Со, дукхагIа йолча хана, даь-даьна юхе хулар. Из вар 19-гIа бIаьшере чакхдала 10 шу дисача хана ваь. Сурхо тIарча хьужаре деша ваьгIа, Iарбий йоазув, КъорIа деша ховш вар из. Цкъаза цо сона дувцар, геттара зIамига волаш, мархий бетта шийца нийсденна хIама, из дувцача хана велар ше а. БоккхагIчарца сатассале хьал а гIетта, марха дийхка хиннад цо, цхьабакъда делкъа ха тIакхоачача хана, мецвенна а хьогвенна а хиннав. ЦIагIа ер чуваьлча, маьнгена кIалха дIачутетта латташ хиннад (цу хана холодильникаш хиннаяц)  тIагIолла тIоа лелаш дола етача шурий бога.  ТIакхоачача саг вий хьежа, бога хьаара а эза, тIагIолла лела тIоа а тIехьа, ета шура дIаменна хиннай цо. Иштта долалу зIамига бераш марха кхаба. БоккхагIчар оалаш ма хиллара, зIамига болаш «цице марха» хул царех цхьачар. Ха дIа мел йода, из гIулакх цIенхаштта леладу цар, шоаш боккха хиларца, мархий маIан а кхыча беса кхетаду кхувш боагIараша.

ЙIайхача хана, марха кхоабарех саг гуш хилацар ара, хIана аьлча эггара халагIа хулар йIовхал ла, цо хьахьоайора хьогал. Тайп-тайпара дувцар, марха дехкаш дуача хIамах лаьца. Цхьачар оалар, эггара дикагIа дола даар да кхийхка дулхи жувра хьалтIами; вокхар лоархIар меццавалийтара дикагIъяр я хьажкIий сискал чукагьяь, кIеж яьккха  мерза шура; кхоалагIчар  сомаш, баьцадаараш, даьтта-кIодар, кхерза а детта а чIаьпилг хоржар. Сога хаьттача, уж шедар а чам болаш даараш дар. Балха ухача наха хала хулар йIовхал ла, нагахьа санна болх ара бе безаш хилча. Цудухьа сатоссаше болх бе арабоалар уж; малх лакхбенна, йIовхал отта йолаелча цIагIоргболаш. Мархий юкъ екъалуча хана, цу хана дукхагIа сагIийна луш хиннар дар цIагIа хьадаьча хьовлан мажаргаш, царца мерза маькх е булкингаш, чай, шекар. Цхьачар детта, машадаьтта тIахьекха чIаьпилг лора. ЙIайха ха яле, харбазаш-пасташ телаш а моттигаш нийслора. ХIанз мо таронаш яцар наьха; дулх, котам, москал сагIийна луш наггахьа мара саг хилацар. Нах цу хана боахамех кхийнабацар, дуккхабараш эсалча фусамашка бахар, де дезараш дукха дар, хIаьта болх берий алапеш лоха дар, дукхагIа бола маIа нах доагарах ухаш, хала сискал юаш бар.

Мархий бутт чакхбоалаш, сарахьа Наьсаре «гIарх-гIарх», «тIох-тIох» мара хозаш хIама хилацар. Кхувсаш дола герзаш дукхагIча даькъе шолгоара топаш, Iаьдала балхаш тIа а болаш, тепчаш лелаераша балхара герзаш кхувсаш а нийслора. Хьалкхийсача поатронех цар мишта жоп лора сона хац. Хетаргахьа, иййора цар уж, меттаоттаяр духьа. КъайлагIа йохкаш а ма хуларий поатронаш.

