— Поэтаца Илеза Ахьмадаца гаргалол ярий шун? — аз хаьттача, сона хезар тамашийна хӀама дар.

— Са да ва-кх из, — аьлар Мухьмада.

— Цунна топаш фу бахьане техай дувцаш, цхьаккха моттиг яц. Хьона фу хов цох лаьца? — хаьттар аз цунга. Амма цу хаттара дизза, со раьза веш, дола жоп даланзар цо.

— 1937-ча шера цӀагӀара дӀавигари, цунна топаш теха хилари мара цох ховш хӀама дац, — аьлар поэта воӀа.

Цул тӀехьагӀа, Ахьмада мел йола байт йийшар аз, царна юкъера сайна хӀама корадоагӀий хьажа дагахьа. Алхха цхьан стихотворене тӀаэзар са теркам, из яр «Октябрь тӀахийцар» яха байт. Цун цӀи Ӏойийшача а кхоачам ба, поэта революци сенца нийсъяьй кхетаде. Юххьанца, хьалха хиннача Николай паччахьа ший «жӀалеш» тӀахаьхкар аьннад болхлошта, дӀахо цу тайпара сурт долаш гойт цо революци яьккха нах а. ТӀахеца йиш я жӀалеш, вай къаман метта юкъе иштта да «тӀахийцар» яхача деша маӀан. Вешта аьлча, къаьнача Ӏаьдалах а кердача Ӏаьдалах а жӀалеш да аьннад цу байта тӀа.

«Ший «берашта» къахетама

«Даде» жӀалеш тӀахаьхкар.

Цар чехка, гӀаддаха, тӀема

Шоай царгаш вӀашкахьекхар.

Чехка-чехка, вӀаштта-вӀаштта

Айделар топий таташ.

Шишша-кхоккха шоайла вӀашта

Легаш бар къахьегараш».

Уж мугӀараш хетадаьд 1905-ча шера, болхлой цӀий Ӏоанадаьча паччахьа а цун гӀозара а. Кхы дукха царел эргаш дац советий Ӏаьдала хетадаьраш а:

«ЦӀакхаьча ваьлча, Ленина

Октябрь дӀатӀахийцар,

Октябро чехка шийна

Рузкъан даьй ӀокӀалбехкар».

Из санна дола хӀама репрессеш йолча шерашка ловргдацар мехка керте лаьттача, халкъан цӀийх модз хеташ хиннача наха. Хетаргахьа, из байт я, цхьадолча даькъе, Илеза Ахьмада гӀабаш техар. Цу тайпара я цунна топаш тохарца ювзаенна са уйла, кхыча наха фу хет хац сона.

Озанаькъан Ахьмад ваь хиннав 1902-ча шера хьажо волча, маьждига имам, мехка къаьда волаш хьавенача Илеза дезале. Цун бера ханах, дешарах дувцаш, «БӀаьсти кхаьчай» яхача книжка дешхьалхенца Малсаганаькъан Оарцхой Ахьмада аьннад: «Бусалба дешар Ӏомадайтад цунга гӀалгӀай мехка къаьда хиннача дас Илеза. Бакъда гонахьара вахар зувш, из дезаш хиннача кӀаьнка ше ца кхетача Ӏарбий метта безам тӀабодаш хиннабац. Эрсий меттала хьеха Дошлакъий-Юртара хьехархой болча а ухаш, цар новкъосталца эрсий мотт а грамматика а Ӏомаду цо, хӀаьта эрсий классикий А. С. Пушкина, М. Ю. Лермонтова, Л. Н. Толстойя говзаме йоазош деша а волалу...»

Къаман йоазув кхолладеннача хьалхарча шерашка денз, ше а йоазош де волавенна хиннав Ахьмад. Из гучадаккха дукха хала а дац. Вай эггара хьалхара йоазув арадаьннад 1923-ча шера, Ахьмада ший хьалхара стихотворени язъяьй цул тӀехьагӀа цхьа шу даьлча, 1924-ча шера. Из я лакхе вай хьоахаяь «Октябрь тӀахийцар» яха байт. Таржамаш а доацаш, цо ше язъяьй аьнна, книжканна юкъейихьараш ерригаш 12 стихотворени мара яц. Бе-беча темаех я уж. Царна юкъе я дешара, колхозаш яхкара, къаман хьалхарча газета, бӀаьстенна, революценна, Ленина, Испанена хетаяьраш.

