Къонача ноахала масал да цун вахар
Налганаькъан Эсамарзий Элберда 160 шу дизарга
Вай къаман сийдола нах бувцаш хилча, хьоаха ца вича валац аьнна хет сона паччахьа эскара инарал-лейтенант хинна Налганаькъан Эсамарзий Элберд. Цунна фу карагӀдаьннад, цо фу леладаьд ха йиш я из лакхара, еза тӀемхочун цӀи цунна яларах а. Цун вахар дувцаш дукха йоазош деце а, хӀаьта а долаш дараш а кхоачам болаш да аьнна хет сона цун наькъаш довза, цунна карагӀдаьннарий мах бе, из лархӀа. Инаралах лаьца даьча йоазошта юкъе керттера да аьнна белгалдоаккхаргдар аз ши-кхо йоазув. Эггара хьалха царех да 2004 шера «Сердало» газета оагӀонаш тӀа кепа теха арадаьнна Даниленко И. С. яздаь дагалоацамаш. «Японций пхо наькх чу боаллаш, Россена тешаме хилар дег чу а долаш» яха из йоазув кхеллар инарал-майор хиннав, хӀаьта из кепа теха хиннад эггара хьалха «Эскари флоти» яхача журнала тӀа, эрсий–японций тӀом хинна 100 шу дизара хетадаь. Иштта вай мехкахочун вахар ма хулла шерагӀа чулаца гӀерташ даь йоазув да Хамченаькъан Султана даьр. «Налганаькъан инарал: турпал вицвеннавац халкъанна» яха ювцаш йола очерк кепа теха хиннай «Ший овлаш довзар» яхача Ахьмада Султана яздаьча, 2000-ча шера Саратове арадаьннача книжка тӀа. Иштта инаралах дола, цун тӀехьенах, тӀехьен тӀехьенах дола йоазош а хоамаш а корадоагӀа вайна интернета чу. Бакъда цхьаццайола моттигаш тайп-тайпара ювцаш, цхьатарра йоацаш нийслу цу йоазошта юкъе. Царех нийсагӀа малагӀа да историкаша а Эсамарзий Элбердах хьабаьннача наха а къоастадергда аьнна хет сона. Масала, Даниленкос яздаьд Элберда да Эсамарза хиннав аьнна, хӀаьта Ахьмада Султана яздаьд из Аьсамарзий воӀ хиннав аьнна. Уж тайп-тайпара цӀераш я, цхьан юкъа вӀаший тара хете а. Даниленкос яздаьд, Элберд Эбарга-Юртарча (Троицкерча) диъ шера дешача ишколе деша дӀавенна хиннав аьнна, хӀаьта Хамченаькъанчо яхачох, из дешаш хиннав Наьсарерча эггара хьалхарча шин шера дешача ишколе. Даниленкос яхачох, Элберд кхелхав 1918 шера Сурхо тӀа, хӀаьта вай мехкахочо даьча йоазон тӀа из 1919 шера Налганаькъан отарашка (хуторе) веннав. Иштта кхыйола моттигаш а нийслу цун вахарца а тӀема наькъаца тайп-тайпара ювцаш, эргаш йолаш. Хетаргахьа, вай историкаша кхоачам боллаш дика техкадац цу сийдолча сага вахар. Со тешаш ва: цо шийна теркам тӀаозаргба тӀехьа тӀакхувча дуккхача историкий, журналистий, йоазанхой.
