Эггара хьалха из маца а мичахьа а яьй ха ловра. Суммая 1992-ча шера яьй, из яьр декабрь бетта 2-гӀа ди да. Цу заман чухьа цар дезал Шолжа-ГӀалий тӀа баьхаб. Цун да Горчханнаькъан Хьажбикар ва (белгалдаккха деза уж ЦӀечой тайпан боацилга), нана — Мугаева Совдат. Вай оалаш ма хиллара, да гӀалгӀа ва, нана нохчо я цун. Вай дукхагӀболча иллиалархой кхелашта таралест укхаза Суммаяй кхел а. Масала, нана нохчо хиннай Эсамарзанаькъан Ӏалаудина, иштта Налгнаькъан Лемай нана а я нохчо. ХӀаьта а ший иллецара безам даьгара хьабоагӀаш ба аьнна хет иллиалархочоа. Цо яхачох, Хьажбикар къона волаш иллеш дахара чӀоагӀа тӀера а хиннав, шийна болча тоама уж дӀаоалаш а хиннав. Цул совгӀа, даь-нана а хиннай, хоза пандар лакха ховш. Ший кхоллама овла цигара ба аьнна хет Суммаяйна. Иллеш даха, цо ше яхачох, из геттара хьалха йолаеннай. Ший 3- 4 бутт баьннача хана, ага чу уллаше а, ашарий йишмаӀаш ухийташ хиннай йиӀиг. Иштта шийна илли а даьккхе, цу иллеца дӀатхьовсаш а хиннай. Цу хана дас оалаш хиннад йоах, ер цаӀ-м иллиалархо хургйолаш я вай. Из гӀалат а ваьннавац, шерагара шу мел доал ашарий дуненца дукхагӀа чам а бувзам а болаш хьаенай йиӀиг.

Мехкара политически хьал дикка хувцадаларо, Шолжа-ГӀалий тӀа тӀом оттарах, цигара дӀабаха безача кхоач Хьажбикареи Совдатеи дезал. Цудухьа уж Казахстане баха дӀаболх. Шин шера баьхар уж Кустанайски областа Кушмурун яхача моттиге, цигарча школе йолалу из деша. ЗӀамига артистка эггара хьалха цига дӀайовз. Дукха вайнаьха бераш а дагӀаш хиннад цу школе деша. Хьалхара илли ала наха хьалхашка йиӀиг араяьннай ший 6 шу даьннача хана. ДадашевгӀар Тамаре кхолламера «Халхавала хьо» яха илли дар цо цига дӀааьннар. ХӀаьта эггара хьалхара цунна денна совгӀат дар, школан директора енна шоколадаш. Илли а йиӀига оаз а хоза хеташ тӀаийцар массане а. Дукха ха ялале, Наьсаре баха боагӀа уж. Наьха цӀа а лаьце, цох ахча телаш, баха безаш хул цхьан юкъа, шоай фусам хьалъе вӀаштӀехьадаллалца. Укхаза из деша йода шоаш бахача цӀенна эггара юхегӀа йолча Наьсарерча № 3 йолча юкъерча школе. Цига яьгӀай из школа яьккха яллалца. Цу хана пандар лакха чӀоагӀа ловш йола йиӀиг Йовлой Раяс шийга дӀаэц, массехк шера цунца болх бича, из тайп-тайпарча пандарчий яхьашка толашагӀйола моттигаш яха йолалу. Школан юкъарча вахаре хьинаре дакъа лоацаш, хиннай из укхаза а, хьалхарча шерашка санна.

