ЦӀагӀа чуваьлча, хьазилга шура мара ца эшаш, латташ шунаш да. ГӀалгӀай вахар иштта хилийта гӀерташ, шоай низ, хьинар, цкъаза вахар ца кходеш, къахьийгад дуккхача мугӀарерча наха а хьакимаша а. Царех цаӀ вар Зурабанаькъан Ӏаьлий Мухьмад. ЗӀамига кӀаьнк волча хана денз, дагавоагӀа сона из. Берашта футболах ловза моттиг яцар цу заман чухь Наьсаре. Заводской районе № 5 йолча берий беша хьалхашка бай болаш моттиг яр, цига шоаш хьаяьяр кӀаьнкаша шоашта ловза моттиг, наӀарашта метта кхерий а даьхка. Цу оагӀорахьа каст-каста ловза ухача тхона гора Бульварни урам тӀа хьакимаш бахаш хиннача вӀаштӀардаьча цӀеношка чуухаш вола юкъерча дегӀара, сабаре саг. Каналагара Ӏоволавелча, диълагӀа цӀа дар из. Эггара тӀехьа даьдар из цу цӀеношта юкъе. Цу чу бахар парте райкома цхьабола хьакимаш. Масала, кхоалагӀа секретарь Тутайнаькъан Ӏамархан. Иштта цу цӀагӀара квартираш еннаяр «Электроинструмент» завода болхлошта. Ӏаьлий Мухьмад а цу чу Ӏеш хилар цхьан юкъа. Хетаргахьа, заводера хьаенна квартира яр из, цига къахьегаш из волча хана. Ше болх беча из лоархӀаш хиннилга-м аз кхетадир, 1979 шера гӀишлош еча, наькъаш дехкача, коммунальни боахаме эшаш йола машинаш хьаяра СССР министр Е. С. Новосёлов Наьсарерча заводе венача хана даьккхача сурта тӀа цунна юххе из латташ вайча. Парте райкома хьалхара секретарь Маькинаькъан Асхьаби, Ӏаьлий Мухьмади, Москвера баьхка хьаьшийи мара саг вацар цу тӀа. Из сурт завода а района а исторецара йоккха моттиг дӀалоацаш да аьнна хет сона.

Ха дӀайода, вахар хувцалу, нах ондабоал. Университет а яьккха, цхьан шера школе болх а баь, «Сердало» газете къахьегаш волаш, керттерча редактора Тебой Тухана Ӏарамхе командировках вахийтар со, цига йохаяь латтача курортах йоазув де, цигара бакъдола сурт довзар духьа. Цигарча нахаца цхьацца вӀашагӀкхетараш а къамаьлаш а хинна, Шолжа-ГӀалий тӀа цӀавахалехь, Наьсарен райисполкоме чуваха лаьрхӀар аз. Ӏарамхи а еррига лоаме а Наьсарен района чуйоагӀаш яр цу заман чухь, хӀаьта райисполкома хьаким Зурабанаькъан Мухьмад вар. БӀаргавайна вовзаш вале а, цунца цӀаккха къамаьл хинна вацар со. Цу шерашка райсовета цӀагӀа чуводача латташ ха а дацар, цхьаккха духьале йоацаш, чувахар со района шоллагӀа хьаким волча. Се дӀавовзийта, айса дена гӀулакх дӀадийцар аз. Цига чувахале а ховра сона, цо сайна малагӀа жоп лургда. Из курорт ехка а наьсархой доалара дӀаяьнна а яр. Цудухьа цох бола бехктокхам биззача боарме ӀотӀабужаш хиннараш Россе мехкадаьттахойи газовикаши бар. Цудухьа райисполкома председатела кара дацар цигара хӀама хувцар а тоадар а. Цу шерашка, со хьакимаш болча дӀачу мел водача хана, сона тӀехьа телефон етташ, сона малав цаховш вола саг вар. Из телефон техачул тӀехьагӀа, соцара къамаьл хоададора моллагӀча хьакима, кхы хӀама ала ца тугаш. Мухьмад волча чуваха со вагӀаш, хӀаьта мо телефон хьачутехар цун кабинете. Райисполкома кулгалхочо хьаийцар трубка, дехьагӀара цунга къамаьл хьадеча сага массехк дош аьлча, кӀирвенна сона бӀарахьежар из. Телефон Ӏойиллар. «ХӀанз чакхдаьлар-кх тха къамаьл», — аьнна хийтар сона, хьалха уж санна йола моттигаш сай балха тӀа дукха нийсъеннадаь. Бакъда со цецвоаккхаш, телефон хьатехачунга ла ца дувгӀаш Ӏийра из, дӀахо а са мел долча хаттара жоп делар цо. Из цӀаккха дицлуц сона, аз кхетадир ше волча чувена саг, моллагӀа из вале а, юхь ца еш дӀавохийташ оамал цун йоацилга. Эггара хьалха а эггара тӀехьа а тха хинна къамаьл дар из, са дег чу алхха дика дагалоацамаш а дитар цо.

