Вешта аьлча, ший сибат хозагӀча тайпара эргадоаккх цо, къонлу из, наха ше безаме хетаргйолаш. Цхьайолча хана массехк бер дола да е нана, хӀанз а дезал болабанза ба аьле хеталу, цар сурт-сибаташ теркалдича. Цудухьа ала йиш я, балха ухаш вола саг дуккха къонагӀа хет, цӀагӀа вагӀачул. Балха воацаш, цӀагӀа вагӀар делкъелца вижа улл, цун модж яша а, хоза барзкъа тӀадувха а безам хилац, цхьаннахьа аравоалаш ца хилча. Кхоана дергдар из-м, ломма дергдар из-м, яхаш, тӀехьатетт дуккха хӀамаш, гӀулакхаш. Цудухьа майрра ала йиш я; балхах къонал, дегӀ хоза леладар, барзкъан эздел доалл, аьнна. Цул совгӀа, вахарцара чам а дикагӀа хул болх беча сага. Укхаза дагавох сона Ведажанаькъан Ахьмада «Кхуврчара цӀи» яхача дувцара турпал, тӀем тӀа а хинна, цхьа ког боацаш цӀавена хинна Дукарера вахархо. 

Йоазанхочо цӀи яккхац цун дувцар чакхдаллалца. Сесаг, кхувш воагӀаш кӀаьнк ва цун, ког баьккхабале а, царна дукха веза шоай дезала да, бакъда заӀапхочоа мотт, ше сакхат долаш хиларах, царна гоама ва. Цу тӀагӀолла къаракъ мела, цӀагӀа къовсамаш даха, халахетараш лоаттаде волалу из. Колдийла керчаш ара уллачара наха чукхухь. Цхьан дийнахьа из волча воагӀа юртарча колхоза пхьоаллера аьшкапхьар. Фусам-дас Ӏодетта малар малац цо. Болх хӀана бац Ӏа, аьнна, хоатт цо тӀем тӀара цӀавеначунга. Из а вар цхьа ког боацаш, протез лелаеш: «...ЧӀоаггӀа дас дийхача а къаракъ мала тиганзар цо. Да эгӀазъухар, бакъда пхьара из теркалдинзар.

- Къаракъ ца мелча а, аттача вац со, - велакъежар из даьга, - цул совгӀа балха ваха а веза. Ӏа болх боре, хьо а кӀезигагӀа хьежаргвар пела чу...»

Укхаза вайна гу, балхах боалаш бола цхьаькха пайда. Саг къахьегаш хилча, малара тӀехьавалац, цо ший унахцӀено лораю, наха юкъе сий долаш хул. Из а деций сага къонала цхьа дакъа? Сона хеташ-м да. Юххера, фу хул цу тӀема заӀапхочох? Юртара аьшкапхьар велча, цун когаметта балха вода из. Къаракъах къург биц цул тӀехьагӀа. Дуккхача шерашка хьаьнала къахьегаш, юрта меттел, районерча хьакимашта а вовзаш болхло хул цох. Къахьегамо хьанийсбу цун гоалбоалаш латта никъ, низ лу пенсе вахачул тӀехьагӀа а йӀаьххача хана юртá, мехка пайдане волаш ваха. Иштта хӀама я из болх яхар, вахара дуккха оагӀонаш лораю цо.

Хила тарлой лакхе дийцар санна дола хӀама? Укхаза бокъонца сайна вовзаш хинна саг вувцаргва аз шоана. Наьсарен кхале Аьлтий-Юрта вахаш вар Малсаганаькъан