Вайна массанена ховш ма хиллара, Налганаькъан Эсамарзий Элберд ваь хиннав 1863 шера лайчилла бетта 4-ча дийнахьа. Вешта аьлча, кхы а ши ди даьлча нийсса 160 шу дуз, цӀихеза вай мехкахо вича денз. Из малагӀча ишколе деша дӀавенна хиннав белггала сона оалалургдац, хӀана аьлча, аз лакхе хьоаха ма дарра, цох лаьца тайп-тайпара дувцаш нийслу. ДӀахо цун тӀема никъ бовзийташ Даниленкос яздаьд, ишкол а Буро тӀара реальни училище а яьккхача, цо дӀахо дӀабихьача наькъах: «...ТӀема гӀулакха тӀа дӀаязву из Шолжа-Буро тӀарча 1-ча гӀазкхий (казакий) полка мугӀарера бӀухо волаш. Ах шера амал деш хилча, гӀазкхий юнкерски училище Ставрополе деша вохийт из. Укхаза а дикагӀболча юнкерех цаӀ волаш чахвоал. 1885 шера дийше воал училище, тӀаккха цунна лу подхорунже чин, юхавоагӀа ший полке. Цу хана денз, дӀадолалу цун сатем боаца эпсара вахар. Ший тӀема декхар цо кхоачашдаьд Российски тайп-тайпарча моттигашка, кхыметтел доазол арахьа, цу даькъе пхе шера Персе а.
1904 шера Россен духьала Японе тӀом болабича, къона гӀазкхий эпсар Налганаькъан Элберд есаул волаш Тирка бӀун 1-ча Шолжа-Бурон полкаца Манчжуре лаьттача тӀем тӀа вода. Цига ши шу доаккх цо. Россен аьттув боацаш хиннача цу тӀема дуккхача довнашка дакъа лоац. Цу хана лу цунна ялх орден, дагалоаттама майдилг. Цигара наькх тӀа сеца японски пхо бахьаргба цо, ше мел йоаккхача хана цунца вахарг а ва Налганаькъан Э. ...»
ДӀахо цун вахарах дувцаш, массаболча автораша йоах, 1910 шера из 1-ча гӀазкхий Полтавски полка командиралла хьожаваь хиннав, яхаш. Цу заман чухьа из полковника дарж долаш хиннав. Цига пхе шера тӀема гӀулакха тӀа латт из. ДӀахо цунга хьежаш хиннай 2-ча Кавказерча гӀазкхий дивизе 1-гӀа Кубанера гӀазкхий бригада. Цига ше дӀавахеле, полкаца Ӏадика ювцаш къамаьл даьд цо, пхе шера ше керте лаьттача бӀухошка. Из Ӏодешаш кхетаде хала дац, полковник эрсий йоазон мотт дика ховш саг хинна хилар. Къаьстта укхаза кхетаду, ше дийша дешараш цо зехьа ца дийшалга а, цига яьккха ха кхом боацаш цо йоа ца яьлга а. Цу ханах цо чӀоаггӀа пайда ийцалга хов, из къамаьл Ӏодешаш. Из деррига хьакхаьчад вай денга. Цу юкъера цхьа дакъа дешаргда вай: «...Со чӀоагӀа гӀадваха а кура а вар, айса шоана кулгал деш. Шун тӀехьенашта дӀаховлда цу тӀем тӀа (Персеца хинна тӀом - Ӏ. С.) оаш гойтача турпалча гӀулакхех, Равьяна юхе, гонга кхоаччаш лоа долаш, даар доацаш, наб йоацаш, летар шо низ болча моастагӀчунца; иштта Деера юхе шозза ги йиллал лаьтта дӀаделанзар оаш цунна; Чабанле, моастагӀчоа гобаьккха тӀадаьхкар шо баьдеча бус. Цунна, из вохавеш,хӀама а техар. Хантахты, Дильман, Аян – бекарга бетта сийдола денош, оаш эггара хьалха духьале йир, иттнена духьала цаӀ отташ, Халбея эскара...»
Цу моттигаша хьахьокх Эсамарзий Элберд ше а цун бӀухой а садехка майра нах хиннилга а, моастагӀчох кхера ца луш, цунна букъ ца гойташ, бовш хиннилга а.
1917 шера Эсамарзий Элберда енна хиннай инарал-лейтенант яха еза цӀи. ТӀеххьара из керте лаьттав гӀазкхий 2-ча Кавказски дивизена. Цхьан йоазонца дийшар аз, из бокъонца вола дипломат а хиннав аьнна, хӀана аьлча бусалба саг ше хиларах тарра, Гаргарча Малхбоален бусалба нах бахача мехкашца бувзам оттабе, царца къамаьл де ухийташ хиннав из цу хана Россе лаьттача паччахьа Ӏаьдало. Из никъ ийца, Туркий, Пирсаьний мехкашка, Юкъерча Азе из ихав, яхаш, белгалдоаккх. Паччахьá чӀоагӀа тешаме хиннав йоах Элберд, керда Ӏаьдал къоабалдеш а хиннавац.
