Муса ваь хиннав 1927 шера Наьсарен кхален Дошлакъий-Юрта, нийсагӀа аьлча, Буро чу (Крепосте). Цун да наха вовзаш, юрта лоархӀаш саг хиннав, мурдий тхьамада а волаш. Мехкаца дика-во декъаш, наьха дагара волаш, цар оагӀув хьаллоацаш, ваьха саг хиннав из. Цунна тешал деш да, цо Граждански тӀема юкъе дакъа а лоацаш, кердача Ӏаьдала никъ къоабалбаь хилар, герз бе а доаллаш, мохк лорабеш лаьтта хилар. Мусай нана ГӀалмистерча Ӏалбаканаькъан (ТӀумхой) Калимат яхаш хиннай. Укхаза дагаух сона, Ӏалбаканаькъан Жабраила ГӀалмистерча а берригача гӀалгӀай мехкарча а ноаноех яздаь мугӀараш:

«Ва тха ноаной, гӀалгӀай истий,

Ва тха беза йижарий,

МалагӀа хоржаргба аз бустам

Диста низи хьинари...

Корта Ӏочу ца бохийташ,

Дог ца дуллаш дуненах,

Чакхдувл шо, тха ноаной, кхийте

Вахарцарча халонех»

Ялх вошеи кхо йишеи хиннад цу цӀагӀара хьадаьннараш. Советий Ӏаьдала хьалхарча шерашка ваьча Мусай аьттув баьннаб дунен дешар деша а. Вай мехка хьалхара ишколаш, интернаташ хьалъеш, нах дешара, вахара сердалонна тӀабийрза ха хиннай из. Кхыметтел лоамашка уллача Оалкама а кхаьча хиннай хьалкхеташ латтача маьлха зӀанараш. Цига лаьрххӀа кхалнаха хьайийлла дешара ликпункташ хиннай. Из хов вайна цу тайпарча Оалкамарча моттигашта хетаяь Озанаькъан Ахьмада 1933 шера язъяь хиннача «Сердалонга болх» яхача байтага гӀолла. Мусас цу юрта хьайийлла хиннача интернате 7 класс яьккха хиннай. Цу хана, хьехархо волаш, цунна хьехаш хиннав Марзбиканаькъан тайпан саг. Из ваь хиннав 1916 шера. Цун дезал карарча хана Наьсарерча Пионерски урам тӀа бах. Къона волаш, духхьал дешара тӀакхийна ца Ӏеш, юртхой юкъарча вахаре дакъа лацарца а вовзаш хиннав Муса. Масала, Оалкама говраш хоахкача моттиге, хьалха вена хиннав из, шийца къовсабеннараш тӀехьабуташ.

Муса а цун дай а Хамхой тайпан хиннаб.  Мишта нийсденнад цар тайпан цӀи Атиганаькъан хилар? Вайна ховча беса, советий Ӏаьдало бӀаьхий нах бохабеш шераш хиннад. Мусай даь-да Зовли хиннав, цун воша – Зархмат. Цу хана уж  Наьсаре баьхаб. ГӀазданаькъан цӀерахча урам тӀара цӀермашина станци йола оагӀув цар доалахьа хиннай. Сона дагадоагӀаш, цу урам тӀа чӀоагӀа хоза, къаьнарча хьисапе даь цӀа дар, ши гӀат долаш. Со зӀамига волаш, Наьсаре эггара йоккхагӀа а дикагӀа а йола аптека яр цу чу. Из цӀа Мусай даьй хинна цӀа дар. Ӏаьдало дӀадаьккха, юкъарадерзадаь хиннад из. Зовле цига тика а хьайра а хиннай, болх беш нах а болаш. Из бахьан долаш, кулак а ваь Буро тӀа дӀавихьа хиннав из, цул тӀехьагӀа де доацаш вайна а вайнав. Цун тӀехье цигара Буро чу кхаьчай. Цхьабараш Сипсой-ГӀалий тӀа а баха Ӏохайшаб. Буро чу эггара хьалха саг дӀа а велла, кашамаш хьадоладаьраш Хамхой хиннаб, цар тайпан кашамаш лоархӀаш да уж тахан а. Цу заман чухьа хувцаеннай цар тайпан цӀи а, Атиг яхача шоай даь цӀерах дӀаязбенна хиннаб Зовле цӀен тӀара хьабаьнна нах.

