Дукха ца говш, завуч хилар зӀамигача сагах. Цох а ха йиш яр, ший болх дика ховш саг из волга, хӀана аьлча цо кулгал де дезаш, нийса хьехам бала безаш бар дуккхача шерашка къахьийга, йоккха поалхам йола физикаш, математикаш, биологаш, кхыдола Ӏилмаш хьехараш. Цхьа моллагӀйола школа яцар из, Наьсарен районе эггара толашагӀа яр ший гӀишлонга а цу чу къахьегача нахага а диллача. ДукхагӀбараш бе-беча къамий викалаш бар уж. Цхьабараш паччахьалкхено совгӀаташ а йоккхий-еза цӀераш енна а бар. Физика (Дина Тутаева), математика (Антонина Баранова), биологи (Алла Родионова), эрсий мотт, литература (Галина Макарова) хьехаш хиннараш а юхьанцарча классе болх бераш а дукхагӀа эрсий бар. Иштта школе бар татрий, эрмалой, хӀирий, гӀалгӀай, гӀазкхий (казакаш). ДукхагӀчарна керда вена хьехархо-филолог (эрсий мотт, литература) вовзаш хиннавар, хӀана аьлча, дукха ха йоацаш, из ше ваьгӀавар, укхазарча классашка Ӏилмаш Ӏомадеш. Укхаза итт класс а яьккха, Шолжа-ГӀалий тӀарча Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен хьехархой институте деша а этта, 1968-ча шера из чакхъяьккхаяр цо. Цудухьа хӀанз цо кулгалдераш дукха ха йоацаш цун ший хинна хьехархой бар. Республике дикка бовзаш, цӀихеза бола нах баьгӀабар Борисаца цхьан классе. Масала, гӀорваьнна берий лор, ГӀалгӀай республикан унахцӀенон министр хинна Ужахьанаькъан Къамбулат цунца дийша вар, хӀаьта гӀалгӀай халкъа поэт Гагиев Гирихан Борисаца цхьан парта тӀа ваьгӀавар. Касташха гучадаьлар тхона из тха школе цхьаь ца венилга а. Географи хьехаш, къахьегаш яр цун фусам-нана Шилова Галина Ивановна а. Из зама дагаехача, велалу со, хӀана аьлча, цхьан нанас баьб аргдолаш, сел вӀаший тара бар дегӀа-кепа Махьмада Бориси Галина Ивановнаи. Районе цӀихеза школа йоландаь, укхаза шоай бераш хьачудала гӀертар берригаш, къаьстта дукха дагӀар укхаза дешаш хьакимий бераш. Милице начальника полковника Зангенаькъан Саварбика йоӀ укхаза ягӀар, мельзавода директора Боранаькъан Мурада йоӀ укхаза дийша яьлар, парте райкома секретара Тутайнаькъан Ӏамархана йоӀ укх школе дешаш яр, тӀехьагӀа халкъа поэташ хинна Вешкаранаькъан Мухьмад, Дидиганаькъан Раиса, театра актриса Солтамаканаькъан Роза, ГПТУ-14 директора Ӏарчакханаькъан Къамбулата къонгаш ювцача школера арабаьнна бар. Берригаш бийца варгвац. Хана ше къона вале а, завуч лоархӀавора аьнна хет сона, шийна хьалхашка лаьттача декхарех. Цул совгӀа, эшшача цунна оарцагӀва кийча вар районе прокурор а хинна, наха чӀоагӀа сий деш вола школан директор Баркинхой Шахмарзий Жабраил. Цудухьа тха школе къовсам болаш, бокъонаш телхаеш, зуламаш деш, моттигаш я аьнна хозаргдацар цу заман чухь.

Шадажнаькъан Махьмада Борис ваь хиннав 1946 шера сентябрь бетта 4-ча дийнахьа. Ховш ма хиллара, вай мехкахдаьха хинна ха я из. Махьмада дезал баха сайца хиннаб Киргизен столице Фрунзе. Бориса нана эрсий къамах саг хиннай, маьре еначул тӀехьагӀа Марем аьнна цӀи а тилла. Дукха ха йоацаш, айса даьча «Сибре текха кхыча къамех бола кхалнах» яхача йоазон тӀа аз хьоахаяьяр из. Деш вай цун юкъера цхьа дакъа: «Ерригача республике дика вовзаш ва хьехархо, йоазонхо, Ӏаьдала болхло хинна Шадажнаькъан Мухьмада Борис. Цун нана хиннай Дарья Аксентьевна Бессарабова. Хоза саг а хиннай. Аз из хӀана ях аьлча, дуккхаза оалаш хезад сона цхьаболча гӀалгӀаша, эггара ийрчагӀйола эрсе мара ягӀац гӀалгӀашка маьре, яхаш. Из бакъдоацилга ха йиш я, Бессарабовай суртага хьежача.