Къарамсолта яхаш саг. Из къона зӀамсаг волаш, цӀермашино ког баьккхабар цун. Голага кхаччалца аьтта ког боацаш, протез лелаеш вар из. Таханаръяраш санна йоацаш, тӀехкарашца дегӀах хьалъехка езаш, еза яр цу ханара протезаш. Аьлтий-Юрт шин даькъа екъалу, ах гув тӀа улл, шоллагӀа ах – атагӀа улл, юххегӀолла Ӏододаш Наьсар яха хий а долаш. Цхьан хана иккий пхьара болх беш хиннавар из, цунга бар маьчеш тоаеш бола ког, айраш, хьастамаш. Сона вовзача хана, из пхьоарал дитадар цо, цӀагӀа мара бицар цу тайпара болх. ХӀаьта ше Ӏаьдала балха тӀа вар, юртарча юххьанцарча ишколе завхоз волаш. Цу ишколан мел эша хӀама лоаттадора цо, цу хана кӀор, дахча доагадеш хиннача дешара моттигá йӀовхал Ӏалашйора; кор, ниӀ, кизга тоадора, ишколан гӀишло хила еззача боараме лоаттайора. ТӀехьагӀа, зама хувцаяла яьлча, доагорах ихар из, арахьа дӀа а ухаш машиний, мотоциклий оатхалаш хьа а кхухьаш, уж вайцигарча базар тӀа йохкар. Цул совгӀа, ага доалла (кхо чарх йоалла) мотоцикл лелайора цо.

Машинаш геттара кӀезига яр цу хана; колхозий, совхозий хьакимаш а, милице болхлой а мотоциклашца лелар. Болх беш хиларо кӀалвитацар из, унахцӀена а къона а лоаттавора куца а сибата а. Цу тайпара саг, ше визза саг вац аьнна ца хеташ, наха юкъе хила гӀерташ хила веза, цо дӀаьхду ишттача наьха вахар, шоаш гонахьарчарна эшилга хайча.

Сага вахар балхо дӀаьхделга бакъдолий-те? Геттара бакъда аьнна хет сона. Нагахьа санна зӀамига волча хана денз, ший дегӀа булургболаш бола болх беш саг хиннавале, дего, когий, кулгий пхьидаша дикагӀа болх бу, цӀий дикагӀа лел. Болх барца а ма йий физкультура: Ӏоверз, хьалверз, дӀаверз, хӀама хьалъец, дӀакховдаю, кхычунгара хьаэц... Хьан аргда из физкультура яц аьнна? Цу тайпара саг коравойя тамаш я. Цудухьа иштта кхийнача сага, ше воккха хилча, халахетар аттагӀа лов, хатара дикагӀа духьалъотталу, лазар юхатоха низ кхоач. Геттара атта лийнараш, цхьа кӀеззига а халахетар ма хиллингехь, инфаркт хиле бус; керта Ӏоткъам бича, цу сахьате хьаь чу цӀий кхохк; цкъаза лоадам боацача хӀамах а цӀенхашта лазар хул царна. Цу тайпара моттигаш дукха хиннай вай вахаре. Нагахьа санна иштта байнача наьха гаргарчарна хала хетар ца кхераре, цар цӀераш йоахаш, масалаш кхувларгдар аз. ХӀаьта а цхьа-ши масал укх лохе доаладе безам ба са, мишта сиха къалу, тишлу балха воаца саг шоана довзийта дагахьа.

ДагадоагӀа, 80-ча шерашка Нохч-ГӀалгӀай телевидене а радио а председатель вар Лагутин Сергей яха эрсе. Из бӀаргавайча, къона а хоза а хеташ, цох тара хила догьоттар, кхыметтел кагийча наьха а. Массаза хоза кийчвенна, дегӀа тӀара эздий, модж яьша, галстук уллаш, керта тӀа кӀайбенна чо боацаш вар из. Дукха ца говш, зама а мехкара хьал а хувцадала даьлар, Лагутин пенсе вахар. Цул тӀехьагӀа, из бӀаргавайча йоккха тамаш йир аз, вӀалла тара вацар из хьалха хиннача хьакимах. Бил диллалга ховргдолаш бар корта, гӀелвеннавар, хьалха мо барзкъанна а тоавенна хетацар сона из. Кхыча дешашца аьлча, балха хиларо гӀо деш хиннадар цунна къоанала духьаллатта, къона хила, наха юкъе бӀарг тӀаотташ хила. Балхара дӀаваьлча, уж шедар дӀадахача деношца дисар. Балхах са доаллаш, деррига вахар, цун хозал къахьегамца ювз цу тайпарча наха, ишттачарех вар Лагутин а.

