Массанена дика бовзаш ба советий Ӏаьдал даьнначул тӀехьагӀа гучабаьнна хинна говза суртанчаш Ӏоахарганаькъан Хьажбикари Доврбиканаькъан ГӀаьз-Махьмади. 1900 шера ваь хинна (цхьайолча моттигашка 1895 шера яздаьд) Хьажбикар дийша хиннав Петроградерча исбахьаллен ишколе. Цо дита балхаш, мах баь варгвоацаш, лоархӀаме да вай дерригача къаманна. Тайп-тайпарча бийдалах хьадеш хиннад цо кхалнаьха куц доаккхаш дола хӀамаш: чопилгаш, гӀалкхаш, наькх тӀа доахкаду маьхий, майдилгаш, кӀопилгаш, кхыдараш. Цул совгӀа, бӀаьш сурташ кхелла хиннад цо басарашца. Таханарча вай кхалнаха чӀоаггӀа накъадаьннад ший заман истингаш тӀа латташ хинна сурташ гулдаь, цо арахийца альбом. Вайна ма харра, цунна вай деношка юха кепа тохийтай исторически Ӏилмай доктор йолча, вайна массарна йовзаш йолча Ӏилманхочо Дзараханаькъан Зейнапа. Истингаш хьадеш болча а из гӀулакх Ӏомаде ловча а вай кхалнаха боккха пайда а баьннаб цох. 1931 шера цои Доврбиканаькъан ГӀаьз-Махьмадеи Дона-тӀарча-Ростове хиннача къулбехьен Россе Олимпиаде хьалхара моттиг яьккха хиннай. Хьажбикар дукха ваьхавац, 40 шу мара даьккхадац цо ший къаман кхоллама тамашаш гучайоахаш, уж ма хулла дикагӀа нахага дӀакхачийта гӀерташ. Къаьстта йоккха чов дег тӀа юташ хӀама да, из набахта воаллаш венна хилар.

Иштта гӀорваьнна вовзаш хиннав цул ши шу мара зӀамагӀа воацаш хинна Доврбиканаькъан ГӀаьз-Махьмад. Цо дукхагӀа теркам беш хиннар басарашца сурташ дехкара говзал хиннай. Из цо Ӏомаяь хиннай мехка дикагӀа болча хьехархошкара. ГӀаьз-Махьмад деша ваьгӀав Ленинградерча ВХУТЕИНе (лакхара исбахьаллен-технически институт). Цо кхеллача дуккхача суртех кӀезига хӀама дисад, хӀана аьлча 1944 шера мохк бохабаьча хана, царех дукхагӀдараш дайна дӀадаьннад. Вайна довз цун «Долакха-Юртара тӀом», «Бутырин дӀаволлар», «Автопортрет» яха а кхыдола а балхаш. ГӀаьз-Махьмад ваьхав 74 шера, из ваь хиннав 1902 шера, кхелхав 1976 шера. Цхьайолча моттигашка кхыча беса яздаь а нийслу цун вахарца дувзаденна таьрахьаш. 

Царна тӀехьа баьхкача, бӀаь шера гӀалгӀай исбахьален говзал дегӀакхийлача наха юкъе ба бе-беча ноахалех, тайп-тайпарча шерашка баьха, дукха а тамашийна а балхаш кхелла бола нах. Царех вар Мамилганаькъан Руслан; из, суртанча хинна ца Ӏеш, скульптор а вар. Нохч-ГӀалгӀай республика йолча хана, Шолжа-ГӀалан Заводской кхале лаьтта цӀераш йоаерашта (пожарнешта) оттадаь сийленг цо кхелла дар. Из хетадаьдар 1942 шера моастагӀа Шолжа-ГӀалий тӀа кхача гӀертача хана, цӀера духьаллаьттача наха.

Берригача вай дикача суртанчий цӀераш яьха даргдоацандаь, царех массехк хьоахаварах кхоачам бергба вай. Вай мехка дика бовзаш ба суртанчаш: Ӏабенаькъан ТӀахӀир, Озанаькъан Накир, Поаланкой Мурад, Доврбиканаькъан Башири Ӏашати, Дахкилганаькъан Бек-хан, Барханой Ӏийса, Имагожанаькъан Хож-Ахьмад, Эсамарзанаькъан Заьлмаха, Овшанаькъан Ӏийса, иштта кхыбараш.

