Из шедар хиннадале а, эггара дикагӀболча хьехархошкара Ӏомавеннавале а, школе дӀакхаьчача юххьанца цхьацца халонаш нийслу къонача хьехархочоа. Университете дукхагӀа ешаш хиннараш белггаларча темаех йола лекцеш яр, царех цхьаяраш чӀоагӀъеш практически дарсаш (занятеш) хулар. Бакъда цар Ӏомавацар къаьст-къаьстача темаех йола, шоай кепашца эргаш йола урокаш яла. Университете санна лекцеш еша йиш мичай берашта, меттаца е литератураца ювзаенна. Цига тайп-тайпарча наькъех пайда эцаш йола, массехк декхар кхоачашду урок яла ма езий, бераш цу балха юкъе а озаш. Уж урокаш белггала мишта яла еза, цар чулоацам мишта хила беза, хӀара тема мишта яшха еза, из йоашхаш берашта фу дувца деза, царгара хьа фу деха деза, улга тӀа болх беш дукхагӀа теркалде дезар фуд, шоашка малагӀа декхараш кхоачашдайта деза — уж хӀамаш университете Ӏомадацар со дешаш волча хана, хӀанз миштад хац сона. Школе болх бе водача хьехархочоа дукхагӀа ха дезар из ма дий, нагахьа санна лакхарча боарам тӀа йола урок яла безам болаш вале. Масала, гӀалгӀай метта итт къамаьла дакъа да. ХӀара къамаьла даькъа хетаяь цхьацца урок мишта яла еза хьийхача, геттара дика хургдар. Накъадаргдар хургволча хьехархочоа. Духхьал дӀадувцар пайдана дац из, студенташта дӀагойта деза: малагӀа кеп харжа еза (лекци, йоазон болх бар, гӀалаташ тахкар, урок-экскурси, урок-яхь, тохкама балха урок, и. кх. дӀ.); сенгара дӀаволавала веза; малагӀа декхараш оттаде деза шовзткъа пхе минута кхоачашдергдолаш; малагӀча гӀирсех пайда эца беза, из болх беш; дийцар мишта чӀоагӀде деза; сенца чакхъяккха еза урок. Царех цхьайола урокаш кечъяр студенташта шоашта тӀадилла мегаргда, класса когаметта урок лучунна хьалха цунца цхьана дешаш бола кагий нахи мехкарийи багӀаргболаш. ТӀаккха шаккха оагӀув нийса къахьега Ӏамаргья, хьехархочун болх шаьрбергба цар иштта. Нагахьа санна цар гӀалат доалийте, тоаде хьехархо волаш ма вий, царга ладувгӀаш вагӀа веза из; харцахьардар фуд, дикадар фуд хьожаш. Иштта Ӏомаваьча студентах хьалхарча дийнахьа денз дика хьехархо хургва. Хьаэц вай футболах ловзарий секци. Берашта лекци а йийше, уж цӀа мича дохийт цар тренераша. ДукхагӀа цар беш бола болх, ловзара юкъе фу де деза, бургац мишта лелае еза, наӀарашка малагӀча моттигера чутоха мегаргья, саьн тӀара хьалу бургац мишта яла еза, офсайд фуй, аут маца хул хайташ ба. Цу дерригнех, кӀезиг-кӀезига хулаш, хьахул дика ловзар. Иштта кийчве веза хьехархо а, бе-беча темаех йола урокаш яла. Уж хӀамаш хьехархой говзал лакхъяра курсашка Ӏомаду, ала тарлу цхьаволчо. Бакъда, Ӏомаду хьехархой курсашка а. Цига пхе шера цкъа вӀашагӀкхеташ а ца кхеташ а нийслу, дикка ха йоаю лекцеш ешаш. Аз дувцари курсашка Ӏомадери бе-бе хӀамаш да. Со ала гӀерт, университете студенто доаккхача пхе шера, чӀагаргабар санна мотт лувш, урокаш яла Ӏомаве веза къона хьехархо, классе хургдолча хьалашка дӀа а оттавеш. Цу тайпара болх тахан а университето бу аьлча, дукха тешац со. Школашка кабинетни система хул. ГӀалгӀай метта, литературанна урокаш лаьрххӀа цу гӀулакха кийчъяьча кабинете ю. Университете йий цу тайпара аудитори? Со дешаш волча хана, наьна метта, литературан кафедра чуйолча хулар из кабинет. Юкъ йоаллаш, тӀехьашка кафедра яр, хьалхашка кабинет яр. Цу чу дарс дӀахьоча хана, кафедре мел воагӀа саг цу кабинете гӀолла чакхвала везаш хулар, хьехархой шоаш а чу-ара ца баьлча мича боал. Лоацца аьлча, цу моттиго заняти дӀахьош волча хьехархочунга болх хьабайтацар, студенташка дешийтацар. Иштта хила йиш яц наьна мотт е литература хьехаш йола, практически дешара лаьрхӀа йола аудитори. Духхьал декъа истолаш, гӀандаш лаьттача а кхоачам бац. Дукха хӀама эш уж Ӏилмаш Ӏомадара: компьютер, интерактивни улг, къаман литературах йола библиотека (дошлоргаш, методически литература, школерча программанна чуйоагӀа исбахьален литературан произведенеш, программаш шоаш). Меттах аьнна дешаш а, йоазонхой сурташ а новкъа хургдац цу чу. Компьютера, интерактивни улга гӀонца хьажа мегаргба къаьнагӀболча хьехархоша луча урокашка, йоазонхоех долча кинофильмашка, хьалха мелаца беш хинна болх а, цхьадолча даькъе, цу тайпарча технически гӀирсашца бича пайдане хургба.