ТӀом болабаллалца йолча хана, наха санна ков-карт, боахам лелабеш баьхаб цу цӀен нах. ХӀама хьаде Ӏема бола уж, хӀанз а хӀама эшаш баьхабац. Дикка боккха дезал хиннаб Сосе: кхо воӀи ши йоӀи. Къонгий цӀераш хиннай Мухьмади, Ӏийсаи, Мусаи; мехкарий – Ӏашати РаӀашати. ЗӀамагӀа йола РаӀашат карарча хана йолаш я, из Яндаре ях, Галай тайпан сагага маьре а йолаш.

Сийлахь-боккха тӀом хьайнача хана, цун воккхагӀвола воӀ Мухьмад тӀем тӀа ваха, аьнна, тӀахьийха хиннав. Из ши сесаг йолаш, бераш а дезал а болаш воландаь, цун когаметта ше дӀа а язвайта, тӀем тӀа ваха хиннав Муса. Бакъда тӀехьагӀа Мухьмада дикка зулам доал цу моттигах. Набахта чувелла, 10 шу ха йоаккх цо. Эскаре дӀабига аьнна кийчбаь латтача кагийча нахаца къамаьл де вена хиннав Даьдий Бахьа. Из хиннад 1942 шера, моастагӀа МагӀалбикагара юхаэккхаваьча хана. Вай тӀем тӀа даха ловш дац, мохк лорабеш дац, во гӀулакхаш карагӀдувл, яхаш, дувц; из иштта доацилга дӀахайта деза оаш вай лаьтта моастагӀчох лорадеш, аьнна, кагийча нахага тӀахьехам баьб цо. Шоашка хьожаш, из чакхвоалача хана, Муса ше дегӀа лакхагӀа ва алийтар духьа, хьалъайвенна хиннав кога пӀелгаш тӀа. Цун балам тӀа  кулг дилла, Бахьас аьнна хиннад йоах: «Човнаш хул хьона, маьрша цӀа а воагӀа хьо, дукха дезал а хул хьа».