Царех дуккхачар сурташ дар, ГӀалгӀай паччахьалкхен 100 шу дизара сийна хьабийллача гойтаме. Цох лаьца дувцаш, суртанчий Шолжерча фусама директора заместитель йолча Долакханаькъан Фатимас аьлар: «Тахан тха галарейс моттигерча бахархошта а хьаьшашта а гойтаргба ГӀалгӀай паччахьалкхен 100 шу дизара хетабаь сурташ кхоллача наьха гойтам. Ер моттиг вӀаштӀехьаяьккхар а балхаш хьокха овттадаьр а я ГӀалгӀай Республикан культуран Министерство, из гӀулакх хьаллоацаш я РФ культуран Министерство а. «ГӀалгӀай республикан суртанчий гойтам» аьнна цӀи йолча укх моттига юкъе да 13 наха дукха везавеннача халкъа суртанча балхаш. Уж берригаш 80 гаргга болх ба. Уж да Доврбиканаькъан Баширеи Ӏашатеи, Киевская-ЦӀолой С., Саганаькъан Б., Эсамарзанаькъан З., Поаланкой З., Имагожанаькъан Х-А., Цхьорой А., Кхоартой Б., Мартазанаькъан Т., БӀазенаькъан З., Оздой Л., кхычар балхаш. Аз цӀи ца яьккхачар, сох бехк ма боаккхалба. Царех хӀара сурт тайп-тайпарча ханашкара мехка вахар, наьха денал, къам дегӀадоагӀача дикка Ӏоткъам беш хинна хӀамаш гойташ да. Вешта аьлча, гӀалгӀаша доаккхал деш, лорадеш, сий деш дола хӀамаш да басарашца хьахьекхараш. Эргаш ба суртий чулоацам, кеп, бе-беча стилашка гӀолла кхеллад цар шоашта гуш дар. Укхаза да хьабаьхкача нахага дӀахьокха, дӀадувца, уж цецбаха йиш йола сурташ. Цхьадола балхаш да алхха укх цӀайна хетадаь а тахан мара хьокха оттаданза а. ХӀанзалца цхьан сага дайнадац уж. Масала, царех да «Аланий паччахьа тӀеххьара тӀом», «БӀаьшерений юкъерча заман чухьа даь гӀалгӀай тӀий», кхыдараш. МоллагӀа сурт вай хьаэце, цунца я суртанча уйлаш, Даьхенцара, халкъацара, культурацара безам. Из деррига бӀарагаго хьех оаха вай мехкара беррига нах. Ер гойтам тахан (7. 07. 2024) дӀаболабенна, бутт чакхбаллалца латтаргба. Укхаза хьаена я вай республикан культуран министр Лаьнанаькъан Залина, иштта варга хьежаш да тхо мехкада Келаматанаькъан Макшарипа Мухьмад-Ӏаьла».

Гойтаме духхьал сурташ хинна Ӏацар, къаьстта гойташ дар гӀалгӀай кхалсага хьалхарча заман барзкъа. Цох лаьца дийцар «Истинг» яхача кхоллама даькъа чубоагӀача кхалнаьха барзкъан говзанчаш болча Беканаькъан Зинелеи Совтанаькъан Аьсетеи. Зинела аьлар: «Тха гойтам «БӀаьшерий боадонгара» яхаш ба, хӀана аьлча шира замеи керда замеи ювзаш ба из. Укхазарча кочамашца тхо хьахьокха хьежад цу хьалхарча заман чухьа хинна куц, кеп. Тахан вай урамаш тӀа гуча барзкъах тара дац оаха кхелла а хьалха вай хинна а барзкъа. ХӀанзарча вай кхалнаьха кочамаш дукхагӀа Ӏарбашкахьа эза я, вайчарех тара йоацаш. Тхона ловра белггалара вай барзкъа дийнде а из дезадалийта а, наха ховргдолаш шоай къаман культура йолга а из мишта я а. Из хьаллаца а дӀайоаржае а еза, наха юкъе гойта еза, гаьнарча мехкашта бӀара а ца хьежаш. Нагахьа санна цу тайпара болх дӀахьош вай ца хуле, хӀанз долаш дар а доадергда вай. Укхаза гойтараш кхалнаьха 10 гӀирс ба. Кочамаш кийчъяьр, уж тийгар со я; хӀаьта, кийнаш-курхарсаш хьаяьр са новкъост Совтанаькъан Аьсет я. Укхаза духхьал курхарсаш хинна ца Ӏеш, таджа кӀалха техкаш йола кийнаш а я. Уж кийнаш Крупнова дийхкача сурташка а Цхьоре кораяьрашка а хьежжа хьаяь я».

Ювцача лоархӀамеча кхетаченга кийчлуш, ГӀалгӀай культуран Министерствос арахийцай лаьрххӀа йола буклет. Цун мужалта тӀа яздаь да, из ГӀалгӀай паччахьалкхен 100 шу дизарга кийчбаь ГӀалгӀай мехка суртанчий гойтам болга. Массехк даькъах латта буклет хьаеллаш, ГӀалгӀай Республикан культуран министра Лаьнаькъан Залинас даь йоазув да. Цу тӀа аьннад: «Хьамсара новкъостий!