Ӏаьлий Мухьмад ваь хиннав 1939 шера август бетта 19-ча дийнахьа ТӀой-Юрта ваьхача Зурабанаькъан Атабе Ӏаьлийи Гиренаькъан Османа Тамареи дезале. Боккха а беркате а дезал хиннаб царбараш. Кхо воӀи кхо йоӀи хиннад Ӏаьлий: Мухьмад, Лида, Муса, Микаил, Люба, Роза. Царна юкъе а эггара воккхагӀа Мухьмад хиннав. Дувцача тайпан нах кӀоарга хьаькъал долаш хиннилга кхетаде хала дац, нагахьа санна Морхажа Махьмада дийца шира зоахалол довзаш вале. Дукха багахбувцам бийшаб аз вай мехкарча а доазол арахьарча а халкъий, бакъда е эрсий а, е финний а, е хӀирий а, е нохчий а, е гӀажарий а кхолламашка цу тайпара хӀама го дийзадац. Вай багахбувцама жовхьар да из. Аз-м аьннадар, Морхажа Махьмада ший йоазув санна лархӀа дезар из, цул совгӀа, из ше венна дукха ха яле а, Россе йоазанхой мугӀарашка дӀаэца а везар. Цу деша хоадам бергба аьнна хет сона хӀанзчул тӀехьагӀа а. Морхаша Махьмад а Ӏаьлий дезал а цхьан овлан тӀара нах ба. Оалаш ма хиллара: «Ӏаж Ӏобожаш, ший гаьна дукха гаьна ца боалаш бож». Дай хьаькъал долаш хиннабале, цар тӀехьенаш а хьаькъал хиларца белгала хул. Цунна тешал деш да ер масалаш: Мухьмади, Мусаи, Любаи, Розаи лакхара дешараш дийша ба, хӀаьта Лидаси Микаилеи юкъера дешар дийша хиннад. Мухьмад Наьсарен райисполкома кулгалхо хиннав, Муса — вай республикан президента советник, Люба дешара Наьсарен района урхалленна керте лаьттай, Роза — хьехархо, школан директор хиннай, карарча хана Наьсарен шахьара а Магаса а дешара урхаллен кулгалхочун земеститель я, Микаил ТӀой-Юртарча «Октябра 40 шу» яхача совхоза завгар хиннав. Вешта аьлча, къаман кхела юкъе лоархӀаме моттигаш лелаеш хьабаьхкаб уж. Бакъда цар шоай вахар а къаман вахар а дуккха беркатегӀа хургдар аьнна хет сона, цар новкъа 1944 шерара «къаьра кхаьра» хиннадецаре. Мухьмад диъ шу даьнна мара хиннавац, вай мехках доахача хана. ГӀибухерча Казахстана Ново-Каменка оалача юрта баха бийзаб цар, дуккхача халонашта са а детташ. Школе а цига вахав из. ЗӀамига волча хана денз, дешарца чам болаш, юкъарча балха хьинаре дакъа лоацаш хьавенав вай мехкахо. ИттлагӀча классе кхаччалца мехках ваьккха лелаш дийшад цо. Дуккхача гӀалгӀай мехкарийи кагийча наьхеи таро хиннаяц, дешарца белгал а боалаш, массадола Ӏилма цхьатарра дика карадерзаде. Тайп-тайпара хиннад цун бахьанаш. Бакъда Мухьмада дика дӀайолаяь хиннай дӀахо ше бергболча наькъá юхьиг. 