Цун кулга пӀелгаш даьдача йиса лар хиннай йоах тӀемхочун букъ тӀа. Цо кулг теха ва, аьнна, саг енна а хиннай цунга, тӀом чакхбаьнначул тӀехьагӀа. ТӀем тӀа волаш, иччархо (стрелок) хиннав вай мехкахо. Из хиннав 10-ча иччархой гвардейски дивизена юкъе. Цо дакъа лаьцад Донбасс, Таганрог, Днепропетровск, Курск яха шахьараш мукъайоахача. Дикка човнаш яь а хиннав из тӀем тӀа, къаьстта кога кӀоажош долча. Цул совгӀа цун дегӀаца валлалца лелаеш 42-43 грамм хиллал йола герз кхийтта йиса аьшка гарг а яр. Из шийца дӀайихьар цо бакъдунен чу. Цунца тӀем тӀа хиннача нахах цаӀ хиннав, вай республике (Нохч-ГӀалгӀайче) Шолжа-ГӀалий тӀа ваьха Иодис, ховш ма хиллара цунна енна хиннай Советски Союза Турпал яха цӀи. Цу тайпара цӀи яла  дагахьа, татрий къамах ва аьнна дӀаязваь хиннав Муса а, бакъда ше гӀалгӀа хилар къайладахьа ца лайнача цунна из деза совгӀат хьаденнадац. Цу тайпара моттигаш, вай къамах болча наха тӀема совгӀаташ хьа ца луш, дукха нийслуш хиннай цу заман чухьа. Цхьан юкъа  бӀухо санитарни цӀермашина тӀа нийслу, хетаргахьа, из цу тӀа кхаьча хиннав човнаш яьчул тӀехьагӀа. Цхьа шу гаргга ха яьккхай цо дарба деш. Лорашта новкъостал де а вӀаштӀехьадоал цун, верзаргахьа лестача. Бакъда цӀермашин моастагӀий бомбаша йохайича, дӀахо ший  иччархой дивизеца волаш, беррига тӀом чакхбаллалца, мохк баккха баьхкарашта духьаллаьттав из. Цул тӀехьагӀа, ший дай бахача фусаме цӀаваха мукъа ца луш (фу хургда цул халагӀа?!), Казахстана Кустанайски областе Ӏоваха вийзав цун. Цигарча Степановка яхача юрта бахаш хиннаб укхун дезал:  да-нана, вежарий, йижарий. Цига юртсовете балха дӀаийца хиннав, дуккха тӀема совгӀаташ долаш, цӀавена къона бӀухо. Цкъа ший хургйолча фусам-наьна дезале нийсвенна хиннав Муса. Уст-нана хургйолча кхалсага аьннад, хала доахке а, дулх да вайга, сабарде, хӀама диа гӀоргва хьо. ЗӀамига саг из санна долча хӀамашта юхаозалуш воацаш, айхьаза хӀама дӀаоалаш хиннав. ДӀатӀаваха, пешка тӀа латтача яь тӀара ногӀар хьалъайдаьд укхо, цу чу Ӏочухьежача, коартол мара хӀама хиннаяц. «Дулх долча хана, юхавоагӀаргва со», - аьнна, дӀавахав хьаьша. Цу юрта вахаш хиннача цхьан немцечун ши етт хиннаб, цкъа мархаш доасташ, Мусас царех цхьа етт хьабаьккха, урс хьакхийта хиннад. Цига тӀабаьхка хиннаб Ӏаьдала (НКВД) болхлой, бакъда Мусайна бехк ца беш, дӀадийрзад из гӀулакх.

Цу Ӏаттах дола дулх дахьийта хиннад цо, коартолаш кхехкаяь баьгӀачарна а. Цул тӀехьагӀа цхьа ха аьлча, аз лакхе хьоахадаьча тайпара, цу цӀагӀа кхийна Хьоашаланаькъан йоӀ хьаеннай цунга 1948 шера. 1932 шера яь из 5 шу зӀамагӀа хиннай ший маьрал. Муса ше хьажий мурдех хиннав, хӀаьта цун фусам-нана БатӀал-хьажий мурдех болча дезалера хиннай. Из хиннай Яндарерча Хьамида йоӀ Лейла. Бахьас аьнна ма хиллара, цар боккха дезал хиннаб. Мусайи Лейлайи хиннад ялхайтта бер: итт кӀаьнки ялх йиӀиги хиннад уж. Цхьан сесага даь хиннад уж шедар. «Дикача къонахчун цаӀ мара хилац сесаг», - оалаш хиннад  дезала дас. Уж миссел дола бераш хьалкхеде атта хиннадоацилга кхетаде хала дац. Нана-турпал яха цӀи лелаеш хиннача Лейлайна а цун фусам-даьна а Ӏаьдало новкъостал деш хиннад. Таро во хиннаяц цу дезала, нанас хьайбаш леладеш хиннад, шозза вӀаштӀара даь цӀенош хиннад; ялх фусам лакхе а ялх фусам лохе а йолаш. Дахча, кӀор боагабе ца безаш, солаьркаца болх беш пешкаш хиннай.