КӀимарса бетта 7 ди гӀалгӀай халкъа вахаре деза ди да, Российски Федерацен чухьа долаш, цун паччахьалкхе оттарцеи дегӀаярцеи дувзаденна хиларах, боккха лоархӀам ба цун.

1920 шера лайчилла бетта 17 дийнахьа хьакхайкаяь хиннай Лоаман ССР, цул тӀехьагӀа цох хьаяьй Лоаман АССР, из ВЦИКа декретах хьадаь хӀама хиннад. 1921 шера наджгоанцхой бетта 20-ча дийнахьа, цунна чуйодаш хиннай ГӀалгӀайче а. Из ехачул тӀехьагӀа, ВЦИКа декрета ларах 1924 шера кӀимарса бетта 7 дийнахьа Лоаман АССР дӀаяьккхай, хӀана аьлча РСФСРах дӀахетта хьаяь хиннай ГӀалгӀай АО.

ХХ-ча бӀаьшере вай къам чакхдаьннад чоалханеча а халача а моттигех, ший къаьстта мохк хьабе гӀерташ; дӀадахача бӀаьшерен 20-ча шерашка цӀенхаштта хьалхара гӀа баьккха хиннаб ГӀалгӀайчен доазув къоастадеш, дӀахо 90-ча шерашка кхаьчад из, 1992 шера ГӀалгӀай Республика хьаеш, паччахьалкхе юха меттаоттаяьй.

Тахан ГӀалгӀай Республика – Российски Федераце дика дегӀайоагӀаш йола моттиг, ший хургдола вахар майрра хьалдеш йоалл из.

Укх шера ГӀалгӀай Республико ший исторически таьрахь дезду – гӀалгӀай паччахьалкхен 100 шу дизар. Из бӀарчча зама я, цу юкъа гӀалгӀай къам дегӀаухаш а толамаш доахаш а хьаденад Россеца.

Ер доккха цӀай долаш, вайна массанена машар, могашал, кхоачалуш доаца вахара хьинар, массадолча дикача гӀулакхашца аьттув, вахар дика дӀадодаш а толамаш хилар а лов!»

Ше буклета тӀа даьча йоазонца, суртанчий фусама директора декхараш кхоачашдеш йолча ТӀумхой Заремас бовзийтаб буклета чулоацам. Гойтаме мел дола сурташ юкъедаха буклет латт кхаь даькъах. Хьалхара дакъа да, «ДӀадахар гаьна дац» яхаш. Цунна юкъеяхай вай даьй баьха лоаме, гӀалаш, кхыйола исторически моттигаш. «Нахи замеи» яхача даькъа юкъе ба къаман цӀихеза бола нах, укхаза го йиш я Овшанаькъан Руслана, Базорканаькъан Идриса, Заьзганаькъан Идриса, ДжабагӀанаькъан Висангире, кхычар сурташ. Юххера, кхоалагӀа дакъа да, «Хьамсарча лаьттан хозал» яхаш. Укхаза го йиш я вай мехкарча Ӏалама, говрий сурташ, натюрморташ.

Гойтам хьабелла гаргагӀертача, екаш я гулбеннарашта хоза хеташ йола чӀоандаргий оазаш. Кхетаче баьхкаб Хамхой Ахьмада цӀерагӀча ГӀалгӀай паччахьалкхен филармоне артисташ. Дукха ца говш, гойтам болча чувоагӀа вай мехкада Келаматанаькъан Мухьмад-Ӏаьла, гӀалгӀай гӀорбаьнна бола эпсараш. Царца вар ГӀалгӀай Республикан тӀема комиссар Гадаборшанаькъан Зоврбик, Россе Турпал Хьоашаланаькъан Султан, кхыбараш. Гулбеннарашка ше къамаьл деш, мехка Кулгалхочо аьлар: « Шо дерригаш гуш дика хет. Вай паччахьалкхе хьахинна 100 шу дизара цӀай дезду тахан. Ер галерея вай йолаш дика да, массайолча шахьарашка хулаш яц укх тайпара галерея. Укхаза шоай говзал гойта йиш йолаш ба начӀал дола нах. Аз сий ду вай суртанчий. Тахан царна юкъе эггара дикагӀбарий балхашка хьожаргда вай. Халкъо лакхара мах баь кхолламаш да уж».

ДӀахо эпсарашца а культуран министраца а цхьана, массадолча сурташка хьожаш, цхьаццадарий маӀан доашхийташ чакхваьлар Мехкада.

Дукха сурташ даьхар, дог-безам биар, нах байзар гойтаме дакъа лоацаш хиннарашта. Кхетаче баьхкабар республикан тайп-тайпарча кхаленашкара нах: паччахьалкхен болхлой, йоазонхой, культуран болхлой, суртанчаш, кхыбараш.

Хоза цӀай а хоза кхетаче а хилар цох.