Бориса да Махьмад а цар дезал а Киргизерча Фрунзе баьхаб, бохабаьчул тӀехьагӀа. Махьмад, 1945-ча шера денз, прораб волаш болх бе волавеннав, цул тӀехьагӀа гортопа инженер, «Красный чайхана» яхача треста прораб, Ворошиловски МТС техник-гӀишлонхо, райпромкомбината кулгалхо волаш, къа а хьийгад цу шерашка. Вай Сибре дигача хьалхарча шерашка яйзачох тара да цунна Дарья Аксентьевна, хӀана аьлча 1946 шера ваь ва цар воккхагӀвола воӀ, вайна вовзаш вола Борис. Майра саг хиннай из, ала лов сона цун наьнах, нагахьа санна во цӀи тӀайолаш мехках ваьккхача, дукха ха йоацаш вайзача кхыча къамах волча сагага маьре я йихьаяле. Махьмада гӀулакхах, сабарах, из къахьегама саг хиларах тийшай из. Тешарах дехке а яьннаяц. ЦӀадахкале а цӀадаьхкачул тӀехьагӀа а баь, сона ховш, цар дезале бар Борис, Бахьаудин, Фариза, Бекхан. Кавказе хьал а ена, Наьсарерча мельзавода берий беша болх беш, хилар из эрсий кхалсаг. Мехкахбаьха хиннача наьха кхела нийса хет сона Бессарабовай кхел а, хӀана аьлча Сибре мел яьккхача хана, гӀалгӀай дезале йолаш, чакхъяьннай из, цул совгӀа вай къаманна дика нах беннаб цо, дийша а хьаькъал долаш а. Бахьаудин юртбоахама институт яьккха ва. Эггара зӀамагӀвола Бекхан соца цхьан классе ваьгӀав. Мехкдаьтта институт яьккха ва из. ХӀаьта Фариза массарна вайна йовзаш я, композитор а ашараш хьехаш йола хьехархо а санна. Из деррига а Дарья Аксентьевнайх хьадаьнна беркат да».

Университет а яьккха, «Сердало» газете со балха волча шерашка Борис Наьсарерча № 4 йолча юкъерча школе директор вар. Дуккхача шерашка берашта а цар даьшта-ноаношта а тоам хургболча тайпара лелае хьожар из ше доал деш йола школа. Берашта дика хьехийтар духьа, арахьара хьехархой тӀакхувлар директора. Масала, юхьанцарча классашка хьехаш бар Бульварни (хӀанз Базоркина) урам тӀа вӀештӀардаьча цӀагӀа лаьрххӀа йоккха квартира енна Ӏеш хинна школан болхлой. Царца цу заман чухьа къамаьл хила дийзад са. Шоай кулгалхочоа чӀоагӀа раьза бар мехкарий. Аз кхетадаьчох ахчан эшам болаш, баха моттиг йоацаш бацар уж. Ювцача хана чӀоагӀа лоархӀам болаш хӀамаш дар уж шаккхе, Ӏаьдала балха тӀа волча сагá. МоллагӀа хӀама хьаийккхача моттиге цига хьакхача йиш йолаш юхе вар кулгалхо, хӀана аьлча из ше а вахар цу урам тӀа цхьа-ши цӀагӀа магӀа. Ший декхарех дика лоархӀавеш из хилар хьагойташ яр цунна енна «РСФСР дешара тӀехдика болхло» яха цӀи. ХӀаьта а директора кара доацаш а цхьацца хӀамаш нийслора балха тӀа. Сона дагадоагӀа, мел саготдора цун Ӏан замалахьа школе доаггӀача тайпара йӀайха цахиларо. Школа хьаеча хана ший къаьстта котельни ца а еш, заводской района юкъарча котельнех дӀахетта хиннаяр школа. «Электроинструмент» заводера хий, хила деззача беса дӀайха долаш, хьалкхачацар айеннача уллача школе. Бераш кийнаш тухкаш, полтош ювхаш дагӀа дезаш хулар, уж а хьехархой а цамогаш хулар. Цу хьакъехьа, наьсархошта новкъостал де дагахьа, газета оагӀонаш тӀа язде дийзар са, директор ше раьза а волаш. Цул совгӀа, Бориса ше а язъяьяр цу хьакъехьа «У семи нянек дитя без глазу» аьнна корта бола йоккха статья. Иштта кепайоазонга гӀолла цхьацца гӀо хилар школанна, дукха ха ялале Султыгнаькъан Макшарипа а цун гаргарча наха а, йӀовхал школе хьакхоачаргйолча тайпара къахьийга, паргӀато яьлар дешархошта а хьехархошта а.