Цу тайпарча мугӀарцара саг вар аьнна хет сона Галай Хьасан а. Из ший хана «Сердало», радио керттера редактор, Нохч-ГӀалгӀай книжни издательствон директор хинна саг вар. ЙӀаьххача хана, из вовзаш а цунца къамаьл доагӀаш а хилар со. ТӀеххьара болх цо беча хана, тахан кхийна зӀамига саг санна вар из волавалара, кечвалара, къамаьла, гӀулакха. Бакъда пенсе вахачул тӀехьагӀа, сиха эргадаьлар цун вахар, вовзаргвоацаш эргаваьннавар Махьмада Хьасан. Цхьацца бахьанаш а хиннадар цун вахаре, Ӏоткъам беш а цунна сагото яхьаш а. Царех цаӀ дар аьнна хет сона, наха юкъе а волаш, шийна дукха безаш бола болх беш цахилар.

Иштта хӀама нийсделар, вайна массанена дукха везаш хиннача поэта Гаьгенаькъан Гирихана вахаре а. Эггара тӀехьа цо болх баь моттиг яр берий журнал «СелаӀад». Цо цига даьккхача массехк шера, цунна юхе волаш, хӀара дийнахьа цунца цхьан кабинете вагӀаш, даьккхар аз. Гирихан дика лелалуш, ший балхах дика лоархӀавеш, хӀара пӀаьраска дийнахьа рузбане водаш, ший нанна тӀера цхьацца жайнаш дешаш, Даьла цӀи йоаккхаш вар. Иштта дар балха волча хана. Бакъда, из цигара дӀаваьлча, чӀоагӀа эргадаьлча санна хийтар сона поэта вахар. Цу хана а из го, цунца къамаьл хила дийзар са. Денгара ди мел доал, из кӀалвусаш латташ санна хетар сона; вахар-вар, къамаьл, оамалаш зийча. Вайна ховча беса, балхара дӀаваьнначул тӀехьагӀа дукха а ваханзар из. Дагадоацаш, цӀаьхха валар хилар цун. Цун вахаре а, йоккха моттиг дӀалоацаш бар аьнна хет сона болх, цо низ телар цунна дегӀ къона лоаттаде, ший низах теша, дӀахьалхааха, керда йоазонаш кхолла.

Болх бе Ӏема саг ший дегӀа доал деш а хул, балхара цӀагӀа сецачул тӀехьагӀа а. Тха нана даим къахьегаш хиннаяр, зӀамига йолча хана денз. ХӀаьта ткъо совгӀа шу Ӏоахарганаькъан ГӀапура цӀерагӀча «Электроинструмент» заводе къахьегаш даьккхар цо. Пенсе яха дуккха ха яьнначул тӀехьагӀа а, 80 шерал тӀехъяьлча а, каст-каста оалар цо:

- Хьадал цигара кизга.

- Сенна деза хьона из? –хаьттача, луш дола жоп а хулар велавала догдоагӀаш.

- Юхь тӀа чо баьннабий хьожаргьяр со, - оалар цо, - наха дегаза хет ишта саг.

Йоккхача заводе чуухача наха, ше бакъахьарча тайпара гойта гӀийрталга хӀанз а дицденнадацар йоккхача сага. Миччахьа вале а, хила веза (моллагӀча хана чу кхаьчавале а) гонахьарчарна ше везавалийта ховш. Балхо, шеко а йоацаш, гӀо ду укхаза а.

Таханарча дийнахьа, пенсе баха боллаше, къахьегаш дукха нах ба кхал а маӀа а. ДукхагӀа цун бахьан да, Ӏохайшача, шоаш кӀалбисар кхераш. Лелар, хӀама хьадар дикагӀа да, хайна вагӀачул. Цу хьакъехьа дуккха кицаш а да вай къаман. Масала, царех да «ЯьгӀача берзал, лийнна цогал теннад», «ЯьгӀача берза, цӀог чӀормадаьннад», кхыдараш. Цудухьа хьехархошта, лорашта, ахархошта юкъе дукха къоаналгахьа леста нах ба, бакъда хӀанз а шоай низ, хьинар довнза, деча хӀаманца толамаш даха ховш а шоаш деча хӀаман йоккха поалхам йолаш а ба царех дуккхабараш. Вешта, хьехархой-м вӀалла болха а болхий-хьогӀ пенсе... Уж-м, болх бешше, бакъдунен чу дӀаболх, аьле хеталу. Укхаза дагадох сона цхьан хьехархочуни цун наьнеи хинна къамаьл. Саг йоалае безам болаш хиннавац, цхьан ишколе дуккхача шерашка къахьегаш хьавоагӀа хьехархо. Ше къа а еннадаь, тахан-кхоана йиий а ца ховндаь, нанас аьннад:

- Саг йоалае хьайна, ва кӀаьнк, хӀанз-м (къона волаш) дӀа ма лелий хьо, воккха хилча, кӀалвисача фу дергда Ӏа, мала хьожаргва хьога?