Наьсаре газ 1973 шера мара кхачанзар дукхагӀйолча моттигашка. Цар цӀагӀа телевизор, радио бӀаргаяйча нах цецбоалаш хиннаб. Цу заман чухьа бӀарччача урам тӀа телевизор йолаш саг хилацар. Царга дешийта гӀерташ, мехка накъабоалаш нах хилийта гӀерташ, къахьегар дас. Цхьабараша цӀермашиннаькъахой Буро тӀара Интернациональни урам тӀа хинна интернат яьккхар. ГӀалгӀашта юкъе цига эггара хьалха деша дӀаийцарех хиннав Дауд, цул тӀехьагӀа цига дешаш хиннав Хьасан а Ӏумар а. Цига деша дагӀача цхьан бера ворхӀ сом мара доаде дезаш хилацар тӀема доакъашхо. Царех нонагӀбараш, шоай да санна, мехка сий а цун кхерамзле а лораеш хиннаб, цхьабараш хӀанз а ба. Масала, Хьасан гӀалгӀай «Даьймохк» яхача Халкъа Союза кулгалхо хиннав, Дауд Елецкера тӀема-фецара училище яьккхача, вайцигарча аэропорте болх беш хиннав, Ахьмадхан – Сипсой-ГӀалий тӀарча Ӏомабара центра керте лаьттав, из полковник ва, Бек-хан ФСБ полковник вар, цо болх бир моттигерча Совбезе, Руслан транспортни милице къахьегаш хилар, Абабукар мировой судхо волаш, Москве къахьегаш ва карарча хана. Царех 11 бер вай Сибрера цӀадаьхкачул тӀехьагӀа даьд.

1956 шера Ӏай, Мусайна бокъо енна хиннай Даьймехка цӀа а ваха, ший дезала фусам лаха, кӀийле кийчъе. Цу шера из цӀавоагӀа ший уствешийца Хьоашаланаькъан Хьамида Мухьмадацеи Аьлтий-Юрта ваьхача Малсаганаькъан Ахьмадацеи. Минводе Ӏобаьлча, цигара  машин оттайийя, боагӀа уж 13 шера  бӀаргаго таро ца хиннача хьамсарча мехка. Уствоша цӀермашина станце склада заведующелла балха а оттавийя, юхавода из дезал цӀабоалабе. Цул тӀехьагӀа, 1957 шера, ше а балха вода цу станце, товара хьаийдеш а дӀателаш а волча сага дарже. Вагонаш хьаяьхкача, уж эза а эзе, дӀаязъе езар цун. Кхыметтел юххе йоаллача элеваторе хьадахьаш дола кӀа а цунга гӀолла чакхдаьле, дӀачудодар хьара. Цига цо къахьегача юкъа виъ хьаким хувцавенна хиннав. Шолжа-ГӀалий тӀа деша вагӀача хана, со каст-каста нийслора Наьсарерча цӀермашина станце. Доккха ков дар из. Цига яр товараш кхухьа вагонаш сувца моттиг, цар чу хулар цемент, жагӀа, ардакх, шифер, царех тарра кхыдараш. Цу коа рельсаш тӀагӀолла лелаш хулар лаккха «П» яхача алапа кеп йола цӀарацӀур; дехьагӀа яр мухь тӀаийбу (багажни) отделени, милици, наькъахой зал, кассаш, кхыдараш. Цига хийла бӀаргаго йиш яр балхах воалла тӀема ветеран, цул совгӀа дуккхача цӀайшта хетаяьча кхетаченашка  го йиш яр тӀема цӀерах чакхваьнна саг. Кхыча тӀема доакъашхошта юкъе белггала хулар из, хӀана аьлча цо леладора вай даьй ӀаьдалагӀа хьадаь чокхи, бустамаш, шалта, элтара кий. ХӀанз а кӀайяланза модж йолаш вар наьсархо, сона гуча заман чухь, цо хьахайтар из хана дукха воккха воацилга а, тӀем тӀа водача хана геттара къона хиннилга а.

Ше Сибре Ӏовигале ваьхача моттиге  кхаьчар из цӀавеначул тӀехьагӀа. Хьалха Энгельса цӀерагӀа хинна урам хӀанз Хамхой Махьмада  цӀерагӀа ба, из а вар тӀема доакъашхо хинна саг. «Со жуковец ва» оалаш хиннад Махьмада, тӀема шераш дувцача хана, хӀана аьлча Жуков Георгий керте лаьттача эскаре хиннав из тӀема хана. Тахан цу урам тӀа 70 совгӀа Хамхой дезал бах. Царна юкъе ба Мусай къонгаш а къонгий дезалаш а.

