Из ваь хиннав 1940 шера ГIаппархой Хьамидеи Арсаной (Кхоартой) Фадиманеи дезале, 1959 шера Наьсарера № 2 йолча ишколе итт класс яьккхача, из дIакхет районерча артистех. Оаз хоза йолаш а илли дика оалаш а вар из цу хана. ДIахо а къахьегаш, оаз тоаеш, шаьръеш дикка ха яьккхача, Мухьмад цхьацца нах вIашагIкхетача моттигашка иллеш даха кхувл Шолжа-ГIалий тIа. «Къона гIалгIай иллиалархо» яхаш, газеташ детташ хиннад, цун говзал хьехаеш. Вай республике «Лоаман наькъашка гIолла» («По горным дорогам») яха илли эггара хьалха дIааьннар Мухьмад вар. Из хоза цо оалаш хиларах, концерташка дакъа лаца кхувлар из. Дика доаккхаш хиннад цо Гамзатов Расула дешаш ларде дада «Лоаман зIамсаг» («Горский парень») яха илли а. ДIахо Мухьмад балха дIаэц «Вайнах» яхача иллеи халхареи Паччахьалкхен ансамбле. Иллеш дукха даханзар цо. Халхараш а Iомадаь, уж де волавелар. Цу хана цо дакъа лоацаш хиннача халхарех дар «Кагирхой халхар», «Джигитий халхар», «Говрбаьреш», лоацца аьлча, дерригача халхарашта юкъе го йиш яр вай мехкахо. Казахстане болх бе вода из, вай мехкахочо къахьийгад цу республикан паччахьалкхен халахара ансамблаца. 1964 шера цигара цIавеча, эскаре амал де тIахьех. Кызыл-Орде гIулакх ду цо, 75 саг чувоагIача ансамбла керте латташ. 1967 шера эскарера цIавеча денз, Наьсарен района культуран сий лакха лоаттадеш хьавенав из. Заочно Тбилисера хореографически училище йоаккх, цо а дикка гIо ду цунна районерча культуран цIагIа «Асса» оала, Россе йовзаш хинна берий халхара ансамбль хьае.

1977 шера ГIаппархой Хьамида Мухьмада еннаяр «РСФСР культуран гIорваьнна болхло» яха цIи. Из ше воацаш вале а, цо кхелла ансамбль, цо Iомабаь кагирхой, шоай говзал къонача ноахалашка а луш, дIагIоргба. Лар йоацаш довргдац цо мел даь дика гIулакх, тIехьаленна дIадилла хIама санна дусаргда.

