Цо ше ма аллара, дунен тIарча дерригача къамашта, халкъашта вовзаш а, царех дуккхачар метташка цун байташ екаш а ва Пушкин. Кхыметтел зIамигача гIалгIай къаман меттала даьхад цун дуккха йоазош. Эггара хьалха из болх дIаболабаьрех хиннав Озанаькъан Илеза Ахьмад. Цо наьна меттала даьхад Пушкина «Кавказ», «Арион», «Чурт», «Кавказа есар», «Чкъаьрийдоахархочохи чкъаьрилгахи бола фаьлг», «МозгIарахи цун болхлочох Балдахи бола фаьлг» яха йоазош. Цул совгIа, таржамаш деш, Александр Сергеевича байташ гIалгIай меттала яьхай Овшанаькъан Махьмада, Озанаькъан Салмана, МутаIаланаькъан Хьажбикара, Чахкенаькъан Ювсапа, Чахкенаькъан СаIида, Гаьгенаькъан Гирихана. Уж ерригаш юкъеяхай «Эрсий классика, таржам даь, гIалгIай меттала» яхача кхаь книжках латтача гуллама тIеххьарча тома.

Эрсий метта а Пушкина а сий деш, уж лоархIаш цхьацца шоай йоазош а даьд моттигерча оазархоша. Царех дукхагIчар шоай хьехархо лоархIаш хиннав эрсий поэтах, цунгара Iомалуш, деша говзалга кхоачаш хьабаьхкаб уж, литературанна юкъе бокъонца дIачIоагIбаллалца. Цу тайпара Пушкина хетадаь йоазош гу вайна Янданаькъан Жамалдий кхоллама юкъе. Ешаргья вай царех «Пушкинга» яха цхьа байт:

«Хьо дунен Iуйренга ваьнна,

Уйлаех виза тахан латт;

Хьа иллех цецваьнна,

Хьона хьалхашка со а латт.

Зама мел йода, адам мел дах

Дунен тIара довргдац хьа сий,

Тха ханара волаш мо, хьо тхоца вах,

ДегIаца ца леле а дIайха цIий.

Дуккхабараша хьо иллешца хеставаьв,

Цхьабараша хьа чурта тIа зизаш дийхкад,

Аз а, хьо сайна дег чура везандаь,

Сай нана-лаьтта хьа чурта тIа денад.

Дукха аз сайца леладаь лаьтта,

Сай даьшта дийза хьаьна лаьтта,

Хьона даькъалдаь,

Аз хьо волча диллад».

Вайна дика довзача йоазонел совгIа, кIезигагIа довзаш дола йоазош а да Пушкина. Масала, царех да «Истола тIа багIаш дийца къамаьлаш». Царна юкъе нийслу укх тайпара лоаца хабараш: «Пётр I аьннад: «Котам оалхазар а дац, прапорщик эпсар а вац», иштта кхы дIахо а. Къаьстта кIезига довзаш хул дешархошта а боккхагIчарна а поэта дезалца дувзаденна хIама. Геттара кIезига хул, Пушкина масса бер хиннад хьаала ховраш. Хетаргахьа, из дувзаденна да, цу тайпара хIама поэтах кIезига Iомадарца. Дерригаш диъ бер хиннад цун: ши воI (Александр, Григорий), ши йоI (Мария, Наталья). Мария ший романа тIа хьоахаяьй Лев Николаевич Толстойс; йIаьха, сома кIажарг йолаш яр из, аьнна.

Вайна ховш ма хиллара, Пушкин духхьал поэт хинна Iийнавац. Из хиннав башха прозаик а. Из ха йиш я «Капитана йоI», «Дубровский», «Барышня—къе йоI», «Станцега хьежаш вар», «Веннача Иван Петрович Белкина повесташ», «Арзруме вахар», «Горюхина яхача юрта истори», «Дагалоацамаш», «Пикови йоI», «Мисарера бийсаш», «Кирджали», «Тепча тохар», «Лай дуIа» яха а кхыдола а йоазош Iодийшача. Иштта дувцаш да, Николай Васильевич Гогола цIихеза «Ревизор» яхача пьесан сюжет цунна дагайохийтар, хьалхаяьккхар Пушкин хиннав, яхаш.

Дуненна цIихеза поэт къел ловш ваьхав ший дезалца. Из венначул тIехьагIа, цунга дуккха декхараш доахкаш хиннад, яхаш дувц, хIаьта уж дIатекхад йоах паччахьа. Дика поэт вIаьхий хиннав оалаш хезадац сона вай мехка. Иштта я-кх цар кхел, къел ла езаш. Тахан а дукха эргаяьннаяц из. Шоашка хьакхаьча ахча, мичахьа дIадохийтаргда ца ховш бус вай заман оазархой а, гIулакхаш, из дIадахийта деза моттигаш дукха а ахча ше кIезига а хиларца. Сийле а гайна кхоач царга, уж байначул тIехьагIа. Мичча беса Пушкина вахар хиннадале а, карарча хана цунга кхоачаргволаш оазархо вац вай мехка, из эггара хьалха латтача классикех саг ва. Цунна тешал деш я МутаIаланаькъан Хьажбикара цунна хетаяь «Пушкинга» яха байт:

«Книжка довза волавеннар,

Хьайгара мерздар даьлча санна,

Iа хьай бе волл, айю къонал;

Къамах валар башха доацаш,

Эрсий камаьршал дIахецаш,

Тела отт хьо цунна сердал.

Хьо гIалгIашта вала гIерташ,

ВагIар мезал мерзагIа хеташ,

КIезга вийнавац со сега,

Накха увттош Iуйран фега.

Iа дегашта тела кхача

Лаьттан букъ тIа баржар аьлча, -

Цу хьа бешара сом ца кхоаллаш,

Iаьржа-кIай вац го йиш йолаш.

Дукха вийцав гIалгIай меттала,

Йийцай из хьа гIийла къонал;

ГIийла баьхача сай наха,

Цар дег чу хьо чIоагIагIа воахо.

Иразе кхаьчад хьога дáкъа.

Хьона тIабоагIача новкъа,

Эзар бIаьсти енай, аьнна,

Сага гургьяц буц тIаяьнна».

Пушкина а эрсий метта а ди цкъа мара ца дездой а бIарчча шера, уж шаккха а наьха дегашта хIара дийнахьа эшаш, царна низ телаш, онк хьаллоаттадеш да. Пушкин аьлча дагабох эрсий мотт; эрсий мотт аьлча, дагавох Пушкин, уж шоайла къоастаде йиш яц, хIана аьлча, цхьана хилча мара хилац царех низ бола эрсий дош.