«Ӏа хьатӀакхаьчад

Шийла Ӏа,

ГӀоздаьха берий  дегаш,

Аьхача лаьтта ягӀа

Делхача

Лайх хинна бегаш.

Юстаро йиӀиг лел,

Шелалах

ЦӀерах мо тебаш.

КӀаьнкаш латт

Лай тӀагӀолла

Коартолаш санна бебаш».

Карарча шера Ӏа  дукха шийла хиланзар, лакхе йийцараш санна йола Ӏан белгалонаш го езанзар. Тоъал лоа а дийлхар вайна массехказа, амма Магасе лелаш, гонахьарча юрташка ухаш, цхьаь-цаӀ соалоз йовнзар сона дӀаьхача Ӏай. Хьалха боккхагӀчар бераш хехкар соалозаца арабаьле, соалозашца мухь бахьаш боагӀаш а нийслора, цунца да йиш яр хьоара гали,  кӀа, хьажкӀа, дахча, кӀор. Цкъаза лорашка дига дезаш хинна  бер, дика йӀайха хӀама тӀа а йийхе, соалозаца дугаш хулар. Тахан мо дагадоагӀа сона, Наьсарера АТП йолча къаьна хьайра хинна, МутаӀаланаькъан Ӏадрахьман яхаш вар цигара хьаьрхо. Лакхарча дегӀара, тенна къонах вар из. Тхоай наьнаца цига жувр ахьийта хьажкӀий гали ийца се ваха дицлуц. Дукха ха ялале, соалозаца жувр бахьаш чудаьхкар тхо. ТӀагӀолла тӀиргаш етташ, хьалъехкаш хинна когсоалозаш мара хьакхачацар цу хана берашка, уж Ӏо а лелхаш, лерттӀа хохкавала вӀаштӀехьадалацар, астагӀлелхаш лелаш хулар бераш. Цхьаяраш шоай ботинкаш йоахкаш хулар, бакъда уж берашка хьакхачацар, маьха еза а вайцига наггахьа мара хулаш а яцар уж.  Укх шера сона довнзар цхьаккха тайпара соалоз а когсоалоз а хохкаш дола бер. Бакъда вай юрташка сона байра шецца хьалбалале, иномаркаш тӀа багӀаш, тормоза тӀа низткъа мара ког ӀотӀа ца кхоачаш бола ондаргаш. Заман болх хургба-кх из, аьнна, хийтар сона, башац соалоз е когсоалоз хахка,  ховшшашехь а машинаш тӀа ховш.

Айса болх беча  5 «б» классе дагӀача берашка хетт аз, цу дийнахьа классе 20 дешархо вар:

- Бераш, Ӏай хехка соалозаш йий шун коа?

Шин тайпара вӀаший увш   йола оазаш хезар сона:

- Я, яц.

- Кулгаш хьалъайдел соалозаш яраша.

Пхийттане кулгаш айдир.

- Хехкий оаш уж? – хетт аз.

- Хехк, - хоз сона.

- Мичахьа хехк оаш уж, укх юрта сона-м яйнаяц бӀарчча Ӏай цхьа соалоз?- гӀулакха дух тӀа вала гӀерт со.

- Сарахьа тхоашта юкъе хехк оаха уж, - йоах бераша.

Соалозаш йоацаш хилар цу ткъаьннех пхи саг. Царех шинне аьлар:

- Тхо машинашта тӀехьатувсалуш хехкалу.

- Иштта мегаргдац, - уж дӀакхетабе отт со, - лозадергда шо.

- Тхоаш товсалуц тхо, даь-вошас техьатайсе хехк тхо,-  шоаш дер нийса хеташ бар уж.

МоллагӀчо тӀехьатувсе а, иштта хехкадалар кхераме да, цу тайпарча ловзарех во хӀамаш хьахинна моттигаш дукха я.

Кхыча классашкарча берашка а ду аз цу тайпара хаттараш. 7 «б» классе багӀарех, соалозаш йолаш  ялх саг мара хилац, виъ дешархо тхьовра мо машинашта тӀехьатувсалуш хехкалу; 7 «а» классе цу дийнахьа хиннача 12 сагах, соалозаш йолаш 7 мара хиланзар, юхевиса пхиъ машинашта тӀехьатувсалурех бар. Ер Ӏа кхы зе-зулам доацаш чакхдаьннад царна, бакъда аргӀанара Ӏа тӀакхачале, берашца – юрташкардарашца а доацарашца а  – цӀенхаштта къамаьл де деза аьнна хет сона цу хьакъехьа, во хӀама цкъа мара хилац, цох лораде деза уж хьехархоша а, даьша-ноаноша а,  гаргарча наха а. Даь-вежараша уж ловзараш мерзде мегаргдац берашта.