Къаьстта а хала ха хиннай паччахьа зама оалар а советий Ӏаьдала хьалхарча шерашца ювзаеннар а, деша безам болча кхалнаха. Уж деша ухийташ хиннабац, царех белаш, футтарбеш, яппараш еш хиннай. Цкъаза кӀаьнкашта а низткъало хиннад цу заман чухьа ишколе аха. Наьсар-Керте ваьхача Имагожанаькъан Заьлмаха оалар йоах; бераш летандаь, новкъа гӀолла а ца водаш, наьха бешамашка гӀолла деша ухар ше. Цу тайпара моттиг дуккхаза зийначох тара да поэта а. Цу деша хетаяь я цун дикагӀйола «ЙиӀиг» яха байт. Еш вай из:

«Дикъача дехка юкъегӀолла хьакъедаш,

Из Ӏуйран керда, шийла фо чуувзаш,

ЙиӀиг я юрта юкъегӀолла йоагӀаш,

ЙиӀига бедоахкаш да уж книжкаш.

Боларо хойт йиӀиг хилар оамале,

Шин бӀаргах хьахов, из хилар хьаькъале,

Цун ши басилг гуйран кердача михо

Тов санна цӀийяьй. Из йоагӀаш я сихо.

ХӀанз цхьан карта чура ара жӀали Ӏех,

Унзардоахаш дешархочун ховха дегӀ.

КӀеззига дӀахояьлча багӀа пхьегӀанхой;

Хьайла, фу гӀийбаташ деш ба хабархой.

«Мел эргаяьлар хьо, зама, дӀахьажал,

ЙиӀигаш а яхача деша кхыметтел!»

«ЙиӀиг», — яхаш, бела а белаш, дӀакхайкаш,

ПхьегӀанхоша тӀехьара тӀаю яппараш.

Совца, совца, ма чувхае из йиӀиг!

Сом беркате лургболаш да из зизилг.

Ший йижарашта лелае хьалхале

Ма йодий из цу сердалон школе».

Кхалнаха дешаш хиларах кхаъ хинна язъяьй поэта «Сердалонга болх» яха байт а. Лоаман юртара Оалкамара кхалнах Советий Ӏаьдала хьалхарча шерашка деша ухаш, дешара тӀахьабисар дӀадаккха гӀерташ хиларо гӀадвига хиннав из. Берригача кхалнаха цхьатарра къоабалдеш тӀаэцаш хиннадац из гӀулакх. Цхьачар харцахьа кхетадеш хиннад, вокхарна ширача Ӏадаташа баргал етташ хиннай. Из дика гу вайна Ведажанаькъан Ахьмада «Шелбенна кхуврч» яхача романа тӀа. ХӀаьта а Оалкамара кхалнах тоттабенна деша ухаш ба, Илеза Ахьмада яхачох:

«...Дехьара сехьара хьаухаш,

Лелаш кхалнах ба,

ЦӀеношкара араухаш,

Деша болхаш ба.

Елаш я цар юхьмараж,

ЧӀоагӀа раьза ба;

Истий, жерой, мехкарий

Деша гӀерташ ба».

Йоккха моттиг дӀалоац Ахьмада кхоллама юкъе вай мехка колхозаш яхкаро. Къаьстта а белгалъяккха еза царна хетаяь ши байт. Уж я «Йодаш я алача...», «Колхозхочун илли». Хьалхаръяр йӀаьха а шера мугӀ болаш а байт я. Цу тайпара йоазув Ӏомаде хало хулар, со ишколе деша вагӀача хана. ХӀаьта из стихотворени дагахьа Ӏомае лора хьехархочо. Мел хала яле а, из Ӏомайийя мара водацар со деша. Цул тӀехьагӀа, хьехархо волаш, юха а Ӏомае йийзар са из, хӀана аьлча берашта дагахьа Ӏомае мел лу байт, аз айса а дагахьа еш царна. ХӀанз кӀеззига аттача даьннад из гӀулакх. Книжка тӀара из дагахьа Ӏомае еза яьха мугӀ дӀабаьккхаб. Цу тӀа ювцаш я болата алача:

«Болата алача лелаш я цу ара...

