Бера наьнал чӀоагӀагӀа эшаш саг хургвац, цун йӀовхал, Ӏиморзал, дикал цхьанна таразаца оза йиш яц е оза а лургьяц. Из къаьстта дика гучадоал, берашка шоашка ладийгӀача. Дукха ха йоацаш, пхелагӀча классе дагӀача берашца, «Стихаш хьакхоллар» яха тема Ӏомаеш вар со. Тема йийца ваьнна, цӀагӀа бе болх луча хана, массанега аьлар аз: «ХьатӀайоагӀача урокага, хӀаране ший наьнах лаьца стихотворени язъелаш. Классе ешаргья вай уж». Са дехарга, массане дийгӀадеце а, дуккхачар ладийгӀадар. ХӀаране ше-шийна хетар дувцаш, наьнах мугӀараш яздаьдар. КӀезига-дукха хьатодича башха байташ хилар царех.

Ховш да, нана берий дикагӀа йола новкъост йолга. Цар барзкъа дуттар, кхача кийчбер, мотт буллар, хьалбоаккхар, деша даха бер кийчдер нана я. Кхы а дукха моттигаш я, цо берашта гӀо-новкъостал деш. Цу хьакъехьа яздаьдар Овшанаькъан Мухьмад-Амина «Берий новкъост» яхача ший байта тӀа укх тайпара мугӀараш:

«Дика саг ва

Нана яхар,

Сийрдадоаккх цо

Бера вахар.

Ший де дезар

Ду цо говза,

Берий дегаш

Доахаш ловза.

Новкъостал ду

Деша ваха,

Дайна тетрадь,

Книжка лаха».

Мухьмад-Амина дувцар дуккхача берий вахаре нийслуш дола хӀама да, къаьстта а ишколе даха кийчлуча хана. Духхьал ишколе эшаш дола гӀирсаш Ӏочудехка ца Ӏеш, из ший бер, цо ишколе йоаккхача хана, мецдалар, хьогдалар кхераш; ах тӀормиг биззе сомаш, даараш, хиш чудехк нанас. Дог лазилга да из ший берах.

Эггара кӀаьдагӀа фуд аьнна хаьттача; аз жоп лургдар, наьна кулг да, аьнна. Ширача замангара денз иштта лоархӀаш хьадоагӀа из. Харцахьа лела бер човхадеш, цунна тӀоара тохаш хуле, из лозадар кхераш тох нанас. ХӀаьта цу кулгий беркатах дувца-м дешаш а тоъаргдацар. Цу хьакъехьа чӀоагӀа хоза аьнннад вай багахбувцамцарча «Наьна кулг» яхача дувцар тӀа. Нана дийна йолча хана; хоза, унахцӀена хинна зӀамига саг, из дӀаяьлча гӀеллуш, тишлуш, воча ден тӀа кхаьчав. ХӀама ховш волча сага дарба хьийхад цунна, наьна кулг кхетийта хӀама диача; верзаргва хьо, аьнна. Цох хов вайна мел беркате, дарбане, деза да наьна кулг. Цу дувцара чулоацам бакъбеш яр Тоачанаькъан Аминас язъяь «Наьна кулгаш» яха байт. Хьож вай цо фу аьннад наьна кулгех:

«Ара яле

Шийла, тӀаьда;

Наьна кулгаш

Хул са кӀаьда.

Уж мо кӀаьда

Хургбац гӀайба,

Адам хьоаст цар,

Хьоаст цар хьайба.

Араяьле

Ахкан беша,

Сомаш боах цар

Сона эша.

Накъайоаккх цар

Деша яха,

Кхело денна

Ираз лаха».

Дуккха ноаной дӀа а хьекха, эггара хозагӀъяр хьахаржал, аьнна, декхар тӀадиллача; бера царна юкъера алхха ший нана хоржаргьяр аьнна хет сона. Иштта кхеллад вай дегаш, наьнацара бувзамаш. Мел биркъе, гӀийла, цӀимхара, къаьна из яле а; ший наьнал хозагӀа цхьаккха нана хетаргьяц бера. Нана дийна йолча хана, хӀара ди къаьга, малх хьежаш санна сийрда хул. Бакъда бокъонца бола цун хам, из дӀаяьлча мара ховргдац. Цхьа лоалахо вар тха. Дикка ха яьнна а вар, кӀезигагӀа дале 40-50 шу хургдар цун. Дезал а кхувш боагӀаш, саг вар из. Цкъа хьалхагӀа да дӀаваьлар цун. Цу хана а вар из гӀайгӀане, бакъда нана дӀаяьлча, массанена дика хоалуш яр цун юхь тӀара а дег чура а сагото. Из дӀаяьлча мра аланзар цо: «Дуне даьсса хет сона», - яха дешаш. Нанас сага вахаре дӀалоацаш хинна лоархӀаме моттиг хьалйиза низ хургбац е йиший, е фусам-наьна, е йиӀий, кхыболча гаргарча наьха. Шедоа хӀама хувца йиш йолаш да укх дунен тӀа, амма нана хувца низ кхоачаш хӀама короргдац е лаьттан тӀа а е лаьттан кӀал а. Ше зӀамига яле, из зийнад Муцолганаькъан Софияс. Шийтта бер да цар дезале, царна массанена дӀаяла йӀовхал тоъ дукха хана йоккха йоацача цар нанна. Из гу вайна йиӀига «Наьна хозал» яхача байтага гӀолла:

«Наьнах дувца

Безам боагӀа:

Хоза я са

Нана чӀоагӀа.