Цу сарахьа, бийса аханга яххалца, лела йиш йолаш дар марха къоабала дувца арадаьнна бераш. ЦаIаш коара дIадолххаше, цхьаькхаш коа тIа овттар. ХIанз мо кIезига лелацар уж, бIарчча тоабаш а йийя доагIар, цар массане марха къоабала дувцаш хилча, къорачоа а хьахозаргдолаш чIоагIа хулар. Царна Iооттабийя латташ, бIарех бизза боккха кад хулар. ХIанз укх дунен тIа мел йола конфеташ тел берашта: сникерсаш, твиксаш, баунтеш, марсаш – кхы а массагIа я уж. Цу хана дукхагIа берашта дезалора бIараш. Цу ханара конфеташ карамель е  «Ласточка» яха шоколадаш хулар, цудухьа берашта дикагIа   хетар шоашта  бIараш делча. Хьалххе кийчдийя гата е кисе тIормигаш хулар берашка, цкъаза уж хьалдузаш хулар хьатийнача совгIаташа. Цу сарахьа а шоллагIча ден делкъелца а, лела йиш йолаш дар бераш, чаме даараш гулдеш, марха къоабала дувцаш. Делкъел тIехьагIа цIагIа совцар. Цар гулдаь совгIаташ – бIараш, конфеташ – бIарчча бетта а кхоачалуцар. Цу хана берашта йовлакхаш телацар, цар уж деха а дехацар мехкарашкара.

 Мархаш доастача Iуйрийна, саг аравалале, гIовттадора тхо воккхача сага. Кийчдаь латташ кIа хулар, цунца хулар сахь оалаш бола кад. ХIаранега хоаттар цо:

- Хьайна тIера мархий сахь даккха мукъа беларий Iа сона?

Тхох хIаране лоацца жоп лора:

- Белар.

Массанена тIера мархий сахь даьккха кIа цхьан гале чу  чудехке, бошта сагIийна дала дIаоттадора. Iуйрийна ше кхача дезача коа дIакхоачар мархий сахь даьккха ялат. Цул тIехьагIа, сецца дерригаш лувчийтар тхо.

- Сенна лувч тхо сел сахилале? – аьнна хоаттар оаха, цу лувчара маIан довза ловш.

- ДегIаца цхьа чо ба, йоах, мархаш доастача Iуйрийна мара хий дIа ца кхеташ, - хулар тхона хозаш дола жоп. Из фу чо ба ха безам хулар тха, амма белггала из хьаала ховш саг хилацар.

БIарчча бетта сар-сарахьа таравихьа ламазе иха боккхий нах, мархаш доастача Iуйрийна маьждиге Iийда деча вIашагIкхетар, цигара боаггIаше а юхегIолла марха къоабала дувца чуовттар. ТIаккха кашамашка болхар, байнарашта маьл кхайкабеш,  дуIаш де. Царга а  кхыча хьаьшашка а хьежаш латташ, кийчдаь  шунаш хулар. ХIанз санна дукха ахчаш доадацар цу хана мархашта, е да а дацар нахага цу тайпара рузкъа. Истолаш тIа латташ хулар, дукхагIча даькъе, котама, москала, устагIан е бежана дулх; цIагIа хьадаь мерза дуга; модз, цIагIа хьаяь зIоакаш (хьовзаяьргаш), Iаж, комс, варени, шекар, конфет. ДIауйла йича, царел совгIа, кхы сенна деза уж даараш? ДукхагIа бола нах цIагIа чубоагIаш ца хилча, марха къоабала а дийце, коара дIаухаш хилча. Найц воагIаргва, яхаш, геттара хIайтбаьле лелаш хулар устйижарий. Веча фуд? Шийна москалах чам а баьккха, чай а менна дIагIоргва-кх. Шун тIа доацар зе а, бехк баккха а, гIалаташ лувца а воагIаш мичав из. Устйижарашца ваьгIа а ваьгIа, шийна кисаделла йовлакх а ийца, дIагIоргва-кх. Иштта дар со зIамига волаш. Геттара бехкерча наха мара телаш а дацар йовлакхаш. Боккхийча наха кIайча кисе йовлакхаш телар, вокхарна – чIегилг яраш. Цхьайолча хана байракх йогIаш а хулар, найц е бехке саг машинаца веча. Бакъда Iаьдала машина тIа (таксе тIа) байракх егIача, цох цIенхаштта зулам лоархIар, латтача Iаьдала бух гоалбаккхар санна хIама лоархIар бутт-седкъий тIалатта байракх йогIарах. Футтарайна, шоашта ца везаш вола болхло дIаваккха а ала тарлора цу тайпара хIама. Тха воша вар цу заман чухьа, Iаьдала таксе тIа болх беш. ДикагIболча къонача таксистех лоархIаш а вар.  Мархаш даьстача деношка АТП директора чу а вийха:

- Машин Iо а оттайийя, чуваха мара везац хьона, - аьнна хиннадар цунга.  – Укхаза кхы болх бергбац Iа.

- Фу даьд аз? – хаьттад укхо.

- Байракх тIаегIа лийннав хьо, - аьннад хьакима.

- Даьллахьий, лийнавац со-м, малав из яхар? – хаьттад укхо директорга.

- КГБ телефон техай тхога, -  шийчун тIара воалаш хиннавац кулгалхо.

Цигара ара а ваьнна, хаьхкка КГБ Iочуваха хиннавар таксист, ше егIар фу байракх я хаттар духьа. Вокхар аьннад, оаха хьо хьоаваь телефон техаяц. Иштта висавар из, воча наха балхах воха ца веш. ВIалла егIайоаццаше, байракх егIай аьнна бахьан даьккха, из балхара дIаваккха лаьрхIа хиннаб уж.

Машинаш цу заман чухьа геттара кIезига яр, дукхагIа бола кагий нах говрашца лелар. Говраца веначо йовлакх дехар, цхьайолча хана йоI ара ца яьлча, говр лагIашта тIайоаккхаш а хулар. Цхьа аьрдагIа говр хилча, коаниI йохаеш а нийслора, цу хана хинна коанаIараш ерригаш дахчан ма ярий. Говрбаьри белггала йоI яхача коа мара чуводаш хилацар, шийна хьаденна цхьадола йовлакхаш, говра кесах кIажаргаш а йийя, царех Iоохкар. Кхувш доагIа бераш чIоагIа хьагар говра тIа вагIаш, марха къоабала дувцаш леларех, царех цхьа денал, къонахчал дола нах хетар царна.

Хьалхарча деннеи шоллагIча деннеи къонахий хулар марха къоабала дувцаш, кхоалагIа ди исташта къоастадаь дар. Цу дийнахьа марха къоабала дувца вена маIа саг вай хетар, хIана аьлча къонахашта деннача шин дийнахьа шийна бехк хургболча моттигашка ваха чакхвала везаш вар из.

ВиIий устнана йолча йодар  захал, цига йодаш геттара деза тIормеш, дийна москалаш кхухьар. Бехке саг лархIар, гаргалол чIоагIъяр хулар цох. КIалхарчо  а деза тIормеш юхадайтар. ТIехьагIо цу гIулакхах дIаяхаяр «обмен товаром» яха цIи. МоллагIа цIи цох йоаккхе а, лерхIам бар дар из дIа а юха а. Саг къийлургволаш хIама дацар. Эггара хьалха цига лорхIаш хиннар яр ший цIагIа хьачуена, цIен дезалхо а хинна яхаш йола нус. Из хоза Iадат а дар аьнна хет сона. Вешта, хIанз из леладой-м хац сона вай исташа. Цхьачар леладеш хила а мег.

Карарча хана мо, паргIата бацар нах мархаш доастача хана, нагахьа санна уж Iаьдала балхаш тIа бале. Балха деноех цхьаккха мукъа ди луцар царна. Шоаттеи кIирани деношка мархаш доасташ нийсделча, чIоагIа гIадболхар къахьегамах боахкараш. ТIаккха паргIатта дIа-хьа баха, хьаьша тIаэца таро хулар цар. Марха къоабала дувца вахача:

- ЦIагIара йоI мичай? – аьнна хаьттача, хьахозар дега Iаткъаш хулар.

- Тахан балха ди а долаш, хьакимаша цIагIа Iе бокъо еннаяц цунна, - оалар.