Цун увгӀар, цун къувкъар хьажал миштад кура!

Колхозхой дегаш ше увттадеш хьалъура,

Йодаш я алача, меллашха кӀур тувсаш».

Дукъа йоаллаеча говраца нийсъяьй Ахьмада, оахам деш йода трактор. Юххьанца из бӀаргаяйча цох тамаш еш а кхераш а хиннаб лоаман нах. ХӀаьта а цкъа дӀаӀемача, сага гӀо-новкъостал доацаш, шоаш толаме къахьега болабеннаб царца. Колхозхой вахар дикка аттача даьккхад тракторо. ХӀаьта тахан цар беш бола болх наха а говрашта а булургбацар: лаьтта ахар, макха баккхар, ялат дӀадер, оасар дар, чуэцар, кхы а массагӀа да уж. Цо ювцаш йола «алача» дика лелае ховш а цунца хьакхаштабаьнна а хиннаб сийдола гӀалгӀай механизатораш Коазоай Бахьаудин, ГӀазданаькъан Бекхан, Албохчанаькъан АртагӀа, Угурчанаькъан Ӏамархан, берригаш бийца варгвац. Уж шевар сона бӀаргавайнав сай вахара тайп-тайпарча ханашка. Царех долча дагалоацамаша юха а юха а дешийт сога Илеза Ахьмада «Колхозхочун иллецара» мугӀараш:

«Йоалача бӀаьстенца,

Кхетача маьлхаца,

Деналца, хьинарца

ГӀаттал хьай, колхозхо!..

Йоалача бӀаьстенца,

Кердача уйланца,

Болата хьинарца

Волле хьо, колхозхо!»

Тахан цхьаццабола йоазонхой ба юртбоахамера болх, къахьегамхой лархӀа безац аьнна хеташ. Литературанна юкъе уж хӀамаш дувца («шурий ведараш») кӀордадаьд йоах цар. Из нийса дац. «Шурий ведараш» йоацаш вай доахалургдац, унахцӀена хургдац. ТӀаккха-м вайна даьтта, шура, дулх, кӀолд, нахча эшац ала мара дезац. Аз-м яхац деррига шоай йоазош царна хетаде, хӀаьта а царех яздечарна Ӏоттараш ма е. Лаьттанца, хьайбашца бувзабенна болх эшаш бац аьлча, кагийча нахá, мехкарашта фу хета деза? Саг къахьега ховш хила веза, моллагӀа гӀулакх ший каракхаьчадале а. Цудухьа цӀаккха къалургйоаца тема я къахьегамца ювзаеннар. Говзача йоазанхочо меза Ӏаг буаш санна хетийтаргда, ший йоазув дешачоа, доярка, ахархо е болхло вувце. Язде ха деза лерттӀа. Во темаш хилац, во йоазонхой хул. Мел хоза хеташ, айса мишта еш ца ховш, сиха йийшар аз Ведажанаькъан Ахьмада кхелла коллективизацех йола «Шелбенна кхуврч» яха роман. Иштта, тӀеравала ца могаш йийшар Шолохов Михаила «Поднятая целина» яха роман, Шукшин Василе дувцараш, иштта кхы дӀахо а.

— Колхозаш мичай? — оал цхьаволча сага.

— Нийса да, колхозаш яц. Амма йолаш я цар гӀулакх дӀахо дӀахьош йола къахьегама коллективаш. Цар сий де деза, нагахьа санна мохк бӀаьхий хилар, оттадеш дола шу хоза хилар дезе.

