Хьа а дийлла хьажа эттача, цу тӀара гургда вайна ийрча сурт. Харцахьа яздаь хул таьрахьаш, бетташ; «Классера болх» язде дезача «Классная работа» язду; «ЦӀагӀара болх» язде дезача «Домашняя работа» язду; «Упражненена» меттел «упр.» язду. Из дош дӀачакхдаллалца дӀаязде сатем а сабар а хилац воча дешархочун. ДукхагӀа йолча хана, цӀагӀара болх бинза хул, классе бе безар а чакхбаллалца баь хилац. Цхьачар хьехархочо оттаяь оценкаш тоаю, «2-ех» хьаю «5», пхеннена тӀехьашка + яха хьарак увттаду. Цхьадола тетрадаш еррига оагӀонаш йолаш хилац, царех е 8 е 10 лист йоаллаш хул, 12-на меттел. Эггара вогӀдар да, вӀалла тетрадь доацаш ишколе хьаухаш хилар.

- Мичад хьа тетрадь? – яхача хаттара массехк тайпара жоп дала тарлу дешархочо.

- Аз хьога дӀа-м деннадар из, - оал цхьанне, цу гӀулакха гунахьа воацача хьехархочоа бехк дӀатӀабуллаш.

- Книжканна юкъедаллийсад са из, - оал шоллагӀчо.

- Кхоачаденнад са из, цӀенадар дӀадоладе дезаш ва со, - оал кхоалагӀчо.

- Эца дезаш ва со, - хоз виълагӀчунгара.

Цхьаболчар геттара фантази оарцагӀйоаккх цу гӀулакха, цу тайпарча дешархоша оалаш хул:

- ЦӀенош деш доахк тхо.

Цар яхачох, массехк тетрадь эце, цӀенош хьал ца деш, дезал ара бусаргболаш ба.

Цхьадола тетрадаш деха, юкъе къоаламаш хьийкха хул.

-Фуд укх тӀа доаллар? – аьлча, хьахозаш хул тамашийна къамаьл.

-ЗӀамагӀйола йиша я из даьр.

Тетрадь во дут зӀамагӀйолча йишийна кӀалха, цунна ловзаде кхыдола хӀама дӀадала деза. Когашдаханза долча бера мича хов шийна ловза деннар тетрадь да е ловзорг да. ЗӀамига бер тӀакхоачаргдолча леладе мегаргдац книжка а тетрадь а. Кхы дукха царел тӀехьабусаш бац дешархой шоаш а. Хьо дӀабӀарахьежаш латташе а, цу тӀа сурташ дехкаш багӀаш хул цхьабараш. Цар цу тӀа ца юллаш хӀама хилац: танк, тур, тепча, автомат, циска корта, иномаркаш, «саг-гизг», кхы а массагӀа да уж.

Цхьайолча хана хатӀ (почерк) саг кхетаргвоацаш хул; аьрдига кулгаца яздераш а нийслу. Со зӀамига волча хана, тха воккхагӀвола воша волавеннавар аьрда кулгаца язде. Нанас лаьрххӀа биткъо саьрг Ӏооттабаьбар цӀагӀа, из аьрдигаца язде волавелча, цунна цу кулга тӀа тохаргболаш. Тоха а тохар. Дукха ха ялале, аьттигаца язде а Ӏема, дӀавахар из. ТӀаккха сихагӀа а хозагӀа а дора цо ше деш дола йоазув.

Тетрадаца дувзаденна да аьнна хет сона бера дегӀацара эздел а. Нагахьа санна из эздий бер дале, цунна эхь хетаргда ший бӀеха, цӀагӀара болх банза дола тетрадь хьехархочоа е цӀагӀарча даьна-нанна бӀаргадайта. Царна тоам бе дагахьа цӀагӀара болх бе, дикагӀа йола оценка яккха гӀертаргва дешархо. Геттара во а дешаш, шиаш чукхухьар, уж тетрадь хьалдизза йоахар, цхьадолча даькъе да-нана ца лоархӀаш дола бер да. ЛоархӀаре, царна ше яьккха шиъ бӀарга ца яйта, царна вас ца хилийта хьожаргвар цу тайпара дешархо.