Цхьабола кагий нах, къонахий  балха баха безаш нийслора цу дийнахьа, шоаш балхара дIа ца бахийтар духьа. ХIанз цу гIулакха йоккха паргIато я. МаIанах а кхалнах а ихабаллалца, балхара цагIа совца бокъо лу наха. Из хам бе безаш а мах баь варгвоацаш а дика гIулакх да. Ишттал ха елча а ца тоъаш, геттара бокъо йоацар леладеш хул цхьабола нах. Масала,  даьша-ноаноша шоай бераш цIагIа совцаду мархаш дастале дуккха хьалхагIа. Шиъ-кхоъ ди хьалха денз, ишколера деша а дите, цIагIа Iоховш. Цул совгIа, сай из ала бокъо еце а, берашка кхо бутт марха кхоабийтаргдацар аз. Цкъа-шозза цар из кхаьбача, хIаман хьисап де а хIама дагадоха а дика могаш хилац дешархой, аз зийнад из сай дешархошца нийслуш.

Цхьан йиIига аьлар:

- Кхо бутт марха кхаьбад аз.

- Цамогаш хургья хьо, зIамига ма йий хьо, - цецваьлар со.

Дехьа латтача кхалсага-хьехархочо аьлар:

- Ший дегI ийца яьннай ер, кхо бутт кхаьбабале.

Сона хац цу хьакъехьа жайнаш тIа фу аьннад, цхьабакъда цу йиIига хьинар, сакхетам, дешар дикка лохденна хиларах цхьаккха шеко яц.

Массехк дош ала безам бар са тахан телача йовлакхех, царех цхьадараш геттара хозача кIопилгашка доахкаш хул, музее Iооттадича, хIана оттадаьд аргдоацаш. Цунга хьежжа дукха ахчаш дех царех. Бокъонца цIенача  дег тIара наьха марха къоабала дувца водаш вола саг, йовлакхага сатесса водац, цу сага хьийгача халонах маьл хилба, аьнна, цунна ловца баккха вода. Цу кIалхарчарна а хета мегаргдац, йовлакх бахьане из шоайцига веча санна. Цу тайпара хIама хьахезача новкъа хул, цудухьа дикка ха я аз телефон дIа а техе марха къоабала дувца, сайх дегабуам ца байтар духьа. Сага шера эшаш дола 4-5 йовлакх хьаэца хала дац базар тIара, уж бахьан долаш марха къоабала дувца гIоргвац вIалла а Даьла лоархIаш, бусалба дог чудоаллаш вола саг. Бакъда ший гаргарча нахах бIаргтохари цар зерат дари-м хул цох, из да совгIаташта а юкъе а совгIат, сага хулаш дола дикахетар а салоIам а.

ХIанзарча наха эхь хет гIаш е автобуса тIа хайша, марха къоабала дувца баха. Кхыметтел шецца хьалваьннар а «Чайка тIа», «Мерседеса тIа», «БМВ тIа», «Киа тIа» ха гIерташ хул. Мел хоза товш ба, бе Iасаш йоахкаш, гIаш марха къоабала дувца уха кIай можамаш йола къоаной; цIена барзкъа тIадийха, къоагаяь маьчи ювхаш, кердача феца садоахаш, дог делаш боагIа кагирхой. Сенна еза цу гIулакха машинаш? Эггара бехкех болча наьхацига ваха кхувргда шин дийнахьа, вIалла машин йоацаш а. Куралаш, сонталаш Дала а могаяьяц; цу деношка-м хIаьта а мегаргьяц уж лелае. Даьла духьа хила деза наха луш дола сагIа, марха къоабала дувцар, нах лархIар, царна дикахетар дар, зерат дар. ТIаккха оамалашта геттара хоза хургда аьнна хет сона вай. Дала низ лулба вайна иштта даха.

Массане а марха къоабала хилда, хьийга хало маьлехьа язйойла, ер ха а ер ди а маьрша доагIалда вайна тIадоагIача шера.