Къаман керттера белгало
Наьна метта цӀай дездир дешархоша
Чакхдаьннад наьна метта хетадаь итт ди, цу юкъа дуккхача моттигашка дийцар, мел лоархӀаме да ший мотт хар, цун хам мишта бе беза, мишта Ӏомабе беза довзаш хилар. Амма дийцар цу деношка цунна юкъе хӀанз а дукха кхоачмбоацараш хиларах а, къаьстта царех да из мотт боаггӀача боараме Ӏомабеш цахилар. КӀезига ба цунца дӀахо болх бе лерхӀараш. ХӀаьта а метта гӀулакх талхаш а ца латташ, тоалуш латт ала мегаргда, кхоачам боллаш сиха ца тоалой а. Арадийннад дукха дошлоргаш, къаман меттала арадувл берий журнал «СелаӀад», цӀенача гӀалгӀай меттала арадувла доладеннад «Сердало» газет.
Дуккха лоархӀаме хӀама ду из мотт дикагӀа Ӏомабайта гӀерташ ишколашкарча хьехархоша. ДӀадахача цу итт дийнахьа дуккхача моттигашка хилар гӀалгӀай меттала арадувлача книжкай, газетий, журналий гойтамаш, чакхъяьхар литературанна хетаяь сайренаш, тайп-тайпара вӀашагӀкхетараш, язйир сочиненеш, иштта кхы дӀахо. Цу тайпара цхьа сайре хилар Сурхо тӀарча ийс шера дешача ишколе.
ЯлхлагӀча, ийслагӀча классашка наьна мотт, литература хьехаш йолча хьехархочо Дударанаькъан БайӀала Радимхана дикка къахьийгадар, из кхетаче кийчъеш. Шин ялхлагӀча классо дакъа лоацаш, дӀайихьар Осменаькъан Хьамзата «Ахархочун кулгаш» яхача байта кӀийлен тӀа кийчъяь хинна из ший тайпара урок. Ала деза, Осменаькъан Хьамзат хьехархочун юртахо ва аьнна. БайӀала Радимхан ше а ТӀой-Юртара я. Цо наьна мотт хьеха дукха ха я. Нохч-ГӀалгӀай Республика йолаш, Шолжа-ГӀалий тӀарча номераш 13, 18 йолча ишколашка къаман мотт хьехаш хиннай из. Сурхо тӀарча ишколе из йола а да цхьа иттех шу.
Наьна метта хетаяь урок дӀайолайир хьехархочо, вай деша лоархӀамах дувцаш, цунца чӀоагӀа южаш а хоза товш а яр къахьегама тема. Осменаькъан Хьамзат мотт дика ховш, дуне а нах а байза саг хиннав. Ше а къахьегама дезалера хьаваьнна хиларах, балха хам ховш хиннав из. Цудухьа дика ка яьннай цун ахархочун кулгех, цар беркатах лаьца байт язъе. Дагалоацаргда вай цунна юкъера мугӀараш, еррига байт ца еше а:
«Тхо дац цӀаккха пӀелгех йийхка
Жовхьара кӀиг дагӀа чуг,
Бакъда тхоашца оагӀув биллар
Даим гӀозаленга вуг.
Дошо канех даьхка да тхо,
Цар дошоца кхаьла да,
Кура хьажкӀаш кхеяь да тхо,
Шортта маша даьха да...»
Байт ешаш классе гуш дар ахархочун кулгех хьадоала беркат: вай хӀара дийнахьа юа маькх, къаман хозагӀдола даар санна лоархӀаш дола чӀаьпилг, коартол, кхыдола лаьттан совгӀаташ. Уж кийчдаьдар цу кхетаченга дешархоша, цар цӀагӀарбараша, хьехархочо ше. Духхьал цхьа байт йийша Ӏанзар дувцача вӀашагӀкхетаре, цига йийшар 15 гаргга тайп-тайпарча гӀалгӀай деша говзанчаш язъяь, къахьегама теманна хетаяь кхыйола байташ. Уж хоза ешарца къаьстта белгалбаьлар дешархой Тоачанаькъан Ювсап, Муцолганаькъан Ясмина, Муцолганькъан Луиза, Овшанаькъан Салима. Къаьстта а наьна метта дозал довзийташ яр Заьзганаькъан Бахьаудина язъяь «Наьна мотт» яха байт.
Метта хетадаьча цу цӀайга хьажа, къаман хозача дешага ладувгӀа баьхкабар ишколе болх беш бола кхыбола хьехархой.