Школа яьккхача, из деша йода Буро чу йиллача эконмикани бокъо йовзареи институте. Из институт а чакхйоаккх цо. Цу хана цар дезале диъ бер дар: кхо йиӀиги цхьа кӀаьнки. Милана, Салман, Залина, йиълагӀъяр укх йоазон турпал яр. Дезала юкъера аргӀа лаьрхӀача, из Салмана тӀехьа яьяр. Ха дӀа мел йода шоай дезала кхуврч, фусам хьахул цар, уж шоай цӀеношка баха ховш Наьсарерча «105 массив» оалача моттиге«. ГӀулакх ма хулла кхоллама балха тӀаерза езаш яр. Ший 15 шу даьннача хана из иллиалархо санна балха дӀаэц Нохчий культуран депортаменте. Цу хана вовз цунна УсмановгӀар Ӏимран. Из хьехархо волаш, къахьег диккача хана. Ма зӀамига йолаш дӀаийцай из балха! Иштта моттаргда цхьачарна. Нийслуш хул цу тайпра моттигаш а. Масала, Хоаной Рагдайна 13 шу даьлча ГӀалгӀай республикан гӀоръяьнна артистка яха цӀи еннай. ХӀаьта Нохчий республико цу тайпара цӀи ХамзатовгӀар Хадена еннай 14 шу даьлча. Цигара цӀаеча, вай мехкахо балха отт Хамхоев Элмарзий Ахьмада цӀерагӀча Наьсарерча филармоне. Цу хана денз, цига къахьегаш хьа йоагӀа, лакхарча категорех йола солистка-вокалистка йолаш. ХӀанз цун хьехархо хул вовзаш вола гӀалгӀай иллиалархо Хулаганаькъан Артур. Ха хьатӀакхаьчай аьнна хет сона, Суммаяй бокъонца йола цӀи шоана йовзийта а, Суммая яха псевдоним мишта хьахиннай шоана дувца а. Цхьан дийнахьа Артура аьннад, хьа цӀи а тайпан цӀи а сцена тӀа арайоалаш лелае пайдана яц, моллагӀа цхьа псевдоним лаха еза вай хьона, цу гӀулакха лаьрхӀа. БӀарчча дийнахьа уйла йича, кхы цох хӀама ца хинна, хоза цӀи дага ца йохаш, цӀабахаб артисташ. Бийса хилча хьехархочо телефонаца хоам байтаб, «хӀанзчул тӀехьагӀа, Суммая хургья хьо», аьнна. Иштта дӀаяха цӀи я цунъяр. Миштай-те цун бокъонца йола цӀи? Из я Горчханнаькъан Хьажбикара Мадина.

Иллеш дӀаоалача сага тӀехьа ашараш лакха езаш хул. Малав Мадинайца из болх бер? КӀира кхозза балха хила еза цун. Цу деношка иллеш Ӏомадеш, шаьрдеш цо къахьег Артураца, цо яьшка-пандар тӀехьа а локхаш. Сцена тӀа арйоалача хана, е халкъа инструментий ансамбль хул цунца е дӀаязъяь йиш хул. МоллагӀча иллега йиш дӀаязъе цунна гӀо деш ва Хасав-Юрта вахаш вола ДжабраиловгӀар Муса. Оаз, бакъдар аьлча, дӀаязъе йиш яц. Фонограма лелаяь ханаш дӀаяьннай, дийнача оазаца дӀаоал артисткас ший мел дола илли.

МалагӀа тайпара иллеш да Хьажбикара Мадинас карарча хана доахараш? Цун кхоллама юкъе дукхагӀа лирически иллеш да, цар тайп-тайпара чулоацам хул: безамах, наьнах, Даьхенах. ХӀаьта ше эггара дукхагӀа доахаш долча иллеех дувцаш, цо цӀераш яьхар «Нана», «Са да» яхарий, цар дешаш яздаьр я Барахоева Мадина. Укхаза дагаехар сона массехк шу хьалха айса язъяь хинна «Вай заман гӀалгӀай илли» яха статья. Цу тӀа аз яздаьдар: «Эггара хьалха иллиалархо гӀорвоаккхар во илли хилац, дикадар хул. Воча илле из дӀатоттийт, чехка вицволийт, сцена тӀа арабоалача новкъа теха сунт хул цох. Суммаяй хьалхара иллеш дег чу дувшаш, дешаш а мукъам а тайна долаш, наха дезалуш дар. Къаьстта царех да лакхе хьоахадаь «Нана» яхар. ЗӀамига бер долча хана денз, нана йоацаш кхийнача сага автобуса чу каст-каста хозар сона из илли. Бера ханах биса эггара хьамсарагӀволча сагах бола дагалоацам цун дег чу сомабоахачох тара дар цо:

«Сагот ма де Ӏа, са нана,
Вахара уйла еш,
ЙоагӀаргья из хоза зама,
Аз хьо елаеш...»