Меттаца санна белггалара болх бе беза, литература хьехаш а. Оаха дукхагӀйола ха университете дӀахьора, романаш Ӏомадеш, йоазонхочун вахар-лелар, духхьал йоазон чулоацам, турпалий юкъара сурт-сибаташ тохкаш. Школе болх беш волча сагага цу гӀулакха эша ха кӀезига я. Фу тайпа, малагӀа чулоацам болаш, мишта луш хила еза уж урокаш школе? Хьаэц вай Чахкенаькъан СаӀида «Иштта мара» яха роман. ИйслагӀча классе Ӏомаду из. Ха, эггара дукхагӀа яле а, 2 сахьат мара кхачац цунна. Цу шин сахьата фу дувца деза школерча хьехархочо: беррига чулоацам бовзийта беза, книжка тӀа денна дакъа деша деза, Берда сурт-сибат тахка деза? Белггала мишта оттае еза из урок? Цу тайпара кийчве веза хьехархо, студент волча хана денз. Нагахьа санна дешархоша шоаш деша деза деррига роман, классе цхьа дакъа дийшача а тоъаргда аьнна хете, из харцахьа да. Классе дагӀача берех 80 процент хиллал болчар из роман шоаш дешаргдац. Цхьаволчоа хетадала тарлу, «из цар проблема я», аьнна. Из аьнна Ӏийча воалаш вац хьехархо. Цо лоацца беррига чулоацам ца бовзийте, шоаш дунен тӀа мел йоаккха ха цу романо фу дувц ца ховш йоаккхаргья цар. Духхьал цхьан Берда сурт-сибат техка Ӏийча, дешархошта ховргдац хӀана кхийнав из ишта, малагӀча наьха Ӏоткъам ба цун оамал кхеллар, иштта кхы дӀахо а. Цудухьа университетера аравалале, хьеха деза хургволча хьехархочоа мишта довзийтача бакъахьа да дешархошта белггалара гӀалгӀай йоазонаш, къаьстта а повесташ, романаш, пьесаш. ЗӀамагӀйолча жанрашта хетаяь урокаш вӀашагӀйохка а дац кхы аттагӀа, хӀаьта а доккхий йоазош хьехаш хержача наькъаша гӀо дергда царна кхыйола урокаш оттае, нийса дӀаяхьа.