1957 шера даьй баьхача юрта цӀавоагӀа из, юртарча юкъерча школе дӀахо дӀадеш цхьан шера. Цу лоацача юкъа а цун вӀаштӀехьадоал ше кӀоаргга Ӏилмаш довзаш волга, сабаре, сакхетам лакха болаш зӀамига саг хилар юртахошта хайта ца Ӏеш, района хьакимашта а дӀахайта. Цудухьа вӀалла тамаш елга дац, цо школа дошо мейдилгаца чакхъяьккха хилар. «Дика дешарахи масал эца мегаргдолаш оамал хиларахи» деннадар цунна из совгӀат. ДӀахо деша ваха дагахьа, цо каьхат язду Нохч-ГӀалгӀай министрий Совете, шийна Москверча университете моттиг ялар дехаш. Цу тайпара моттиг цунна яланзар, Лининградерча киноинженерий институте деша гӀолга могадир цунна. Кхоъаш яьхача а чакхваргволаш, деша дӀаэцаргволаш, вар из; хӀана аьлча республикера дӀахьожавеш хиларах. Бакъда Мухьмад иштта саг вацар, ший къахьегамца ваха а ший дакъа даккха а Ӏема хиларах, цунна ланзар цу тайпарча наькъах пайда эца. Ше дӀаяла лаьрхӀар цо еррига экзаменаш, министрий Совета деннача каьхатах тийша ца Ӏеш. Цун из вӀаштӀехьа а доал шийна хеттача беса чакхдаккха. Кертерча Ӏилмаех йола экзаменаш алхха пхиаш йоахаш дӀалу цо, духхьал доазол арахьарча меттах мара йиъ ца йоаккхаш. Вешта аьлча, республикерча хьакимаша из деша дӀаэца могавеш каьхат деннадецаре а, Ӏаьлий Мухьмад ше а чакхваргвар ювцаш йолча вузе. Дешарах дика лоархӀавеш хиннавале а, арахьа лела цунна атта хиннад аьнна хеталуц сона, хӀана аьлча ший цӀагӀара хьалаш, вай фуннагӀа дувце а, цхьаннахьа хургдац. Ший цӀагӀа Ӏо а вужаш, хьал а гӀотташ, цӀагӀа хьакийчбаь кхача а буаш лелаш санна дац, гаьнна арахьа дӀа а ваха, общежите е мах тела безаш лаьцача фусаме вахар. Цудухьа яьхад вай даьша «Ший цӀа — цӀе цӀа». Цун бос цӀе ба яхилга дац из, хьамсарча цӀагӀа, да-нана долча хоза да яхилга да. ХӀаьта а, уж халонаш дукха теркал ца еш, 1963-ча шера институт яьккха воал гӀалгӀай зӀамига саг. Цун хила беза болх бувзабенна бар кинофотоаппаратуранна волча инженер-механика гӀулакхаца. Цу тайпара дешар дийша нах кхы а хила мег гӀалгӀашта юкъе, бакъда, ер ди доаккхаш, из говзал караерзаяь саг хезавац сона из цаӀ воацар. Кхыча дешашца аьлча, гӀалгӀаша дукха къердаш дола, уж тӀакхувш дола Ӏилма дацар цо карадерзадаьр. Вайцига из болх хьабе моттиг хиннаяларе, мах баь варгвацар цун. Цу шерашка гӀалгӀай мехка е киностуди а, е телестуди а, е дегӀаена фотоиндустри а яцар. Цудухьа дог раьза хургдолча тайпара болх укхаза цунна нийслургбар аьлча бакъхургдац. Сона дагадоагӀаш, цхьа фотоателье яр Наьсаре, къаьнарча хьисапе когаш тӀара фотоаппарат а латташ. ХӀанз санна доацаш, чоалхане дар сурташ дахар а, цу гӀулакха плёнка молхайла йоаллае езар, цул тӀехьагӀа из йокъае езар, тӀаккха увеличителца кепа тоха езар сурташта, шин кхаь тайпарча молхашка а доахкадеш. ХӀанз ах сахьата беча балхо бӀарчча ди дуар. Вешта, из-м диплом хьаийцачул тӀехьагӀа, цӀава а кхеле, эскаре амал де вуг. Мурмански областе кхоач из цу наькъа. Ше сержант мара веце а, эпсара дарж кхоач цунга, радиолакационни станце командир волаш, доах цо тӀема гӀулакх Ӏомадеш дола шераш. Кхы а ши шу даьлча мара вӀаштӀехьадалац цун цӀенах