Уж да цу иллецара дукхагӀа дезалуш, наьна куц-сибат дагадохийташ дола дешаш. Бакъда деррига мугӀараш иштта кхолла, ладувгӀачун дегах хьокхалургдолча тайпара язде вӀаштӀехьадаьннадац байт язъяьча сага, чулоацамга диллача а технически оагӀонга диллача а. Литературан теори а йовза езаш моттигаш нийслу иллена байташ язъечунна, из укхаза вайна гуш дац. Цкъа телевидене вийхача цхьан гӀалгӀай поэтага хаьттар, университет яьккхайий Ӏа, стихаш кхоллара бокъонаш Ӏомаеш къахьийгадий Ӏа, аьнна. Вокхо уж хӀамаш шийна ца довзилга лочкъаданзар, харц ца лувш, долчча беса хьааьлар цо, байташ кхоллара кӀоаргенаш шийна ца йовзилга. Керта чу хьачуяьхка уйлаш дӀаязъярал совгӀа, кхы ше хӀама дац, аьлар поэта. Уйлаш мелла хоза яле а, цар кеп дика ца хилча, уж а ийрчайоалаш нийслу. Цудухьа яьхад гӀорбаьннача литературоведаша, чулоацами кепи (форма и содержание) — уж шаккха хӀама шоайла товш ца хилча, цох дика, лакхарча боарам тӀа кхелла йоазув хургдац. Масала, мелла хоза даьккха сурт дале а, из ийрчача гома чу вай долле, сурт ше а ийрчадаргда. Иштта да укхаза а. Цудухьа «Нана» яхача илле кеп кхы а хозагӀа хила йиш йолаш яр. ХӀаьта а из илли наха дезаш да, ладувгӀаш да. Дукха иллеш нохчий а эрсий а меттала доах Суммаяс. Бакъда уж цун оазага цатовш санна хет сона. Цун оаз хоза ек гӀалгӀай меттала. Цхьабола иллиалархой хиннаб массадолча къамий иллеш цхьатарра хоза оалаш. Масала, царех цаӀ хиннав Бейбутов Рашид. Цо эрсий, хӀинде, гӀажарий метташка цхьатарра дезадолийт ше нахалдоаккхаш дола дош. Амма Бейбутов санна бола говзанчаш бӀаь шера, шин бӀаь шера цаӀ мара хилац вай вахаре. Иллиалархочоа шийна ха деза эггара хьалха шийга товргдар фуд, товргдоацар фуд, из ха йиш я концерташка баьхкача наха деттача тӀоарех е царна юкъегӀолла еттача шокарчех. Дуккхача артисташа доахаш хезад сона «Са да» яха илли. Из дӀаоал Суммаяс а. Хоза оал, байт ше цхьацца кхоачамбоацараш долаш яле а. Масала, хьаэц ва цунцара эггара бочагӀа дола дешаш:

«Хьо веза сона
Са дика да;
Хьо эш сона,
Са дега са;
СовгӀат да сона
Нур лепа хьа;
Са дика да,
Вахалва хьо...»

Укх мугӀарашка «ког дӀабетталуш» йола моттиг я, товш йоацача тайпара яь инверси (дешай моттиг хувцар). Поэташа инверси ю шоай мугӀараш хозагӀа декийтар духьа. Масала, Чахкенаькъан СаӀида укх мугӀарашца яьй инверси:

«Лоацаргья аз акха эмалк,
Лоам чугӀолла хоахкаргья...»

Укхаза товш я из. Кхыча беса дӀанийсдаьдаларе («Аз акха эмалк лоацаргья, лом чугӀолла хоахкаргья»), дешаш селлара хоза декаргдацар. Инверси е хьежав Суммаяс дӀаоала «Са да» яха байт язъяьр а, бакъда из дика карагӀдаьннадац цунна. МугӀараш хозагӀа декаш йола моттиг хьахиннаяц цох:

«...СовгӀат да сона
Нур лепа хьа».

Поэт ала гӀийртав:

«СовгӀат да сона
Хьа лепа нур».

Дош цӀенна юла кирпишк санна хӀама я, цхьа кирпишк харцахьа йиллача, пен гоама хул; цхьа дош харцахьа аьлча, дерригача иллена Ӏаткъ. Из дика гойташ да лакхе доаладаь масал. Из Суммаяй бехк бац. Наькъ тӀа кӀоаг боалле, цу гӀулакха бехке никъ биллар ва, цу новкъа лелар а воацаш. Цхьаькха цхьа хӀама а дӀадоаккхаргдар аз цу йиӀий кхоллама юкъера, уж да цӀихезача эрсий артисташа доахача иллей мукъамий кӀийлен тӀа кхелла гӀалгӀай иллеш. Масала, «миллион цӀе хьармакхаш» дувцача Пугачёва Аллай илле мукъам тӀа кхелла да цун безамах дола цхьа илли. Хоза тац, дего тӀаэцац. ХӀара иллеца кердал, синпха тохаболийташ йола уйла хила еза. БӀарчча хьаийцача, Суммаяс хозду вай къаман ашарий дуне, бакъда цун иллеш «цаца чу ловса» деза, алхха кхы а чӀоагӀагӀа из хозъергьяраш мара ца дуташ. Цул совгӀа, боккхача, говзача поташца цо бувзам лоаттабича, царца дагаювлаш ший иллеш хержача а дика хургдар аьнна хет сона. Вай иллиалархоштеи поэташтеи юкъе сома пен ба таханарча дийнахьа, хьалха иштта дацар из, цунга хьежжа мара аьттув а балац говзаме дош ашарца дувзаде. Из пен дӀа ца боаккхе, хӀама тоалургдац«.