Дикка боккха дезал а хиннаб инарала. Цун кхо воӀ ши йоӀ хиннад: Мухьмад, Ахьмад (уж тӀема нах хиннаб), Сафар, Къарамсолта – къонгаш, Олга, Хадижат (Лиза) – мехкарий. Уж баь хиннаб 1891 шера цо йоалаяь хиннача Ужахьанаькъан Бопе Лидас.
Царех цхьаннех Сафарах цхьацца дагалоацамаш дисад са дег чу. Из ваь хиннав 1933 шера, кхелхав 1987-ча шера. Со цу хана университет а яьккха, ишколе а «Сердало» газете а болх баь, Нохч-ГӀалгӀай книжни издательстве балха вар. Тха даь-нана яр 1910 шера яь. Из а Сафара юртхо яр, Сурхо тӀарча Овшанаькъан. 70-гӀа шераш чакхдоалаш дар мотт сона из, йоккха саг чӀоагӀа гош лазаш яр. ДӀа-м лелар из, хӀаьта а хала лелар. Дукхача лорашта тӀаихар из, дукха дарбаш даьдар, царна юкъе къаман дарбаш оалараш а дар. Цох кхы гӀойле ца хулаш, цкъа йоккхача сага хьоахавир гаргарча наха шийна могаваь лор. Из вар цу хана Буро тӀа вахаш хинна Налганаькъан Элберда Сафар. Ший виӀий-воӀ, тха воккхагӀвола воша, уллув а ваьккха, цун машенаца Буро тӀа яхар йоккха саг. Цу хана цун цӀи Сафар хилар мара, из Элберда воӀ вий хацар сона, цул совгӀа, паччахьа заман инаралаш цу хана дукха бувцаш дацар цу заман чухь лаьтта коммунистий Ӏаьдал. Шоай моастагӀий хинна нах лоархӀар царех. Нагахьа санна хӀанз ховр цу хана хайнадаларе, вӀалла шеко а йоацаш, царца Бора тӀа гӀоргвар со, Сафарах бӀаргтоха а из вовза а. Тахан накъадаргдар из. ХӀаьта а вошас, йоккхача сага дийцар шоай лораца хиннача вӀашагӀкхетарах. Цу хана 70 шу даьнна яр йоккха саг, хала лийна а, Сибре йигача ший сих хьадаьнна 7 бер дӀаделла а яр. Нах ший цӀагӀа тӀаийбеш, царна дарбаш хьехаш хиннав лор цу хана. Сафара, хьажа а хьежа, аьннадар:
- Физкультура, массаж е еза Ӏа гошта.
Цул совгӀа, гошта хьекха тайп-тайпара мазаш язъяьяр унахочоа. Сафараца хинна къамаьл а, вӀашагӀкхетар а каст-каста хьоахадора цар. Сафар чӀоаггӀа накъаваьннавар аьнна хет сона ший хана вай къаманна, хӀана аьлча Буро тӀарча лорий институте болх беш, хьехаш хиннавар из. Из дика дагавоагӀар 60-70-ча шерашка цига деша баьгӀача гӀалгӀай лорашта, царна дуккхаза накъаваьнна саг вар из. Цох дувцаш хезадар сона цун студент хиннача, тӀехьагӀа Наьсарерча поликлинике хирург волаш къахьийгача Налганаькъан Ӏадсалама, кхычар. Цу хана цу институте деша баьгӀа бар цӀихеза лораш: Марзбиканаькъан ИбрахӀим, ЦӀечой Тамара, МутаӀаланаькъан Зурихан, Къоастой Илез, ТӀоманаькъан Тамарий, и.кх. дӀ.