кхета, хьамсарча юрта ваха, ший къаман юкъе хила. Цу ханага из сатувсаш хиннав аьнна хет сона, хӀана аьлча кхывола саг хиннаваларе, цига-м сона хьабе са говзалца бувзабенна болх бацар, аьнна, арахьа Ӏе а тарлора. Цу тайпара масалаш дукха хиннад вай къаман викалашца дувзаденна. Бакъда Мухьмад цӀавоагӀа, ший овлаш долча мара тоалуц, зиза техе дӀаоттац га. Иштта да сага вахар а, ший мехка аьттув болаш а, товш а ва саг. Из дика кхетадеш хиннад аьнна хет сона цо. Кура, сонта воацаш; кхело шийна хьожадаьча рузкъах вашаш, цох кхоачам беш хиннав из. Хала дац из кхетаде. 1965 шера цӀавена дукха ха ялале, зӀамига саг балха вода Ӏоахарганаькъан ГӀапура цӀерагӀча «Электроинструмент» оалача заводе. МугӀарерча мастера болх мара бацар цунга кхаьчар, селлара тамашийна а хоза а балха говзал йоллаше а. ХӀаьта а, оалаш ма хиллара, «сатехача салтечох эпсар хиннав». Токаца лела бурош (сверлилкаш) вӀашагӀдехкаш йола цех яр из духхьашха къахьега волавеннар. Цхьан хана цу цехе хиннав со а, балха гӀулакха ваха. БӀаргадайнад цу чу къа мишта хьегар. МугӀара латташ долча истолаш тӀа багӀар, дукхагӀча даькъе, къона кхалнах. Сийна конаш дола бурош, тока саьргаш мара хӀама дацар хьагуш. Цецваллал хӀама дар из. Хьалха лоам чу баьхка, пешка тӀа лаьтта гӀалгӀай мехкарий, истий геттара говза чоалх вӀашагӀйоллаш бар. Бурош хьаде институте Ӏомаваьвеце а, цхьадолча даькъе цун балха говзалах тара гӀулакх дар мастерга кхаьчар. Фотокамерашта, кинокамерашта метта сверлилкаш дар ца аьлча, цига денз дӀа Ӏаьлий Мухьмад лоархӀавергволаш моттиг яр из. Болх дика барга хьежжа хул сага сий а. Цу чу хьадеш хинна бурош 33 доазол арахьарча мехка дӀакхухьийтар, дика тешал тӀехьа долаш а дар уж. Завод а цун болхлой а, республике байза ца Ӏеш, гаьнна цул арахьа бовзар, доккхий толамаш дахарах, царех цхьабараш паччахьалкхен совгӀаташца белгалбаьхабар, цхьачарех Нохч-ГӀалгӀай АССР Лакхехьарча Совета а, РСФСР Лакхехьарча Совета а депутаташ хиннабар. Болх дика дӀабодаш хиларах доккха дакъа доаллар ТӀой-Юртарча зӀамигача сага. Ца зувш бисанзар цун къахьегам, 1978 шера из хьожаву завода директоралла. Из кулгалхо волча хана, тоаденна а кхы тӀа тоалуш а латтар завода хьал. ХӀара денна массайолча цеха болхлой, гӀулакхаш тӀарча наьха къахьегам тоалургбола хьалаш хьакхолла, царех бизза пайда эца вӀаштӀехьадоалаш хиннад цун. Цул совгӀа, наьха йоакхо еш, цар гӀулакхашка хьожаш, доацараш-эшараш Ӏалашдеш, хьавенав директор. Дикача къахьегамца белгалбаьннача наьха оагӀув хьаллоацаш, оалача дешаца а ахчанца а царна гӀо деш хиннав из. Цунга хьежжа, наха везаш, цо оалачунга ладувгӀаш, кхы тӀа доккхагӀдола толамаш доахаш лаьттаб уж а. Тешам яхар лоархӀаме хӀама да. Нах тешаш хиннаб шоай