀехьадалацар, тика чу кӀезига хьачукхахьар бахьан долаш. Из завод Ӏойиллачахьий цун механически цехе болх беш хиннача тха нанас халла ийцар цу чура барзкъаш дутта, герга, чу кхесторг доалла машен. Цу тика тӀара тха цӀенга кхаччалца из гиелла яхьаш венавар тха наьна-воша, цӀаккха дицлуц сона сай бӀаргашта хьалхашка латта из сурт. Иштта «Маже тика чу» хулар хьастамаш, белаш, жӀовнаш, из мо йолча тика чу цу заман чухьа хила хьакъ мел дола хӀама.

Юххера, цӀа Ӏоакхоачалуча, саьн тӀа йоаллар берий теркам эггара дукхагӀа тӀаозаш хинна тика. Цох «Дауда тика» оалар. Цучу болх беш бар мар-сесаг: Коазой Дауди цун фусам-нана Хьаштаранаькъан Марети. Вай цӀихеза хиннача Ӏилманхочун, историка, йоазанхочун Коазой Нурдина даи нанеи дар уж. Чуваьлча вокхарел йоккхагӀа яр из тика. МугӀара хьаллатташ йола кизга витринаш магӀахьара, «Г» яха алап санна, гола а техе дӀаластар. Эггара хьалха тха теркам тӀаозаш хиннар цу чура хьайоагӀаш хинна хоза хьаж яр, цох атта ховргдолаш дар из дуфеи пудареи тика йолга. Цул совгӀа, кердача кӀадай хьаж а хулар цу чу, хӀана аьлча диткъача а сомача а кӀадай тупаш ядаш хулар, юххе уллаш уж дусташ йола дахчан метр йолаш. Цу чура дикаш а кхоачар тхога цхьайолча хана. Масала, нанас юххьанца ишколе ухача тхона цу чура ийцаяр лакхе пластинкаш лекха проигрыватель йоалла «БӀаьсти» («Весна») яха радиола. Хьалсоггашехь, набарах сомавоала саг санна, лотабеннача ший баьццарча «бӀаргаца» хьахьожар из тхогахьа, тӀаккха йолалора цхьацца кердадараш дувца е иллеш даха. Цунга гӀолла байзар тхона гӀорбаьнна хинна вай республикера артисташ Цисканаькъан Идрис, Хамхой Ахьмад, Дагаев Валид, Магамедов Султан, Буркаев Мовлад, Караклаич Радмила, Магомаев Муслим, Ободзинский Валерий, «Орэро», «Гая», «Песняры» яха вокальни тоабаш, цар а кхычар а дукха пластинкаш яр тха цӀагӀа. Юкъ-юкъе фаьлгашка а ладувгӀар.

Къаьстта боккха тоам бир тхона цу тика тӀарча наха, нанас телевизор ийцача хана. Наггахьарча цӀагӀа мара яцар цу заман чухьа телевизор. «Рекорд» аьнна хьалхашка яздаь, Ӏаьржа-кӀай хьокхаш яр из. Бакъда тикашка хулар селаӀад мо бесаш дола плёнка, Ӏа из телевизора хьалхашка Ӏоэллача, цо массехк бос болаш хьокхар моллагӀа хӀама. Цу заман чухьа каст-каста гойташ хиннар хокейи, балети, дукха сереш йола кинофильмаши дар. «Виъ танкисти цхьа жӀалии», «Капитан Тенкиш» яха сериалаш геттара чӀоагӀа езаеннаяр, тайп-тайпара ханаш йолча наха. Царех сери йолча хана, арахьара чубахка гӀерташ, цунга хьажа безам болаш, хулар уж. Иштта укх тика чу дар дегӀа тӀара хоза а цӀена а хила гӀо деш дола гӀирсаш: кӀодарч, тукаргаш, мӀараш цӀенъю херхилгаш, хоза хьаж йоагӀа сапаш, дуфи, одеколонаш. Тахан санна дагайоагӀа сона, Кармен тӀалатташ хинна цу чу каст-каста гуш хинна одеколона шушинг.

Цу тӀара сурт хоза хетар сона, иштта хоза хетар феца из хьадетташ йола цу тӀа йоагӀаю бургац. Чубаьхкача нахаца даим белабенна, Ӏимерза бар Дауд а Марет а. Цар тика чу дукха лийннав со, бе-беча хӀамашка хьежаш, дуккха ха йоаккхаш, цӀаккха а уж гӀожа йистхинна дагадагӀац сона берага а боккхагӀчарга а.