Тахан Эсамарзий Элберда ший дезалех саг висавац, бакъда бисаб цун виӀий Къарамсолта дезал. Из ше мехкадаьттхо хиннав. Вайна юкъе бахаш ба цун воӀи йоӀи. Вешта аьлча, инарал цар даь-да хул. Сурхо тӀарча ООШ оалача ишколе 1998 шера со балха вахача хана, цига директор яр Налганаькъан Къурейша Хадижат. Учительске, урок йоацаш цхьацца дувцаш ягӀаш, цо каст-каста хьоахабора Элбердах хьабаьнна нах: Кураког, Къарамсолта йоӀ. Дукха ха йоацаш Магасерча аллея оалача моттиге гӀолла, «Марокко» яхача кафена ӀотӀакхаьча вала воаллаш, ӀовоагӀар со. Духьала хьалйоагӀа юкъера ха йола кхалсаг чӀоагӀа тара хийтар сона инаралах. Се цунна уллув кхаьчача, бехказваьнна, хаьттар аз:
- Бехк ма баккхалахь сох. Налганаькъан Элбарда виӀи-йоӀ-м яц хьо?
Малав ца ховча, ца вовзача сона, дукха ца тешашо бӀара а хьежа:
- Я со, - аьлар кхалсага.
- ЦӀи миштай хьа? – хаьттар аз, дӀахо а цунца къамаьл де ловш.
- Заира.
- Кастлуш Эсамарзий Элберда юбилей ма йий, 160 шу дузаш. Цох язде безам бар са. Цхьадола йоазош дийшад аз цох. Цун вахара керда оагӀонаш йовза а уж къаманга ювца а ловра сона, Ӏа новкъостал доре, - аьлар аз.
- Тха вешийна дикагӀа ховргда из. Каста цӀава везаш ва из, - аьлар Къарамсолта Заирас. Се газете балха волга дӀа а аьнна, газете хьоашалгӀа хьийхар аз инарала виӀи-йоӀ, цунца паргӀата къамаьл дар духьа. Воша цӀавеча, тхоашка хоам бар а дийхар. Мукъа йоацаш йиса хургья из, редакце янзар ашараш хьехаш йола хьехархо. Заирас Шолжа-ГӀалий тӀара ашарий училище а, цул тӀехьагӀа Астраханера консерватори а яьккхай. Из республикан гӀоръяьнна хьехархо а, культуран цӀихеза болхло а я. Цун воша Мухьмад Шолжа-ГӀалий тӀара М. Д. Миллионщикова цӀерагӀа мехкдаьтта институт яьккха ва. Цул тӀехьагӀа дукха доккхий дешараш дийша а, Ӏилмай кандидат а ва из. Ӏеш Москве ва.
Цхьан шера аз болх беча Сурхо тӀарча ООШ йоазанхойи, паччахьа заман чухьа хиннача инаралийи, таханарча инаралийи портреташ дера. Гомаш а даь, дешархошта масал хургдолаш, уйча хьалтехар царех цхьадараш. Царна юкъе дар Налганаькъан Эсамарзий Элберда сурт а. Переменах салаӀа арабаьлча, эггара дукхагӀа цун сурта гонахьа латташ, цунга хьожаш, кӀалха даь йоазув дешаш, гора сона дешархой. Аз из кхетадир, шоай юртахочунца дукхагӀа безам ба-кх берий, из Сурхо тӀара хиларах курал еш ба-кх уж, аьнна. ДӀауйла йича иштта хила а деза из-м, къонача тӀехьенна нийса никъ хьехаш дола къулба санна ма дий Эсамарзий Элберда деррига вахар, цо хьабена тӀема никъ. Цкъаза аз айса доаккхал ду из сай а юртхо хиларах. Со а ва Сурхо тӀара, ала безам боагӀаш ха йоагӀа. Къаьстта а дикахетар хилар сона дукха ха йоацаш Магаса къулбехьерча йисте нийсвелча. Цига хьадаьча кердача боахамий коанаӀараш тӀа зийра аз инарала цӀи а тайпан цӀи а. Вешта аьлча, со нийсвеннар бар Налганаькъан Элберда цӀи лелаеш бола урам. Вицвеннавац инарал ший къаманна, уж мо бола нах бицбе бокъо а яц. Къаман селхане я из, из йоацаш хила йиш яц тахане а.