кулгалхочох, цудухьа балха тӀа коталонаш йоахаш а хиннай. Духхьал мугӀарерча наха зийна Ӏийнадацар кулгалхочун хьинар, болх бе хар, нахаца товш, уж шийна тӀехьабаха ховш хилар. Из зийнача Нохч-ГӀалгӀай республикан министрий Совета кулгалхоша, Ӏаьлий Мухьмад Наьсарен района исполнительни комитета председатела балха тӀа хьожаву. Хьалха духхьал цхьан завода балхах жоп делча воалаш хиннавале, хӀанз ерригача района болх нийсача апарах дӀабахийта безаш вар из. Атта гӀулакх дарий из яха хаттар, укхаза вӀалла доагӀаш а дац, хӀана аьлча боккха мухь бар цо шийна хьатӀаийцар. Уйла яьй аз цу деша: хӀана хиннав-те из дуккха халагӀйолча моттиге балха ваха раьза? Цу хаттара жоп луш, се гӀалатваргвац аьнна хет сона. Районера вахара хьал, къахьегамхой хьашташ, юрташ а гӀала а тоаялар дуккхача даькъе тийша хул цун хьакимий дикалга, хьегача къин цӀеналга хьежжа. Цо ше дика кхетадеш хинначох тара да, кулга цӀена воаца саг цига нийслой, наьсархой вахар дикка эшалургдолга. Кхы вӀалла хӀама деце а, хала хургдар цунна юстарваьнна цу шедолча хӀаманна бӀарахьежаш вагӀа. Дуккхадар шийна нийслургда аьнна хеташ, вахча санна хет сона из цу балха тӀа. Иштта да а дар-кх из. Наьсарен дог долча моттиге ваьхача сона а гӀалий тӀарча кхыча наха а гучадувла доладеннадар хулаш латта хувцамаш. Тоалуш доагӀар наькъаш, хьалйора керда тикаш, вӀаштӀардаь цӀенош, толамаш доахаш болх беш яр завод, трикотажни фабрика, автотранспорт, денгара-денга кердача хьувкъамца белгалбувлар юртбоахам, кхоллалуш яр юкъера, юкъера-специальни дешар деша моттигаш, массагӀа дар уж. Бакъда Ӏаьлий Мухьмада цу гӀулакха кхело хьожаяь ха кӀезига хиннаяр. Кхаь шера мара бинзар цо из болх. Хала хете а, могаш воацаш цхьа юкъ яьккхачул тӀехьагӀа, цу лазарах верза ца верзаш, кхалх из. ХӀанз а духьалара дӀадалац сона эггара тӀехьа из бӀаргавайна ди. «Наьсарера круг» оалача моттиге Ӏокхаьча, гӀаш автовокзал йолчахьа хьалводар со. Цу хана аз зийра, цӀаккха ца лийннача беса шорта йоагӀаш йола, Хамхой Хьасана лехкаш йола машен. Райисполкома председатела водитель вар из, тхоца цхьана хьалкхийна а вар. Цох тамаш еш, Хьасан иштта шорта варах, кӀирвенна дӀахьежар со цун машенагахьа. Цунна уллув, хьалхарча гӀанда тӀа вагӀар Ӏаьлий Мухьмад. Хьалха санна вахарца сакъердалуш из воацаш санна хетаделар сона, дег чу шеко ессар, цун могашалца ювзаенна. Дукха ха ялале, из кхелхав аьнна хезар сона, боарам боацаш новкъа а хилар. Ший 47 шу даьннача хана, цӀийоацар хинна къаьстар из къаманцара а дукха безача мехкацара а. Наьсархошта а берригача ГӀалгӀай мехка а эшаш, чӀоаггӀа накъаваргволаш саг вар из. Цу тайпарча нахах оал аьнна хет сона, мохк хьаллаьца латта бӀоагӀий. Уж кӀезигагӀа мел хул, талх мехка а къаман а хӀама.