Сона дагадоагӀаш, университете аз даьккхача пхе шера, урока план оттаяра хетаяь дарс хиланзар тха. Къона хьехархо тайп-тайпарча урокий планаш оттае ховш хила веза. Духхьал урока юкъара план хьийха ца Ӏеш, дукха а бе-бе а хила еза цу тайпара планаш. Масала, керда тема йовзийтача урока план, Ӏилман болх бара хетаяьча урока план, йоазон болх беча, гӀалаташ тохкача урокий планаш сенах латташ, фу чудоагӀаш хилча бакъахьа я хьеха а дӀагойта а деза. Школе дӀабахача, цар кулга кӀалха хургья цу тайпара гӀон эшаш йола материал. Иштта календарни план оттае, цун таблица мишта хила еза, масса даькъах латташ, фу белгалдоаккхаш хила еза Ӏомаде деза студенташта. Цхьаболчарна ховш хилац из белггала мишта оттаю. «Ага дада бераш мичад уж, шоаш хьаӀомадергда», — аьнна, дита йиш йолаш хӀамаш дац уж, визза вола, дукха хӀама ховш, ший болх бовзаш вола хьехархо кийчве вай доахке.

Нагахьа санна къона хьехархо классан кулгалде оттавойя, къаьначарна санна из болх малагӀча лостамагӀа, мишта бе беза ховш хилац. Цудухьа классни кулгалхочун декхарашта хетаяь занятеш е еза аьнна хет сона университете дешаш болча кагийча нахаи мехкараштеи лаьрхӀа. Масала, мишта леладе деза класса журнал; малагӀа бувзамаш хила деза даьшца-ноаношца; харцахьарча берашца беш бола болх малагӀа чулоацам болаш хила беза; малагӀча темашта хетаяь хила еза цо, ший классан хьехам луш, еш йола урокаш; маца кхайка веза даьй-ноаной советага, берашца болх беча полицерча нахага; къовсам бола дешаш мишта къоастаде хьажа веза; собране дай-ноаной хьабийхача эггара хьалха фу дувца деза, шоллагӀча, кхоалагӀча аргӀагӀа фу дувца деза. Цу тайпарча хӀара дийнахьарча балхах латташ ба хьехархочун къахьегам. Из да эггара хьалха хургволча хьехархочоа Ӏомаде дезар. Меттах йола е литературах йола лекцеш йийшача кхоачам бац, таханарча школе болх бергбола, болх ховш вола хьехархо кийчвеча хана.

Урока план оттаеш, даим язду «урока гӀирс» яха дешаш. Укхаза, цхьацца хӀама университето могадеш хилча, нийса хургдар. Тайп-тайпара урокаш еш, улг мишта кийчде деза, малагӀча технически гӀирсех пайда эца мегаргба, мишта хургда из белггаларча темах йолча урокаш тӀа? ДӀагойта деза из. Нагахьа санна Гаьгенаькъан Гирихана байташта хетаяь урок яле, цох дувцарал, байташ ешарал совгӀа, киносюжет гойта мегаргья, из чакхъяьлча, интерактивни улга тӀа сурта меттел гойта мегаргья баннер, цун байташта даьккхача иллега ладувгӀийта мегаргда, книжкай выставка е мегаргья, керттера темаш улга тӀа дӀайоаржаяь, юкъе йовкъаш юташ, дӀаязъе мегаргья, цо наьна меттах аьнна дешаш а улга тӀа дӀаяздича новкъа хургдац. Иштта кийчъе еза хӀара урок, цун гӀирс духхьал декъа хрестомати хилча доалаш дац гӀулакх. Нагахьа вай урок во хьехе, эггара хьалха наьна меттах, литературах, йоазонхоех догьэккхийт вай берий. ХӀаьта из мел доккха гӀалат да дувца дезац аьнна хет сона. МалагӀа гӀирсаш харжа мегаргда Боканаькъан Ахьмада, Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀида романаш, Заьзганаькъан Бахьаудина повесташ, Ведажанаькъан Ахьмада дувцараш, МутаӀаланаькъан Хьажбикара, Озанаькъан Салмана поэмаш, Янданаькъан Жамалдий, Ӏалбаканаькъан Жабраила, Хамхой Ахьмада байташ Ӏомаеш? Хьалххе цох дувце, студенташта доккха гӀо хургда цох, болх бе дӀаболабелча.

Дешара шу чакхдалале, тайп-тайпара цӀайш хул: керда шу, кхалнаьха дунен халкъашта юкъера ди, къахьегамхой цӀай — 1 май, коталон ди, дешара шу дӀадолалу ди, конституце ди, халкъа цхьоагӀон ди, вай мехках даьха ди, кхыдараш. Царга кийчо е езаш, берашца къахьега дезаш хул. Мишта хила беза цу тайпарча деношка еча кийчон лостам, фу юкъедахьа мегаргда цар сценарешта — из а, белггалара сценареш студенташка шоашка увттаяйташ, университете хьийхача дика хургдар. Цу тайпара цаӀ е шиъ цӀай дездеш, классаца санна группаца болх байта мегаргбар белггаларча студенташка.