ГIалгIай къаманна сий хьалдаккха гIерташ, кIезигагIа къахьийга вац суртанча вола Имагожанаькъан Хож-Ахьмад а. Из ваь хиннав 1960-ча шера тов бетта 24-ча дийнахьа Наьсар-Керте. Шоай юртарча № 2 йолча ишколе деша ваьгIав из. Iалама хоза моттиг я деша ухача хана даим цунна гуш хиннар: никх санна хьувш машенаш лела боккха никъ, атагIе, шакIа санна цIена Наьсар яха хий. Школера дешар чакхдаьлча, сурташ дахкарца кулг шаьрденна а из гIулакх чIоаггIа дезаденна а вола зIамига саг, шийна кхолламо денна дакъа дизза хьаэцар духьа, Буро тIарча художественни училище деша вода. 1979-ча шера Къилбаседа ХIирий республике дийша воал из. Цу ханага кхоачаш, ше кхелла белгала сурташ хиннадале а, уж нахалдахар духьа, гойтамашка, хьажарашка дакъа лаца сихлуш вацар Хож-Ахьмад. Кхы а диъ шу даьлча мара дакъа лацац цо цу тайпарча хьокхамашка. Из хилар 1983-ча шера. Цул тIехьагIа, цо кхелла балхаш го йиш яр Малсаганаькъан Тухана цIерагIча ГIалгIай республикан мохк тохкача Наьсарерча музее, Илдарха-ГIалий тIарча суртанчий музее, кхыйолча моттигашка. Къаьстта шера цун къахьегам, говзал йовзийташ хилар Илдарха-ГIалий тIа 1995-ча шера хинна «ГIалгIай исбахьален гойтам». Мехкахошта бовзийта шийтта болх оттабаьбар художника. Царна юкъе дар «Кавказ», «Шумерий кхалсаг», «Калой», «Булашта чарахьал дар», «Лоамашка чарахьал леладар», «КIудал кара йола йиIиг», царех тара кхыдараш. КIоарга чулоацам болаш а, къаман вахар ширача замангара денз хьагойташ а ба цун къахьегам. Вешта аьлча, цун сурташ тара дар къаман вахар гаьннара гойтача кизгах. Дувцаш долча сурташ тIа цо къахьийгадар 1982–1995-ча шерашка. Кхойтта шера ше баь болх бар Хож-Ахьмада музее гойта оттабаьр. Дуккхача наьха цох хьалха хинна уйла эргаяьлар царга хьежача. Тайп-тайпарча жанрашка цхьатарра дика къахьега ховш вола, ший къаман истори, мифологи, цун таханара зама йовзаш вола саг вар сурташка гIолла наха гуш хиннар. Цудухьа, цу хана денз, гIалгIай дикагIболча суртанчий мугIаре дIаоттавир из ший кулгаша кхеллача тамашийнача хозало, из моттиг дIа ца хецаш, хьавенав вай мехкахо таханарча денга кхаччалца. Тамашийна хоза кхелла да цун «Нана», «Курхьарс тулла кхалсаг», «МагIалбик лорае даьккха ор», «Наьсар-Кертен тIара тIом», «ТIема гуржий никъ», «ТIоговзанчаш», «Аьрзи дола къоано», «Маьлха текъар», «ГIалгIай бIу», «Сеска Солсеи шурткъеи», «ГIалгIа — дошо пхьар», «Колой КIант», «Скифий баьчча», «Магас йожар», «ГIалгIай тIемхо», кхыдараш. Вай кхувш боагIача къонача суртанчашта ший говзал дIалуш хиннав Хож-Ахьмад, культуранца ювзаенна цхьацца моттигаш хьае гIо даьд цо нахá. Кхыметтел Сурхо тIарча ийс шера дешача ишколан музейна лаьрххIа, «Шолжа юхе» яха сурт диллад Имагожанаькъан Хож-Ахьмада.

Укхаза хьоаха ца еш, Малсаганаькъан Зарема йитача нийса хургдацар, аьнна хет сона. Дукха бераш долча Малсаганаькъан Махьмад-Салеи Албохчанаькъан Цаэшеи дезале кхийнай Зарема. Цу дезалерча бархI бера юкъе ялхлагIа яр из. Ишколе деша яха ха яьлча, Зарема фортепьяно Iомабе яхар. Наьсарерча ашарий ишколе цунна из хьехаш хиннараш, Буро тIара Iоухаш, кхыча къамех бола нах бар. Гитара лакха, халхабала, илли ала ховш бар цига деша баьгIараш. ВорхI шера деш цо цига, дIахо — Шолжа-ГIала. БархI класс яьккхачул тIехьагIа ашарий училищен хора дирижёраш кийчбеча отделене отт. Цига дирижёра гIулакх Iомадаь ца Iеш, Iомабора фортепьяно, илли алар. Хьехархой йоккха говзал йолаш бар цунна нийсбеннараш: Янданаькъан Мухьмада Мадинати Сумилиди Тамара Фёдоровнаи. Ха сиха дIайода. 1991 шера Малсаганаькъан Заремайх хул ГIалгIай республикан Хамхой Ахьмада цIерагIча филармоне хора шоллагIа дирижёр. Хьалхарвар Горчханнаькъан Мухьмад вар. Из йоккха говзал йолаш, дикка ха яха, Шолжа-ГIалий тIа болх баь саг вар. Дукха хIама дар цунгара Iомаде, хьаэца йиш йолаш. Хора чувоагIараш 50 саг вар. ХIаране оаз нийса екаргйолча тайпара дIаоттае езар. Халкъа иллеш эрсий а гIалгIай а меттала ала дезаш хулар. Цул совгIа, Заремас болх бора къаьсттача иллиалархошца а, цар концертмейстер йолаш. Масала, Хамхой Бориса иллеш доахаш, дуккхаза яьшка-пандар тIехьалийкха я из. ХIанз а бу цо цкъаза цу тайпара болх. Цу хана ший иллеш язде а йолаелар. ДукхагIа цо яздора Малсаганаькъан Розайна, БIарахой Любайна. Хьалхарчо дIаоала «Безам» яха илли, шоллагIчо дIаоала «Дунен чу хоза хьо цаI я сона» яздаьр Зарема я.