ВоӀа жоп деннад йоах:

- Даьра, нана, метта Ӏовижа, венна хьехархо ма вовзац сона, уж-м леллашехь а байна дӀабоал.

Из бакъдац оалалургдац сога, хӀана аьлча 26 шера ишколе болх баьб аз, сона дагадоагӀаш, метта уллаш йӀаьха ха яьккха хьехархо хиннавац, когаш тӀа леллаше Ӏоажалга кхоач уж. Вешта аьлча, уж а беча балхо хьалкхоабаш, Ӏо ца легийташ, цо низ телаш, чакхбоал шоашта бегӀача вахара наькъах.

Тахан дукха хьехархой ба юхьанцарча классашка къахьегаш, кхыдола Ӏилмаш хьехаш; шоаш пенсе бола дуккха ха яле а. Масала, царех я Сурхо тӀарча ийс шера дешача ишколан юхьанцарча классашка хьехаш йола Ӏаьленаькъан Лейла, Исмейланаькъан Сацита, математик Овшанаькъан Лида, берригаш бийца варгвац.

ЦӀагӀа Ӏохайшача а, багӀа сатем боацаш хул вай боаккхий нах. Шоаш лелалуча хана, коарча беша къахьегаш, цхьацца баьцадаараш, сомаш, хьасасомаш, зизаш кхедеш хул уж. Сона дика дагадоагӀа, 70 шерал тӀехъяьнначул тӀехьагӀа, ше яха а яха, ийца а ийца, беша сомий гаьнаш дӀаегӀар нанас. Царна юкъе яр тамашийна хоза, йоккха гӀамгӀа, дикка еба йолаенна хьайба, боал, кхаьча баьлча ши бий миссел боккха хула кхор. Из кхор сов чӀоагӀа латаш, тӀерча сомий дозал хьалла ца могаш, къарссе Ӏокаглора цун ткъовронаш, тӀиргашца хьалъехка езаш хулар уж. ХӀаьта коарча цӀен кора кӀалха дӀадегӀадар лилинг яха зиза, бӀаьсти хьаяьлча дерригача коа хоза хьаж оттар. Ше баьча балха тӀехьале гуш, цхьа ший тайпара хоза елар оттар йоккхача сага юхь тӀа, къонлора из, бегаш а боацаш.

Цу тайпара къахьегаш бола боккхий нах дукха ба аьнна хет сона вай республике, уж къаьстта дика хьагучабоахаш, цар кулгаша кхеду беркат довзийташ, къахьийгар вай телевидене журналисташа а. Цхьабола вай интеллигенцена юкъера нах а хул, лаьттанца къахьега ловш, цох салоӀам хулаш. Цу тайпара ши саг хьоахаве безам ба са, йоазув чакхдоалаш. Царех цаӀ вар Нохч-ГӀалгӀай а цул тӀехьагӀа гӀалгӀай а телевидене звукорежиссёр хинна Къоастой ХьажаӀумар. Наьсаре Ӏочуоттача хиннача цун коа, из дийна волча хана, тайп-тайпара сомаш, баьцадаараш, хьажкӀа, зизаш хулар. Болх бе Ӏемача сага, вагӀа сатувш хилац.

ШоллагӀвар ва вай къаман йоазанхо, Сурхо тӀа ваха «Республикан гӀорваьнна гӀишлонхо» Матенаькъан Ӏаббас. Лакхе вийца ХьажаӀумар санна, лаьттанца чам болаш, цунца къахьегаш, дуккхача наха цунах баьнна пайда дӀабекъаш ва из а. Лоацца аьлча, балхо къонал гаьнаяьха, къона лоаттабаь нах ба уж. Лер воаха молха, дийна хий санна, низ болаш ба сага беш бола болх.