Ха дӀаяхарца, завода дукха гаьна йоацаш, хьайийллар цхьаькха тика. Из яр Бульварни урам тӀа ( хӀанз Базорканаькъан Идриса проспект) даьча кердача пхезза вӀаштӀара даьча цӀен кӀалха. Цу цӀагӀа дукха хьакимаш а баьхар цхьан хана. Масала, сона дагадоагӀа цу чу парте райкома хьалхарча секретара ГӀаьстамаранаькъан Султана, кхоалагӀча секретара Тутайнаькъан Ӏамархана, райисполкома председатель хиннача Зурабанаькъан Мухьмада дезал баьха. Цу тиках (чувоалаш уйче а йоацаш, цхьа цӀа дар из) цхьачар Мехьте тика оалар, вокхар оалар ЯрагӀе тика. Шаккха а, МутаӀаланаькъан тайпан а волаш, ши воша вар уж. Мехьти чӀоагӀа куц долаш, хоза къонах вар, нахага велавенна мара йист а хургвацар. ЯрагӀи кӀеззига бегаш болаш, хьона вӀалла дагадоацар хьадергдолаш вар.

Бакъда из а вож а мах бара гӀулакх дика Ӏомадь вар. ЯрагӀех цкъаза анекдоташ дувцар заводагахьа бахача наха, из ше а вар сакъердам, беламедар дезаш. Иштта дар царех цаӀ:

«ТӀоа эца дагахьа банкилг яхьаш, енай цхьа йоккха саг.

— Хьаботтал, кӀаьнк, тӀоа, — аьннад цо. — Дукха ма ботталахь.

ЯрагӀе банка йиза гаргга беттаб, эцархочун дехар дукха теркал ца деш.

— Хьахьий, — аьнна, хьакховдаяьй тӀайх йиза пхьегӀа.

— Ма дукха беттар Ӏа ер, сов дукха безац сона! — аьнна, леткъай йоккха саг.

— Из гӀалат вай дӀанийсдергда, — аьнна, банка юха хьа а ийца, массехк къург баь, ах дӀаменнаб тика чу латтачо. — Тоъаш бий? — аьннад йоах ЯрагӀе».

Нахага йистхилар Ӏимерза дар ЯрагӀе. Кхалсагаца къамаьл дойя:

— Йишилг, — аьле мара йистхилацар.

МаӀача сагаца къамаьл дойя:

— Вошилг, — хозаргдар даим.

Дукха ха я цу тика чу кхыбола нах латта, хӀанз йолаш а болх беш а я из, бакъда архитектура кӀеззига хувцаеннай. ХӀанз лакхача лагӀаш тӀа тӀавала веза цу чу чуводаш хилча, хьалха цхьа лагӀа мара дацар цун, из а геттара лоха дар. Мехьти а ЯрагӀи а шаккхе дӀаваьнначул тӀехьагӀа, цу тика чу цар дезлхоех нах латт аьнна хезар сона. ХӀанз а ба цу чу болх беш къона кхалнах, къаьнача, эггара хьалха цу чу болх баьча наьха уж фу хул хац сона. Уж а цар овлан тӀара хила мегаш ба,

Геттара цӀихеза яр Наьсаре «Культмаг». Из Аьлтий-Юрта Ӏочукхоачача яр. Цу чу лаьттараш Къоастой, Дзейтанаькъан бар. Тхо дахача моттигера гаьно яр из, магӀа йистера эгӀа йисте ваха везар цига кхача безам бале. Из цу ханарча тикашта юкъе эггара йоккхагӀа яр. ДукхагӀа цу чу хулаш хиннараш спортивни товараш дар: боксёрий кулгахйоахкоргаш, бийнаш детта хьалъэхкаш бола «кхор», испандераш, штангаш, гиреш, гантелеш, спортивни барзкъа, когагӀирс, массе тайпа бургацаш. Бакъда кхыдола товараш а хулар цу чу: велосипедаш, цун чархаш, камераш, насосаш, фонараш, мотоцикла а машений а оатхалаш, иштта кхы дӀахо а. Из тика ахча мара хӀама ца эшаш яр, кхы мел дар цу чу долаш дар.

Иштта къаьнара кхачан тика яр цу оагӀорахьа, цу чу болх беш яр Малсаганаькъан АсмаӀ, цун гӀонча йолаш къахьегаш яр ГӀазданаькъан йоӀ Рая.