Берригача мехка а хала ха яр гӀалгӀай-хӀирий къовсам хиннар. Из дикка Ӏаткъаш дар школанна а. Районера дукхагӀйола школаш кхаь сменах болх беш яр, ишттачарех яр Махьмада Борис керте лаьттар а. ЦаӀаш дӀаарадаьннад алале, царна тӀехьа чудоагӀар аргӀанарча сменацара бераш, низткъа улгаш дила мара кхоабацар цу чу цӀено лелаеш бола кхалнах. ХӀаьта кхоалагӀа смена чуйодаш, ара баьде хулар. ХӀаьта а этта хьал кхетадеш бола директор а хьехархой а фусамех деха лелараш а кӀалхардараш а дешара тӀехьа ца дисийта гӀерташ, боаггӀача боараме берашта хьеха хьожар, из атта гӀулакх деце а.

ГӀалгӀай мохк хьакъаьстачул тӀехьагӀа, вай мехкахочох хул кердача республикан дешара министра заместитель. Еха гота яр дешара хьакимашка цу хана кхаьча хиннар. ДукхагӀа мел йола школаш къаьна яр, тоае езаш е кердаяраш хьалъе езаш яр. Наьсарерча школашка баьллар бокъоннца кегар бар, хӀана аьлча № 1 йола школа еха латта дикка ха яр, из тоае дага волаш саг а вацар. ДӀакъовлача хана, тхов ӀотӀахарцар кхерам болаш я, пелястраш тӀара (бӀоагӀаш тӀара) плиташ меттагӀъяьннай аьнна къайлаяр из. Иштта лаьттар из МВД цу чу дӀачуяххалца (цунна-м мегар из метта-бӀара йоалае). Городрча № 4 йолча школан тхов кӀалха дешаш дар шин школера бераш. Ах школа дӀа а енна, цига хьалчудигадар хьалха йийцача школера бераш, уж цига дола итт шу гаргга ха яр. Вокх шин школе а шоай цхьацца халонаш нийслора. Царех цаӀ (шоллагӀъяр) вай Сибре а дигале говрашта даь хиннача кхийшка яр, кхоалагӀъяр хьаяь даьннадар 20 шу, цунна а дикка кулг тоха дезар. Республике цхьа гимнази, лицей, колледж, техникум, университет яцар, уж шейяр а, Лоаман кадетий корпус а дикка тӀехьагӀа хьайир. Юртара школаш-м трактор дӀатӀа а лаьлла, Ӏошаьръе мегаргйолаш яр дукхагӀъяраш, сов къаьна а во а йолаш. Йир уж-м дукха ха йоацаш Ӏошаьр, царна меттел кердаяраш хьал а еш. Вешта аьлча, юххьанца дешара министерстве болх баь нах аьшках бича санна чӀоагӀа хила безаш бар, дега лазар тӀадаллал хӀама дар цу хана вайцига даьллар. Цхьачарна чӀоаггӀа Ӏаткъа а Ӏаткъар из. Сона хеташ, цу халонаша дега лазар хьалтӀадаьккха велар эздий саг, дика хьехархо Берихананаькъан Джарапа Жабраил. Леча хана еха латтача № 1 йолча школан директор вар из. Цунга ладувгӀаш, школа тоае безам болаш дацар цу ханара Ӏаьдал. Кхы фу эш директора унахцӀено кӀалйита? ХӀаьта Борис а цун новкъостий а кхетар аьнна хет сона эттача хьалах, цудухьа садеттар, ха дӀа мел йода хӀама тоадаларга сатувсар. Из мара кхы де хӀама дацар министерствон болхлой. Йолаш йолча таронех пайда эца, долаш дар мукъагӀа кхы а кӀал ца дита гӀертар уж. Хало ювца доахке, из дувца а дезац. Сона дагадоагӀа, цу шерашка школе къа а хьегаш, шин хьехархочо бергбола болх айса баь, цу хана са алапи 400 сом дар. Цу масало а хьагойт дешара гӀулакхаш вайцига а ерригача Россе а мишта лаьттад. ДӀахо Бориса болх бу архива гӀулакхашта волча хьакима заместитель волаш. Цул тӀехьагӀа, Наьсарен района мэра заместитель хул цох. Цига а дацар кхы тоаденна латташ хӀама. Кабинете Ӏохайна, дер дайна, салоӀаш вагӀа йиш йолаш дацар гӀулакх. Дуккха нах баха моттиг йоацаш, воча хьалашка Ӏеш бар. Сай мел хинна хӀама дайна, Шолжа-ГӀалий тӀара хьалвена, воша волча вахар со цу хана. Вахара хьалаш-м во дацар са, наьха коа вах ца аьлча. Сайна ваха моттиг аз йийхача, цига вена хилар Борис цу хана, цо оттаяь акт хӀанз а цхьаннахьа каьхаташта юкъе я аьнна хет сона. Кхыча дешашца аьлча, цо хӀанз беча балхаца а дацар цхьаккха дог гӀоздаргдола хӀама. Наьха во таронаш, хала боахкаш хилар, шоай вахара-лелара уж латкъаш хилар — из дар хӀара дийнахьа яхар санна цунна хозаш хиннар. Ший тарлучох царна гӀо де а хьожар; нахаца болх бе, халонашта садетта Ӏема вола Махьмада Борис.