Дукха дика оамалаш ший дегӀах йоахкаш, саг хиннав са йоазон турпал. Хьаькъал долаш, массе оагӀорахьара вахар довзаш, дукха хӀама ховш, кхетадеш, чакхваьннав из ше яьккхача хана. Нах безаш хиларца, царна гӀо де а, цар хьашташ кхоачашде а кийча хиларца, белгала хиннав из массаза. Къаьстта а цо лоархӀача, лорадеча хӀамаех хиннад нийсхо яр, бакълер, деннача деша тешаме, нахаца чура-тӀера хилар, къаьстта а шийна караденнача хӀамах бола бехктокхам кхетабеш а декхараш дизза кхоачашдеш а хилар. Ше вайна юкъе веце а, из веррига дӀакъаьставац вайх, хӀана аьлча ЧергӀазанаькъан Джабраила Марета ваь цун виъ дезалхо хьавоагӀа тахан, вай къаман сий даккха гӀерташ, шевар лакхара дешар дийша а ва. Хьусена Дона тӀара паччахьалкхен технически университет яьккхай, цхьан юкъа вай республикан паччахьалкхен аппарате къахьегаш хилар из, цул тӀехьагӀа паччахьалкхен председатела заместитель хилар. Хьавас Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университет яьккхай, из болх беш я вай университета Ӏилман библиотекан цхьан отдела кулгалхо йолаш. Башира ГӀаьбартой-Балкхарой юртбоахама академи яьккхай, из предприниматель ва. Цу лостамагӀа къахьегаш ва ГӀалгӀай паччахьалкхен университет яьккха вола Бахьаудин а. Дас, нанас эздий нах хила, боккхагӀчар сий де Ӏомабаьб уж, бера хана денз. ЦӀенхашта уйла йолаш, вахарца кертердар фуд ховш, гаргалол лоархӀаш, дешарца чам болаш, хиннаб уж шоашта дага мел доагӀача хана. Иштта уж хургболаш, дӀаоттабаь хиннаб цар дезале кхетам балара болх. Цудухьа Мухьмада сага оамалца эггара дезагӀа лоархӀаш хинна хӀамаш — майрал, денал, эздел, дӀа-юха гӀо-новкъостал деш хилар — диц деш, шоаш а даьх тара хила гӀерташ, хьабоагӀа цун къонгаш а йоӀ а.

Духхьал балхаца чам хинна ца Ӏеш, вахаре кхы а дукха хӀамаш хиннад Ӏаьлий Мухьмада дезаш, деза лоархӀаш. Эггара хьалхарчарех хиннад дикача нахаца хьоашал а доттагӀал а леладар. ДоттагӀий цун дукха хиннаб. ТӀехьарча хана вайза а цо сий деш а хиннав йоазанхо Боазаркъанаькъан Муртаза Идрис. Цунна гӀо деш а, йоазош дикагӀа дергдолаш эшаш дола хӀама Ӏалашдеш а хиннав райисполкома кулгалхо. Иштта ший мукъа ха цо дӀалуча гӀулакхех хиннад книжкаш дешар. Из оамал зӀамига волча хана Ӏомаяь а цӀаккха цунцара ца къасташ а хиннай. Дика а йоккха а библиотека вӀашагӀтехаяр цо цӀагӀа. Цул совгӀа, хьаьший дукха безаш хиннав дезала да. Каст-каста цар фусаме хулаш хиннаб цун новкъостий, гаргара нах. Цар цӀагӀа хьаьший боацаш, наггахьа ди дӀадодаш хиннадац.