Нана йолчун,

Бац уж бегаш,

Вахар хургда,

Малх мо къегаш».

Дунен тӀа мел долча хӀаманна еза нана. Из йоацаш хилча, дунен тӀара вахар лакъаргдар. Цудухьа аьннад гӀорваьннача гӀалгӀай поэта вайна массанена довзаш дола дешаш: «...Хоастам хьона, сийле хьона, деррига вахар, дунен ноахал хьайх хьадаьнна нана». Бера нана езаш мо, нанна ший бер а деза. Цхьа шира дувцар да вай къаман багахбувцама юкъе. Цо йоах, эггара хозагӀдола хӀама да аьлча, къайго ший тӀаьда, бедар тӀайоаца кӀориг енай. Сона эггара чӀоагӀагӀа къахеташ вола саг ва, бер доацаш йола кхалсаг. Дика дале а, во дале а, ший сих хьадаьнна хӀама хилар лоархӀаме да. Эшшача гӀо деш, къавелча хьа вахар хоздеш, хьалхашка лелаш тӀехье хила еза аьнна хет сона моллагӀча сага. МоллагӀча кхалсагах хила еза, «нана» аьнна цӀи яккха йиш йола саг. Бераш дараша из хӀама дукха теркал ца дойя а, бакъда уж доацараш царех хьаг аьнна хет сона. Укхаза дагадох Хидренаькъан ПаьтӀамата яздаь мугӀараш. «Са нана» яхаш я цун байт:

«Нана еза

Массанена:

Маьлха, миха,

Лоаман фена.

Нана еза

Сона, хишта.

Со а цунна

Еза иштта».

Цкъаза, воагӀаш е водаш, новкъа кхийттача сага хоатташ хул; хьанав, малав, мичара ва, аьле. ТӀаккха хоаттарех да ноанахой малаш ба, мала яхаш я хьа нана. Ший наьна цӀи йоаккхача хана, бера хеталу из массанена йовза езаш санна, дерригача дуненна а цун оамалаш, гӀулакхаш, цкъа дайна ца Ӏеш, дуккхаза а гуш хиннад мотт цунна. ХӀанад из иштта? Бера дуне деррига а наьнаца да: цунгара Ӏомабу къаман мотт, нах безар, царна тӀера хилар, къахетаме хилар, къахьега хар, эздела лард, сатохар, сабар. Нанас гойтача масалга хьежжа хул бер хьаькъал долаш а, хӀана аьлча дикача гаьна кӀал во хетолг тӀадоалаш хилац, лаьрххӀа дӀадийнадеце. Юхе ягӀача гаьнах маза боаллаш хургда цунна юхе тӀадаьнна хетолг а. Из хетташ волча сага ший нана ца яйзача, бер цецдоалаш а нийслу. Со зӀамига волаш, дукха нийслора вахаре цу тайпара моттигаш. Иштта уйлаш хиннай хӀанз 6 «б» классе ягӀача Муцолганаькъан ПаьтӀамата а, «Дикал» яха стихотворени язъеча хана. Берригаш а бац уж 6 мугӀ мара, бакъда уйлан кӀоаргал-м я, бух лаха эттача, из короргбоацаш. Нанас хьесташ дола бера дог санна, наьна дог дунено хьестар дезаш я дешархо. Маца хьестаргда дунено наьна дог? Цу хаттара жоп дала хала дац. Нана даим гӀозъяьнна хургья, нагахьа санна дунен тӀара бераш маьрша хуле, тӀом беце, уж меца е хьога деце, уж дешаш, дика нах хила гӀерташ дале, царна тӀа тхов бале, чубаха цӀа дале... Цу тайпара уйлаш сомайоах ПаьтӀамата язъяьча лоацача стихотворене. Еш вай из:

«Са хьамсара нана,

Хьа дикал

Доккхача дунено зуйла;

Вахаро

Хьесталда хьа дог,

Хьесташ мо Ӏа бера уйла».

Лакхе вай мел йийша байташ берий цӀенача дег тӀара язъяь, хӀаране наьнах шийна хетар дувцаш я; сочинени, диктант, изложени санна; дӀатӀа-хьатӀа язъе гӀиртабац дешархой шоаш кхоллаш йола байташ. Хетаргахьа, царна керттердар хиннад къаьстта шийна хетар байта мугӀарашка гӀолла дӀакхайкадар. Сона хеташ, царна из карагӀ а даьннад. Еррига байташ дика яле а, амма царна юкъе а белггала я аьнна хет сона, наьна сурт-сибат эггара хозагӀа кхолларца, Булгучанаькъан Иризас язъяьр. Цудухьа, из ешаш, чакхдаккха лов сона наьнах дола къамаьл. «Наьна низ» яхаш я цун байт:

«Дег тӀа йоккха

ГӀайгӀа Ӏайча,

Сиха дӀайоал,

Нана яйча.

ГӀайгӀо мел баь

Шод хьабаьсте,

ГӀадъюг нанас,

Боча хьаьсте.

Могаш я из

Бала бошо,

Ше йоландаь

ЦӀенча дошо».