Боккха, эггара шерагӀбола урам бар Наьсаре Магистральни оалар. Цун цӀераш кхозза хувцаеннай, сона дагадоагӀаш. Цул тӀехьагӀа В. И. Ленина цӀерагӀа урам хилар цох, хӀанз Кхоартой Жабраила цӀерагӀа ба из. Цу гонахьа вӀалла тика яцар. Садови урами Магистральнибари вӀашагӀкхетача моттиге дукха йоккха йоацаш кхачан тика йир. Цох бе-бе цӀераш йоахар, цхьачар цох «баьццара тика» оалар, баьццара басар хьекха ардакх тӀатеха из йоландаь, вокхар «Зале тика» оалар, эггара хьалха цу чу болх беш хиннача кхалсага цӀерах.

ТӀехьагӀо цу чу болх бе вера Харсенаькъан Нурдин, дикка ха яьккхар цо цу чу къахьегаш. Берашта чӀоагӀа дукха дезаш цхьа хӀама дар цу тикан а, Орджоникидзе урам тӀа хиннача Цхьорой Халата («Мархьаба» базар йиллараш цун къонгаш ба) тикан а, кхычар а. Яьсса шушаш дӀаиййора цар. Шушаш ерригаш Ӏоакъингах яь яр, бертиг ехайий а хьаже, дӀаэцар шуша, е ахча е товар хьалора цунна когаметта. Уж дуккха Ӏоайийя, царех шоашта эша хӀама эцар бераша. Ха дӀаяхарца, кӀезиг-кӀезига доалаш, дӀадаьлар шушаш дӀаийю гӀулакх, пластикови шушаш яьлар, уж а вожаш а йоассаелча дӀакхувса баьлар нах, тикашка дӀа ца эцандаь.

Иштта къаьнарча тикаех цаӀ яр Наьсрерча районни газета редакцена а военкомата а юхе хинна универмаг. Цу чу юххьанца мессехк отдел яр. Барзкъаш, кӀадаш, берий ловзоргаш, дешара эшаш дола гӀирсаш хулар цу чу дукхагӀча даькъе. Цу чу болх беш хннача дохкархоех яр Наьсаре бахача ГӀазданаькъан саг. Цунца къахьийгараш дукхагӀа къона мехкарий бар. Ши моттиг йицлуц сона цу тикаца ювзаенна. Со Наьсарерча № 1 йолча юкъерча ишколе ваьгӀав 1-10 классашка, вешта аьлча, итте класс цхьан ишколе яьккхай аз. Цхьан дийнахьа классе чуенача хьехархочо аьлар:

— Бераш, вай ишколе музей хургйолаш я, цу чу Ӏооттае мегаргйолаш хӀама шоай цӀагӀа яле, из хьая мегаргья шоана.

Музее дӀаяла ер ма йий аьнна хӀама тха цӀагӀа яцар. Цкъа ювцача универмаге нийсвелар со. Цу чу латтар Николай Васильевич Гогола бюст. Лоа санна кӀай а хоза а хийтар сона из. Чу а ваха, боккхагӀчаргара ахча даьккха, из ийцар аз. ШоллагӀча дийнахьа ишколерча музейна елар. Со цига деша мел вагӀача хана, кхоалагӀча этажа тӀа хиннача музее латташ вар эрсий гӀорваьнна классик.

ШоллагӀа моттиг а йицлуц. Тхоца цхьан классе дешаш йола йиӀиг яь ди дар. Цунна совгӀата фу лургья ца ховш, вар со. Тика чу фуд хьажа вахача, цхьа хоза хӀама дайра сона. КӀор санна Ӏаьржача пластмассах баь зӀамига рояль бар, цун ногӀар хьалъайдича герга кизгилг доаллар, рояла яьшка чу пудар чудехка оагилг дар. НогӀар хьалделла а ӀотӀакъовла а йиш йолаш дар. Из рояль белар аз йиӀига, яьча денца из даькъалаювцаш.

ТӀехьагӀо Наьсаре хьалйир берий тика («Детский мир»), заводера универмаг, гастроном, Московски урам тӀа хинна йоккха универмаг, цунна юххера универсам.

Дуккхача шерашка болх беш, наьха хьашташ кхоачашдеш, хьабоагӀар итташ бола хьаьнала дохкархой: Ӏарчакханаькъан Хьава, БӀарахой Лиза, БековгӀар йижарий, Ужахьанаькъан (Лаьнанаькъан) Тамарий, Чемарзанаькъан Лема, Хуценаькъан Ахьмад, Далганаькъан Алик, кхыбараш.

Беррига тиканчаш цӀайца даькъалабувца лов.