Юххера, цхьаькха хӀама а дувцаш, чакхдаккха лов сона ер йоазув. ГӀалгӀай меттах, литературах вола итт хьехархо тетрадаш тӀа берий тайпан цӀераш, школа, класс, Ӏомаду Ӏилма ӀотӀаязде Ӏохоавойя, цар из итт тайпара яздергда. Олимпиада йолаш, улга тӀа йоазув дича, из мишта даьд хьажа, шоаш болча классе а цу тайпара йоазув улга тӀа де дагахьа, телефонашца сурт даккха ух хьехархой. Кхыча дешашца аьлча, хьехархой хургболча наха университете хьеха деза, мишта де деза тетрада тӀа деш дола йоазув. ТӀаккха цар бераш нийса а массане цхьатарра а хьаӀомадергда. Къаьстта а теркам тӀабахийта беза берий тайпан цӀераш гӀалгӀай меттала нийсаязъяра. Дукха ха яц вай уж гӀалгӀай меттала язъе доладенна, цудухьа царца каст-каста гӀалаташ ду, хӀана аьлча уж кийчча дӀаязъяь латташ моттиг яц, аз язъяь, массехк шу хьалха «Сердало» газета тӀа кепа теха статья йоацар. Ӏилма-тохкама институто а баьб цу тайпара болх, бакъда цо дӀаязъяь тайпан цӀераш дуккхаяраш харцахьа язъяь я, цхьаяраш вӀалла юкъе ца хьош йитай. Масала, цхьа тайпан цӀи кхаь тайпара язъе тарлу хьехархоша: Малсаг-наькъан, Малсаганаькъан, Малсаг-наькъан. НийсагӀа шоллгӀа латтар я, хӀана аьлча -наькъан яхар суффикс я, из дӀакъоастае, цунна хьалха така хьакха йиш яц, суффиксаш дешаца дӀахетта язъю. Цунна хьалха «а» язде деза, из ца хилча доал хьахьокхац цо, саг малагӀча тайпан ва хайта гӀерте, из малагӀча тайпан доалахьа ва гуш хила деза. Иштта лоархӀаме да бера цӀи нийсаязъяр а. Цкъа-шозза из харцахьа язъяь хуле, даим а из иштта язъеш чакхваргва дешархо. Къаьстта а дукха гӀалаташ ду цӀераш я Мухьмад, Хади, Ахьмад, Ӏалаудин, Аласхан, царех тарра кхыяраш. Бераша уж иштта язъеш нийслу: Мохьмад, Хаьди, Ӏахьмад, Ӏалауддин, Алисхан.

Цкъа е шозза ше ӀотӀаяздича, дӀахо дӀайодача хана дешархошка шоашка яздайта деза тетрада тӀара йоазув. Нагахьа санна даим хьехархочо ӀотӀаяздарга из бер Ӏемадале, ийслагӀча хьалчудаьлча а дагӀаргда из, «мишта ӀотӀаязде деза ер?», «чухьнахьа ӀотӀаяздаьд аз», «улга тӀа Ӏояздел тхона из» яхаш.

Бераш урока тӀа харцахьа лелаш хул. Мишта соцаде деза харцахьа лела бер? Арадаккха деза, саьн чу оттаде деза, урокаш чакхъяьлча гӀод теха, болх байта беза? МалагӀча таӀазарах пайда эца йиш я е йиш яц дувца деза студенташка. Кертах книжка, линейка, саьрг тохар сенца чакхдала, малагӀа тӀехьале йолаш хила тарлу довзийта деза. Вайна яц аьнна мотте а, цу тайпара моттигаш нийслу таханарча школашка.

Аз лакхе дийцараш кӀезига дешаш да аьнна хете а, бакъда хьехархочун болх цу кӀезигача хӀамаех латташ ба. Студенташта из дӀа ца хьехе, царех хана жерахьа лерттӀа школан болхлой хургбац, цӀаккха ца хила а тарлу.