ГӀалгӀай къаман вахаре лоархӀаме моттиг хеташ хиннай Ахьмада «Сердало» яха къаман газет арадаларах. Цун оагӀонаш тӀа кепа йийттай (1928-1937) поэта дик-дикагӀдолча йоазошта. Хетаргахьа, кӀезига хургба аьнна хет сона цун малагӀа псевдоним хиннай ховш бола нах. Малсаганаькъан Ахьмада яхачох, «Испанега» яха цун стихотворени 1937-ча шера 9 апреле араяьнна хиннай Лоаманхо яха псевдоним латташ. Къаман газет а из хьакхелла саг а цо мишта лоархӀаш хиннав ховргда вайна «Мальсагов Зоврбикага» яха стихотворени Ӏойийшача:

«Сийрдадаьнна дӀаэттад хьо, «Сердало», —

Къама тӀера дӀаяьккхай боадон хало.

Ӏа даь кема деций Ӏилман форда тӀа,

Наьна мотт ловзабеш, цун кӀоарген тӀа.

ЦӀеча гӀалгӀай дегашка хьа цӀи латта,

Латтаргья из чӀоагӀъенна дуне мел латта».

Шейхал ваьлча санна яздаьд цо уж мугӀараш. Шерагара шерага чӀоагӀлуш, наха йиц ца луш, хьайоагӀа газета цӀи. Ховш ма хиллара, цхь-ши шу даьлча, цун 100 шу дизар дездергда вай паччахьалкхено.

Нийса хургдацар аьнна хет сона, Ӏаламах поэта язъяь байташ хьоаха ца йича. Царца гу цун метта хозал, шаьрал, сурт кхолла хар. Цу теманна хетадаьча йоазошта юкъе къаьстта белгала я «БӀаьстан юхь» яха байт. Ишколе ийслагӀча классе дагахьа Ӏомае еннай изи «ЙиӀиг» яхари ши стихотворени. Бераша хоза хеташ Ӏомаю уж шаккха. Книжка оттадаьча литературни критик хиннача Малсаганаькъан Абос цаховш йихьаяц уж ийслагӀча классан программанна юкъе. Царех дикагӀдола поэта йоазош лоархӀаш хинначох тара да цо. Ӏан тӀехьа йоагӀача бӀаьстено дог айдеш хилар Илеза Ахьмада санна хоза хьахьекхадац цхьан поэта:

«Хоза бӀаьсти хьатӀайоагӀа,

БӀаьсти я вай гӀозале.

Бирса Ӏа дӀадоалаш доагӀа,

ГӀатта, гӀатта, хьаволле.

Маьлха йӀовхал котъяларца,

ДӀунгал гӀор бухъювлаш латт,

Хьовза, хьовза хьай хьинарца,

ГӀатта, ахархо-кӀанат!

Хьайла маьлха босаленга,

Юкъ-юкъе гу баьццарал,

Хьайла сийнача сигаленга...

Да ма ваттӀа хьа, хозал!

Хьайла, хьайла, ара, коа тӀа,

Кхаьчар гота из хьазилг,

Хьайла, вайга «гӀо гота тӀа», —

Яхаш мо лесто цӀогилг».

Ший йоазош миссел хӀана дац аьнна дукха да цо даь таржамаш а. Эрсий классически литературанна юкъера итт байт гӀалгӀай меттала яьккха хиннай Ахьмада. Царех я А. С. Пушкина «Кавказ», «Арион», «Чурт», «Кавказа есар», М. Ю. Лермонтова «Фон кема», Д. Бедне «Лай чоалпингаш», «Жоп», «Хьаькъал», «Лор», Г. И. Кржижановске «Ког майра баккха, новкъостий». Царех цхьадараш (А. Пушкина «Кавказ», «Чурт»; М. Лермонтова «Фон кема») Ӏомаду таханарча ишколан ийслагӀча классе.

(аьрдехьара аьттехьа) МутаӀаланаькъан Хьажбикар, Озанаькъан Ахьмад, Осминаькъан Хьамзат