Дукха ха йоацаш, пхелагӀча классе дешача берашца «Са гӀалгӀай меттах дола тетрадь» яха сочинени язйир аз. Сона чӀоагӀа ловра берашта шоашта шоай тетрадех фу хет ха. ХӀама лочкъа ца деш, яздаьдар царех цхьачар шоай йоазош. Дешаргда вай царех цхьадараш. Исмейланаькъан Мухьмад во дешаш вац. ХӀара урокага кийчвеле, даим кулг ийдеш, хаттарашта жоп дала гӀерташ, урока тӀа чӀоагӀа къахьегаш хьавоагӀа из. Цо ший тетрадах лаьца яздаьд: «Са тетрадь чӀоагӀа цӀена да, из баьццара да. Цу тӀа обложка йоалл. Аз тетрада тӀа хоза язду. Сай тетрадь бӀеха хилча, аз из хувц. Са тетрада тӀа дукха оценкаш я. Ужаш я пхиаш, йиаш, наггахьа кхоъ нийслу. Са тетрадага да а нана а хьож. Нанас сога гӀар ю, цу тӀа гӀалаташ хилча. Нанас оал сога: «Хьай гӀалаташ хьаӀомаде!» Со хьож ужаш Ӏомаде. Сона чӀоагӀа хоза хет гӀалгӀай метта урок». Цох таралесташ йоазув даьд ТӀумхой Замас а. Из а дика дешаш хьайоагӀа, цкъаза ше яьккха йиъ а денорга тӀа ма оттае шийна оал цо, пхиаш яха Ӏамарах. Хьож вай фу яздаьд Замас: «Са тетрадь сийрда-цӀе да, цу тӀа обложка йоалл, из хоза ӀотӀаяздаь да. Са тетрадь диткъа да. Аз каст-каста сай тетрадь хувц. Са тетрада тӀара оценкаш я йиаш, пхиаш, са шиъ хиннаяц. Йиаш аз йоах, гӀалаташ дар бахьан долаш. Са тетрадага хьож са да. Сога цо, йиаш бахьан долаш, оал: «ДикагӀа язде».

Бер ишколера чудеча, цун тетрадашка да е нана хьожаш хилар лоархӀаме да аьнна хет сона, цунга хьежжа хозагӀа язде, ший ийрча оагӀув боккхагӀчарна бӀарга ца яйта, дикагӀа йола оценкаш яха долалургда бер. Е да а е нана а тетрадага а деноргага а хьожаш ца хилча, дешархо ше а дукха сагота хургвац урокашка кийчо яра, хоза яздара, хӀама Ӏомадара. Масала, Овшанаькъан Муслима ший сочинени чакхйоалаш яздаьд: «Са тетрадашка цхьаккха саг хьажац», - аьнна. ЦӀагӀарчарех яздаьд цо иштта. Бакъда ишколе-м цхьа урок дӀайодац, цар тетрадаш хувца ца хувцаш, даь гӀалаташ тоа ца деш, цар цу тӀа баьча балха боаггӀаш бола мах ца беш. Цу тайпара йоазув даьд Тоачанаькъан Ахьмада а: «Са цӀагӀара саг хьажац са тетрадага». ХӀаьта Булгучанаькъан Ахьмада: «Са тетрадага наг-нагахьа нана хьож», - аьнна яздаьд. Цхьурой ХӀажара яздаьд: «Са тетрадага цӀагӀара саг хьажац. Цхьайолча хана цӀагӀа дус са тетрадь». Къаьстта а ший дег чу мел дар ӀотӀаяздаьд Хидренаькъан Сулеймас: «Са тетрадь хоза да, сийна да из. обложка а тӀайоаллаш. Аз бий булл цунна, гӀалат дича эгӀазвахе. Аз урокаш ю цу тӀа. Цу тӀа аз шиаш йоах, дӀачакхдаллалца йоазув дӀаяздац аз. Са тетрадага са да хьож. Цо сога гӀар йиц. Аз пхиъ яьккхача, пятьдесят лу цо сона». Ший сочинени геттара лоаца язъяьй Муцолганаькъан Хаде. Кхо предложени мара язъяьяц цо : «Са тетрадь баьццара да. Аз йиаш йоах. Цунга саг хьажац». Цхьаькха цхьан сочиненецара массехк мугӀ беша безам ба са. Из язъяьр ва Хучбаранаькъан Мансур: «Са оценкаш дукхагӀа кхоъаш я, йоазув дӀачакхдаллалца дӀаяздац аз. Почерк цхьа бахьан хоза я са. ЦӀагӀара болх наггахьа бу аз, цу тӀа дукха гӀалаташ ду, из бахьан долаш кхоъаш йоах. Са тетрадага цӀагӀара саг хьажац, наг-нагахьа тетрадь цӀагӀа дус са, кхыдола книжкаш Ӏочудохкача хана, из Ӏочудолла вицлу со».

Фу ала йиш я бераша даьча цу йоазонех лаьца? Даь-наьна тӀахьожам хиларга хьежжа хул бера дешар, урок Ӏомаяр, тетрада тӀа хоза яздар, цӀагӀара болх бар. Из дика гуш да аз лакхе доаладаьча масалех. Во яздечарна етта еза, ала гӀартац со, бакъда шоай беро дика дешар дезе, цо цӀагӀа фу ду, урокашка мишта кийчлу, тетрада тӀа малагӀа оценкаш латт, денорг мишта леладу хьажа беза дай-ноаной. ТӀаккха мара толам боаккхаргбац беро ший дешар тӀа, хьехархочо ший балха тӀа.

