Беркате наькъаш кхоллар
Пайда хургбар доаржаде хьай мехка
Ше вахача моттиге накъадаргдар, бусалба наха пайда эцаргбар, тӀехьенгара тӀехьенга кхоачаргдар доаржадеш вахар – из саг ший моттигах дог лазаш хилар да. Эрсий меттала «Гномоника» оалаш дола Ӏилма вай мехка дукха ха яц. Цу беркатеча гӀулакха хьалха этта, из дӀадихьар вар ТӀой-Юртарча № 1 йолча ишколе математика хьехаш вола Беканаькъан Ильяс. Гномон яхар, гӀалгӀай меттала таржам дича, хьахьокхар (ха), белгалдар яхилга да. Гномоника оал маьлха сахьатах долча Ӏилмах. Тахка, дувца велча, чӀоагӀа дукха къахьега дезаш, чоалхане болх дӀабахьа безаш гӀулакх да маьлха сахьат хьакхоллар. Вай мехка из болх бовзаш, лелабеш нах хиннабац хӀанзалца. Ма дарра аьлча, математика оала Ӏилма чӀоагӀа кӀоарга довзаш, ховш, цу мугӀарера моллагӀа тохкама болх дӀабахьа низ болаш, хила веза маьлха сахьат хьаде лаьрхӀа вола саг.
14-ча бӀаьшере Шаьме хьакхеллад маьлха сахьат математик-астроном волча воккхача Ӏарбий Ӏилманхочо Ибн-аль-Шатира. Маьждига коа хьадаьча цу сахьатага хьожаш, ламаза кхайкаш хиннав муадзин. Цо баьча балха тӀатайжа, иштта кхыболча, хьалха дӀаяхача заман чухь баьхача дунен гӀорбаьннача Ӏилманхошкара пайда эцаш, таханарча Ӏилманхой балхашка хьожаш, кхеллар вай мехкахочо ший хьалхара маьлха сахьат. Белгалде деза, цу ерригача юрта, къаьстта №1 йолча ишкола цох доккха совгӀат хиннилга. Беканаькъан Ильяса дувцачох, ишкола коа сахьат хьаде безам цун хилар, дешара моттигацара лерхӀам лакхбе ловш хилар дар. Ишкол, тӀехье ураоттаеш, цунна нийса, цӀена никъ хьехаш бола кхуврч ба! Къаьстта цигара дӀадоладала деза хоза, беркате мел дола хӀама, аьнна хет, ший балхацара безам лакха болча хьехархочоа. Из уйла йолаш, 2014-ча шера ший рузкъах, Даьла духьа аьнна, вай мехка эггара хьалхара маьлха сахьат хьадир цо. СалоӀам боаца денош, наб йоацаш массехк бийса йоаяьчул тӀехьагӀа, ший дагалаттар кхоачашде аьттув баьлар цун, Даьла низаца, Цун къахетамца.
ЧӀоагӀа тамашийна хетар из, маьлха сахьат вӀалла а бӀарга ца дайнача, из мишта хул ца ховча бахархошта. Итт шу гаргга ха я цу сахьата тахан. Иззал латташ, цхьайола моттигаш кулг тоха дезача кхаьчаяр. Хьалха хинначул хозагӀа долча куца тӀа доаладир Беканаькъан Ильяса сахьат. Дуккхача наха хац, эггара нийсагӀа долча тайпара ламаза ха хьахьокхар маьлха сахьат долга. Таханарча денга кхаччалца вай мехка къовсаме лаьтта делкъа ламаза ха, бакъахьарча наькъ тӀа дӀачӀоагӀйир хьехархочо; математически, астрономически тохкамаш даь. Дуккхача дийшача нахага цо из тохкам дӀахьекхача, цар массане къоабалбир из болх. Доккха дика да из вай къаманна!
Белгалде деза, иштта дола маьлха сахьат Беканаькъан Ильяса цу юртарча кердача маьждига коа даьлга. Маьждиге хьаухача наьха аьттув ба, цу сахьатага хьожаш, эггара нийсагӀа йолча хана шоай ламаз де. ХӀирий мехкарча бусалба наьха муфтий вола Гацалов Хьажмурда цу юрта Ӏовена, цу сахьатага хьежа, Буро тӀарча маьждиге из тайпара сахьат хьаде чӀоагӀо яь дӀавахар. Беканаькъан Ильяс ше волча хьалвийха, цунга хьалхадоаккхийташ, цигарча маьждиге из сахьат хьаде болх дӀаболабаьб цар. Ала деза, вай республикерча керттерча шахьаре Магасе латташ дола маьлха сахьат а Ильяса хьалхадаьккха, цо проект кхелла даьлга. Из беркате болх дӀахо дӀабахьа лаьрхӀа ва хьехархо. СКФО моттигашкарча муфтияташка каьхат дахьийтад цо; иштта дола маьлха сахьаташ хӀара керттерча маьждига коа хьакхеллача чӀоагӀа беркате, таханарча заман пайдане хургдар, аьнна.
Ильяса дувц, тахан кагирхоша телефонаш тӀара бӀарг тӀерабаьккха, маьлхагахьа хьаллокхаре, цунца болх беш долча сахьатацара тамашийна дола кердадараш, шоай кхетамá хьалха цадайзараш, дуне мел латт пайдане хургдараш довзаргдар царна. Дала йоах, сийдолча КъорӀа тӀа: «Малх а бац бетта тӀакхе тарлуш, е бийса а яц денна хьалхайоалаш. Шедар ший наькъ тӀа лелаш да». (Ясин, 40-гӀа аят).