Из йоазув деча хана а хӀанз а ях аз, дешаш яздер поэт ва. Цига шаьра доацаш хӀама нийслойя, из цун бехк ба. ХӀаьта Суммаяс уж иллеш дӀаалара гӀулакх тӀехдика кхоачашдаьд, цох даккха гӀалат дац, футтаройна ца доаккхе. Цхьаболча иллиалархой оамал я, поэтий говзал шоай еце а, шоаш Ӏояздаьр мара илли дӀа ца оалаш. Горчхановас цу тайпара хӀама къоабалдиц, цун иллешта юкъе цхьаь-цаӀ илли дац, ше дешаш яздаь. Из бакъахьа а да. Дешаш поэташка яздайта деза, ашараш — композиторашка. Иллиалархочун керттера декхар — уж наха дезалургдолча тайпара дӀаалар. Цун оаз шоашта хоза хетилга, айддаь деттача тӀоарашца хьахайтад Бельгерча, Францерча, Германерча, Польшерча, Казахстанерча (Астана, Алма-Ата), Москверча, ерригача Каваза республикашкарча наха. ДукхагӀа цунца концерташка дакъа лоацача иллиалархоех ба Эсмарзанаькъан Ӏалаудин, Налганаькъан Лема, Йовлой Хьава, ГетагӀазанаькъан Ӏайна, кхыбараш. Цудухьа хозахета еннаяц цунна Нохчий а ГӀалгӀай а республикай гӀоръяьнна артистка яха сийдола цӀераш.

Вай фуннагӀа-моллагӀа дувце а, вахар духхьала сага беча цхьан балхах латташ дац. Цунна чудоагӀа дукха хӀамаш: дезал, салаӀар, дукхагӀа дезаш дола гӀулакхаш, и. кх, дӀ. Цу хьакъехьа къамаьл хилар са Мадинайца. Из дувцача юкъа, сона хайра цунна бетта доагӀа алапи 21 эзар сом мара доацилга. Концерташ даларах гонорар тӀакхетац цу алапена, ше долчча тайпара деккъа дус. Балхах мукъа йолча хана, паргӀата миноташ кӀезига хул цун вахаре, де дезаш цхьацца гӀулакхаш хиларах. ХӀаьта а шийга цу тайпара ха хуле, аьхки фега араяьнна лелаш хоза хет Суммаяйна. БӀаьсти, ахка яха ханаш дукхагӀа еза цунна, Ӏай дукхагӀйола зама цӀагӀа ягӀаш йоаккх. Мадинай ший дезал хьахиннаб, цхьа шу совгӀа ха я из Наьсар-Керте вахача Оздой Аласханага маьре йола. Цхьаькха цхьа хӀама ха а хьежар со. Хьан кийчду цунна даа хӀама, къаман кхача кийчбе хой цунна шийна? Цу хьакъехьа Мадинас аьлар, ноанал ше а цхьайолча хана маьр-нанас а ду, аьнна. Цо ше дукхагӀа кийчдераш да дулх-хьалтӀам, манташ, пирожокаш (гӀалгӀай хингалаш дац укхаза дувцараш). Цхьаькха цхьа хӀама ца хаьттача Ӏеваланзар со Хьажбикара Мадинайга. Машен лалла хов цунна е хац, ший машенаца лелий из? Артисткас яхачох, машен лелае ховш я из, бакъда хӀанз а ший доалахьа мешен яц цун, эцаргья аьнна дийца хӀама-м да.

Иштта саг я вайна массанена езаш а сий деш а йола Суммая — Горчханнаькъан Мадина. Нах могаш бола, ираз долаш бола, хӀара цӀагӀа беркат дола ханаш хиларга сатувс цо эггара чӀоагӀагӀа. Вай а цунна тӀехьа «амин» аргда, уж хоза уйлаш кхоачашхилар ловш.