Аз тахан дувцараш наьна меттах дола тетрадаш да. Кхыча Ӏилмаех дараш: математиках, биологех, исторех, физиках, химех – мишта леладу-те цар? Иштта леладу-кх уж а. Каст-каста кхыча классера бер доагӀа наӀарга, математиках тетрадь дий шуга аьле, из деха. Цкъаза цхьан тетрада тӀа кхаь-йиъ тайпара урокаш язъяь хул. Цу тӀа хул наьна мотт а, литература а, эрсий мотт а, истори а, биологи а. Дешархочун наьна меттах, литературах леладе дезараш диъ тетрадь да. ЦаӀ йоазон балхашта, цаӀ литературанна, шиъ (хувцаш) наьна меттах. Йоазон балхашта дола тетрадь хьехархочунга хул, хьа а дена, дешара шу дӀадолалуш, цунга дӀадала деза из. Цкъаза бутт а ши бутт а боал, из хьада ца могаш дешархой лелаш. Из доацаш хиларах; сочиненеш, диктанташ, изложенеш листокаш тӀа язъеш багӀа уж. Массанега ӀотӀаяздайта, дӀадоладаь литературанна дола тетрадь мича дахар ца ховш дай дӀадоал, массехк урок ялалехь. Мичад из, аьнна хаьттача, хьахозар хул, кхоачаденнад. Мишта кхоачалу из, ши оагӀув хиллал классе хӀама яздаь ца хилча? Цу тӀа язде дезача хана, ах классага доацаш хул литературанна дӀадоладаьр. Наьна меттах дола шиъ мишта леладу аз лакхе дийцачох а ховш да, долаш а доацаш а уж ишколе ухилга. Цул совгӀа, шоай ханнахьа гӀалаташ тоадайта хьалуц уж хьехархочунга цхьаболча дешархоша. Дац сога, яхаш, леладийя, ах тетрадь яздаь даьлча, хьалуш а нийслу. Иштта дукха леладаьча тетрадага хьажа хала да хьехархочунна, хӀара урок массаза яла тохкаш хилча, аттагӀа дӀабода цун ший болх, бераша а сихагӀа Ӏомаду шоай гӀалаташ, цунга хьежжа сихагӀа дӀа а доал уж. Цхьаболча дешархоша кхетадац, мел лоархӀаме да ший ханнахьа цар тӀара гӀалаташ хьаӀомадар. Царна мотт уж хьехархочо хозахета тоаду. ДӀауйла йича, чӀоагӀа къахьегам ба царцарбар. Цхьаболча хьехархоша оалаш хезад сона: «Уж тетрадаш децаре, царга хьежа ца везаре; дика болх бар ер хьехархочунбар». Из хала болх боландаь оал цар иштта. Цун хало миштай шоана дикагӀа йовзийтар духьа, цхьа масал доаладергда аз. Со ишколе балха венача хьалхарча кхаь шера, тетрадаш бӀаргсинош доацаш дешар аз. Кхо шу даьлча бӀаргаш лазадувла доладелар. Лорашка вахача, сона хьаяздир +1 яха бӀаргсинош. Кхы а кхо шу даьлча, царца хӀама во гуш хилар, бӀаргашка дохк латташ санна. ТӀаккха яздир сона +2. Тайп-тайпарча ишколашка аз болх бу 27 шу да, цхьан ишколе 25 шера болх баьб аз. ХӀанз +3 яхарашца а дика хӀама гуц.

ЙоккхагӀйолча классашка шин кӀира цкъа мара тоаде дезац берий гӀалаташ, зӀамагӀйолча классашка - кӀира цкъа. Аз цар тетрадаш деш, гӀалаташ тоаду хӀара урок массаза яла. Из хала болх ба. Цул совгӀа, дукха сочиненеш, изложенеш, диктанташ деша дезаш хул. Кхыметтел дуккхача шерашка болх баь хьехархой цецбоалар цу тетрадаш тӀа йӀаьххача хана вагӀаш со бӀаргавайча. Шолжа-ГӀалий тӀа а вайцигарча кадетий корпусе а болх баь белорусий къамах цхьа йоккха саг яр тхоца балха. Цо хийла оалар сога:

- Сали Яхьяевич, цу тетрадаш тӀа вагӀа кӀордадаьдеций хьона?

Аз велавеле оалар:

- КӀордадаьдац, Любовь Сергеевна, цхьан хана Нохч-ГӀалгӀай книжни издательстве корректор а редактор а хинна саг ма вий со. Ӏемав со дешаш дукха вагӀа.

Юххера сай йоазув чакхдоалаш, берий даьшка-ноаношка ала безам бар са: шоай берий тетрадашка хьожаш хила, шо хьожаш хилча, бехк боаккхаш хилча, хьехам бича, во дешараш, ийрча яздераш тоабала тарлу. Шо царга ца хьоже, кхы а чӀоагӀагӀа талха тарлу цар гӀулакх. Тетрадь во леладе Ӏемача сага, воккха хилча машин яле, машен а; цӀа дале, цӀа а; ков дале, ков а во леладергда. Тетрадь хоза, цӀена, безам тӀагӀоргболаш леладаро, моллагӀча хӀаманца бала болаш, из хоза леладеш хила Ӏомабу уж. Жи, диц ма де из!