Цу дерригнеца цхьана тарбора йоазонхочун болх а. Йоккха деша говзал йолаш а, наха дезалуш дола литературни йоазош деш а вар из цу хана. Ховш ма хиллара, Борис Россе йоазонхой Союза доакъашхо ва. Бе-беча литературни яхьашка дакъа лоацаш хиннача цо, коталонаш а яьхай. ХӀаьта 2006-ча шера цунна еннай Дунен Артийски комитета дошо медаль. Школе балха водаш а, Магасе лелаш а, берий «СелаӀад» яхача журнала редакце а вӀашагӀветтавеннав со йоазонхочунца. Цхьан дийнахьа (Наьсере со вахаш дар из), Ӏуйрийна балха водача сона юхе сецар Бориса машен. Дахар-денар хаьтта, тхо вӀаший къасташ, цо сога хьакховдабир «Бреста бицбенна турпалаш» яха кинофильм чудоалла ботт, ДVД диск дар аьлча, нийсагӀа хургда цох. Сона доккха совгӀат хилар фильмах, хӀана аьлча Коталон ди 9-гӀа май тӀакхоачаш, берашта керда фу довзийтаргдар-те, яхаш, аз уйла еча хана нийсделар из. Дувцаш дола фильм даьккхар Мамилгнаькъан Сулумбики Микеладзе Вахтанги бале а, Бориса а дакъа лаьцад цу балха юкъе. Цунга хьажа Ӏохайшача, вайна гу Сулумбикаца цхьана Барханой Уматгире йиша йолча Яндаре, Пхьилекъонгий Саварбик волча хьоашалгӀа Махьмада Борис а ваха хиннилга. Бераш чӀоагӀа раьза долаш хьежар дувцача фильмага, из массайолча классашка дешарашта довзийта кхийнад са хӀанзле.

Кхы а даьд сона йоазонхочо совгӀаташ. «Халкъа чӀир лийха саг» яхаш да 2008 шера июль бетта ткъестлагӀча дийнахьа цо сона денна, Хучбаров Осе Ахьмдах дувца цхьан актах йола пьеса кепа теха книжка. 2010 шера апрель бетта ялхлагӀча дийнахьа, ше кулг а яздаь, цо сона делар «Шагнувший в бессмертие» ( «Ӏоажалза хиларга баьккха гӀа») яха книжка. Вай республике дика довзаш да из йоазув а цун турпал а, цу тӀа вувцар ва Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема хана Брестера гӀап лораеш ший са дӀаденна Барханой Уматгири. Ювцар исбахьален-документальни повесть я. Эггара тӀехьа цо даьр геттара дукха хӀама чулоацаш дола совгӀат-книжка дар. Ший деррига тайпа, дезал, ше, дикагӀдола йоазош (повесташ, дувцараш, пьесаш, очеркаш) юкъедихьа, 888 оагӀув йола «Зама, нах, кхелаш...» яха книжка дахьаш, 2013 шера сентябрь бетта 20-ча дийнахьа берий журнала редакце вера из. Цу чу болх мел беча наха из книжка а денна, дӀавахар. Новкъа кхийтача, машен соца йийя, фуд-малад хаьтте, водача кхаччалца хьо дӀавига гӀертаргва даим. Иштта цӀена дог долаш, эздий, нах дукха безаш саг ва Шадажнаькъан Борис. Республика йоазонхой тӀеххьарча съезде тхо шиъ юха а гаргаозаш моттиг хилар. Со а Борис а хержар ревизионни комиссе. Бакъдар аьлча, цу хана денз цхьаккха ревизи-м яьяц оаха шинне. Цкъа вӀашагӀкхета мег тхо цу гӀулакха а. ХӀанзарчоа Борис а цунна дукха мел везаш вола саг а могаш-маьрша вахар ловргдар сона.