Берригаш ца бовзе а, Ӏаьлий Мухьмада цхьабола кхоачара нах бовза бийзаб са а. Масала, цун зӀамагӀвола воша Муса районе а республике а вовзаш ва, къаман дикагӀболча нахах цаӀ санна. Къилбаседа Кавказера лоаман-металлургически институт яьккхачул тӀехьагӀа, воккхагӀволча вошас санна, ший къахьегама никъ «Электроинструмент» заводе дӀаболабаьб цо. ДӀахо цо болх баьб комсомола райкоме, «Пурнефтегаз» оалача йоккхача цхьанкхетара директора заместитела гӀулакха тӀа хьожавилцца, Тюменерча бе-беча партийни организацешта керте лаьттав из. Воша могаш воацилга хайча, 1986 шера цӀавоагӀа Муса, вайцига (Наьсаре) хьалъеш латтача лоаладаьча металлах кепашка батарейш хьаеш хургйолча завода хьаким хул цох. Бакъда из завод, хьал ца еш, юс; Советий мохк бохар бахьан долаш. Мусас, къаман кхыча патриоташа санна, хьинаре дакъа лаьцад ГӀалгӀай республика хьаеча гӀулакха а репрессешта юкъедахача къамий бокъонаш меттаоттаяра закон тӀаэцача балха а юкъе. ДӀахо дӀайодача хана, цо къахьийгад, ГӀалгӀай Республикан паччахьалкхен председатела заместитель а президентаца дагавоалача (советника) сага а балхаш тӀа волаш. Пенсе вахачул тӀехьагӀа, цо дакъа лоац, гӀалгӀай къаман а вай республикан а бахархошта законо луш йола бокъонаш лораеш. Вай истори Ӏомадара, тахкара дукха ха дӀалу цо, «Аланаш, ассаш, гӀалгӀай» яхача книжка автор ва из.

Школашка, района газета редакце се болх баь хиларца, йовза йийзай Ӏаьлий Мухьмада йиша Люба а. Районош дӀа а яьха, цар декхараш кхоачашду социальни отделаш администрацешка хьаяь зама яр из. Цу хана цунгара интервью ийцар аз, «Наьсарен оаз» яхача газета оагӀонаш тӀа кепа техар цунна 1994 шера июнь бетта 4-ча дийнахьа. Ювцача отдела кулгалхочун заместитель яр из. Цун а цунца къахьийгача наьха а декхар дар; дешарца, могашалца, культураца дувзаденна дешаш, наьха хьашташ дизза кхоачашде таро хургйолаш; вайцигарча администрацей, дешара, унахцӀенон, культуран учрежденей болх дикагӀа вӀаштӀехьабаккхар. Из царна дика карагӀдоалар аьнна хет сона, лаьтта ха чоалхане хиннаяле а. Цул тӀехьагӀа, Ӏаьлий Люба керте лаьттар Наьсарерча дешара управленена. Цхьа моттиг ювца безам ба са, цу ханаца ювзаенна. Школе музей еш воаллар со. Мишта, фу музей я хар духьа, управлене Ӏовийхар со. Даь балхаш, Ӏоа мел даь сурташ, йоазанхой книжкаш, театрай вахарца дувзаденна хоамаш довзийтар аз дешара хьакима. Дукха ца говш, ше хьалъера из юрта, музее Ӏодилла ЭсамбаевгӀар Махьмуда хетадаь книжка а артиста ше кулг яздаь сурт а дахьаш. Кхы а ахча деннадар цо, музейна эша хӀама эца, бакъда из оаха хьаэцанзар. Вешта аьлча, дика хӀама хьаллоацаш, хьехархошца Ӏимерза, цар сий деш, саг яр Ӏаьлий Люба. Бакъда Розайх, цар йишех, дукха хӀама хац сона, из ТӀой-Юртарча школашка къахьегаш хьаена хилари тележурналист хиннача Тирканаькъан Аьсета хьехархо хилари ца лаьрхӀача.

Тайп-тайпарча ханашка Мухьмада хьийга къа паччахьалкхено ца зувш дисадацар, цунна тешал деш да бе-бе совгӀаташ. Царна юкъе я «Къахьегамца белгалваларах» яха мейдилг; «Социалистически къахьегама ударник», «Социалистически яхье котваьннар», «Социалистически яхьа тӀехдика толамхо» яха совгӀаташ. Сона хеташ, цун цӀи даим дийна лоаттаергйолаш, цох кагийча наха а мехкарашта а хьокхам хургболаш, ше ваьча юрта а Наьсаре а цун цӀерах урамаш хилча нийса хургдар. Вай къаман «цӀа» хьалдеча гӀулакха лоархӀамера дакъа юкъедихьа, саг хиннав из. Сий долча сага а хӀаман а сий деш хила деза вай.

Зурабанаькъан Ӏаьлий Мухьмад дӀавеллав ТӀой-Юртарча кашамашка, цунна юххе да дукха безаш хиннача даь, наьна боарзаш а.