Вайнаьха ашараш фортепьяноца дIалокхалургйолаш тоаеш, дIаязъяьй цо. Кхеллай инструментальни пьесаш. Царех цхьадола балхаш тIадолаш «Безаман ашараш» яха ашарий гуллам арабаьккхаб 2006 шера. Из иллеш оалача, ашараш локхаш болча наха накъабаргба аьнна хет, хIана аьлча цу тIа да иллей дешаш а, ноташца дIаязъяь, дIалакха мара ца езаш, ашараш а. Царна юкъе да Чахкенаькъан СаIида яздаь «ГIалгIай гимн», Пхьилекъонгий Махьмад-СаIида «Лоаман оаз», Гаьгенаькъан Гирихана «Наьсаре», Йовлой Илеза «Рузкъан болх», Султиганаькъан Лемкай «Везачунга» яха, кхыдола иллеш.

ДIахо дIайодача хана, 5-6 шера цо болх бу Лоаман кадетски корпусе. Укхаза хора а оркестра а дирижёр хул цох.

Зарема Россе композиторалла дIаийцай. Из хилар 2008 шера оагIонй бетта 4-ча дийнахьа . Из дIаэца могаяьраш бар Ростоверча консерваторе профессор В. Ходош, ХIирий Республикан композиторий Союза председатель А. Макоев. ГIалгIай мехка композиторий Союза чувоагIаш виъ саг ва, бакъда из дешар дийша, диплом долаш цхьа Зарема мара яц.

Вай къаман культуран охло хинна, дуккхача шерашка хьинаре къахьегаш хьавоагIа пандарча вола Къоастой Микаил. Духхьашха гIалгIай паччахьалкхен филармони хьайича цига балха вода из. Цу хана денз, вай дикагIболча артистий мугIаре волаш хьавоагIа. ДукхагIйолча хана из къахьегаш хиннав «ГIалгIайче» яхача паччахьалкхен халхара ансамбле. Цул совгIа, цхьайолча берий халхара тоабашта а гIо ду цо, тIехьа пандар локхаш, халхараш де Iомабеш. Микаила дакъа лаьцад тайп-тайпарча республикан лоархIамерча моттигашка, телемарафонашка, концерташка. Пандар локхаш санна, дика илли ала а хов цунна. Масала, цо дIааьннад эггара хьалха тахан цхьаболча вай артисташа доахаш дола «ГIалгIай кIантий» яха илли, кхыдараш. Нагахьа санна Микаила ший къаьстта сольни концерташ даларе, цун зал хьалйизза хургьяр аьнна хет сона, хIана аьлча наха кIордадаьд, фу дувц ца ховш, харцахьа-бакъахьа доаха иллеш, царца е салоIам а, е сакъердам а, е сагага уйла яйташ йола вахара оагIув а яц. Цудухьа наха сатессад кIоарга чулоацам болча, бакъахьара маIан долча иллешка; вай даьй IаьдалагIа локхаш болча каьхата пандарга. Цар хьашташ, шеко йоацаш, кхоачашдулургдолаш ва вай республике гIорваьнна пандарча.

Имагожанаькъан Хож-Ахьмад

Малсаганаькъан Зарема

Къоастой Микаил