Муса дикка ха яха волча хана а, бегаш безаш, сакъердама, салаӀара тӀера хиннав. Ловзарга халхавала а, нахаца безаме ха яккха а ховш саг хиннав из. Укхаза дагаух  цун вахарера цхьа моттиг. Коталон денна хетаяь парад йолаш, Шолжа-ГӀалий тӀа  баха хиннаб Наьсарера тӀема доакъашхой - верригаш а 14-15 саг. Цу хана Муса 1-ча группан чувоагӀа заӀапхо хиннав. Цига бӀаь метр бовда безаш яхьаш хиннай, царца ведда хьалхаваьннав  тӀема доакъашхо. Из дӀахайча, 1-ра группа дӀа а яьккха, заӀапхочун 2-гӀа группа лу цунна. Из дикка Ӏаткъаш хиннад цун луш хиннача пенсена.

Къаьстта лерхӀам беш хиннав из, эздел долча наьха. Цунна тешал деш я укх тайпара моттиг. Сурхо тӀарча ветераний салаӀара цӀагӀа хиннав Сосе Муса ший воӀаца Даудаца, виӀий-воӀаца.  Цу хана цун 91 шу даьнна хиннад.  Цига хиннав бӀаь шерал тӀехваьнна Мусай хьехархо хинна Марзбиканаькъанвар (из 104 шера ваьхав). Къоаночо хаьттад Даудага, ер кӀаьнк хьанав, аьнна. Вокхо, из ший ва а ца оалаш, Мусай виӀий ва аьнна хиннад. Из дӀахезад тӀема доакъашхочоа. Ший хьехархо хинна саг дӀавахача, Мусас аьннад:

- Дика аьлар Ӏа. Цудухьа аз ер 5 бӀаь тума лу хьона.

Из ахча шийна чӀоаггӀа накъадаьлар, яхаш, дувц хӀанз а тӀехьа Дауда.

Мохк моастагӀчох мукъабоаккхаш, садехка майрал гойташ хиннача Мусайна дукха а деза а тӀема совгӀаташ деннад. Царех я Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема 1-гӀа лоархӀам бола орден, 3-гӀа лоархӀам бола Сийлен орден, 3-гӀа лоархӀам бола Къахьегама сийлен орден, Жукова цӀерагӀа майдилг, кхыяраш. ЦӀермашина станце баьча балхара пенсе вахавар из, бакъда цул тӀехьагӀа а, ше геттара кӀалвиссалца дӀахо болх беш хилар. Цхьайолча хана зӀамагӀа болча къонгаша а гӀо-новкъостал дора цунна. Масала, 12-13 таьрахьах латташ йола вагоний номераш дӀаязъе атта дацар воккхача сага, уж дӀаязъе а вагонаш озача хана а къонгаша гӀо дора даьна.

Кхозза ХьажцӀа вахавар Сосе Муса, эггара хьалха водача хана из 80 шерал тӀехваьннавар.

Ше лела могача хана, хӀара шера тӀема парадашка ухар из, Коталон ди 9 май дездеча хана. Эггара тӀехьара из хинна кхетаче 2013 шера МагӀалбике хилар, цига вордингаш чу вагӀаш вар из, дика лела цамогаш хиларах. Кхы а цхьа шу даьлча, къаьстар из вайцара. Атиганаькъан Муса кхелхав 2014 шера, Дауда яхачох, ший 94 шу даьннача хана. Мусас, ше 1924 шера ваьвале а, кхо шу ха тӀатохийта хиннай йоах воӀа. ХӀаьта цун фусам-нана Лейла цул 9 шу дукхагӀа яьхар, из вайцара къаьстар соахка май бетта, ший 93 шу дизача хана.

Мехкахошта а къонгашта а вицлуц тӀема ветеран, из дагавохийташ да мехктохкама музеера цун вахара наькъаца дувзаденна каьхаташ, сурташ, цо леладаь гӀулакхаш, Дауда пӀелгах боалла даь хинна гӀоз.