Оаха, тхо зӀамига долаш, лаймундаш еш а нийслора. БоккхагӀчар лакха а йоккха а йора уж, зӀамагӀчар – шоай кулг хьал ма кхоачча. Тайп-тайпара боармаш долаш кхо бурилг йора: цаӀ лаймунда бух бар, из бурилг массарел сомагӀа хулар, хӀана аьлча лакхера ӀотӀалатта дозал хьалкхаба дезар цун; шоллагӀъяр, цул кӀеззига зӀамагӀа хулар, из ӀотӀайогӀар хьалхарчун; кхоалагӀъяр керта лаьрхӀа а дуккха зӀамагӀа а хулар. Цу хана хӀара коа кӀор хулар, пешкаш чу боагабеш. КӀора ши кхерилг  оттабора бӀаргашта меттел, кӀайча лай тӀа Ӏаьржа кӀор дика гуш хулар, багенна меттел боккхагӀбола кӀор боллар. Меража меттел, аьрхӀагӀа йолча оагӀорахьара дӀачуйоллар марковка, керта тӀа ведар ӀотӀатуллар. Коа Ӏерж йоалла саьргий нув бале, из хьалъоттабора цунна уллув. Укх шера Магасе вайра сона лоа керчадеш, цох бурилгаш еш воалла ши кӀаьнк, бакъда цар а  дӀачакхваллалца хьаванзар шоаш лайх ве лаьрхӀа хинна саг. ШоллагӀча дийнахьа еша Ӏояхаяр лай гурматаш.

Геттара чӀоагӀа даьржа дар хьалха лай мажаргех ловзар. Укхаза дагадох сона Оздой Фатимас  язъяьча «Лоа диллад» яхача байтацара мугӀараш:

«...Малх ба сийрда лепаш лай тӀа,

Лай тӀа ловзаш мухилг лел.

Лай мажаргаш детташ шоайла,

Ара бераш заггӀе дел...»

Царех цхьатарра ловзар кӀаьнкаш а йиӀигаш а. Ишколе  гургал хьатоххашехь а, аралелхар уж шаккха тайпа бераш, басилгаш цӀийеле чудоагӀар урок йолалуча хана, сов дукха лай мажаргех лайзе, тӀаьда хулар кулгахйоахкоргаш, лай хий докъадаланза хулар юхь тӀара а керта тӀара а. Цкъаза лаймажаргах цӀенхаштта  хӀама хулар, цхьадолча берий вахаре. Цхьан сага  вахаре нийсденна хӀама дувца безам ба са укхаза. Лай мажарго хеттадар шин сага вахар. Дийнахьа делкъа хана, ишколера чуболхаш хиннача дешархоел тӀехьабиса болхаш хиннаб  йиӀиги кӀаьнки. ЙиӀиг дикка хьалха йодаш хиннай. Ара латташ Ӏа а уллаш лоа а хиннад. ТӀехьавоагӀача кӀаьнка, Ӏокхайда лоа хьа а ийца, боккхо  лаймажарг  хьа а баь, йиӀига техаб.  Вож юха а хьежа,  кхераенна, ма хулла сихагӀа чуяхай. Цу хана денз, хӀара лоа долча дийнахьа, кӀаьнка лай мажарг тохаш хиннаб цу йиӀига. Иштта дайза хиннад уж шиъ. Цул тӀехьагӀа цхьан классе а нийсбенна, геттара гаргагӀа, дикагӀа байзаб, чӀоагӀбеннаб цар бувзам. Из йиӀиг цу кӀаьнкага маьре а яхай. Иштта чакхдоалаш хул цкъаза лай мажаргех ловзар.

Таханарча бераша лай мажаргех ловзар хийцад картех. Хьо дӀахьежача, бӀарчча туп карташ бедоахкаш, лелаш хул кӀаьнкаш а йиӀигаш а. Класса цӀенъюккъе Ӏо а хайше, ловза болалу. Ловз кӀаьнкаш а йиӀигаш а. Картех ма ловза аьлча, юхаоалар хул:

- Боккхийбараш ловза карташ дац ераш, акхарех бераш ловза мег. Игра да ер.

Цхьа кӀира хьалха пхелагӀча деша вагӀа кӀаьнк лелар перемена болча хана, цхьа гурмат карташ бе а доахкаш. ХьатӀавийха, хетт аз:

- Сенна леладу Ӏа ераш?

- Ловзар да ер, - йоах цо.

- Сенна ловз акхарех, фу хул акхарех лайзача, хьаькъал ӀотӀакхетий? – ях аз.

- Сакъердам хул-кх, - йоах карташ долчо. 

- Масса карта да хьога? 

- Сога 60 карта да, - йоах  карташ долчо.

- Хьо-м вӀаьхий ва тӀаккха, - ях аз.

Цу хана са бӀарг тӀаотт цу классерча йиӀига бедоахкача каьхаташта.

- Хьога массад? – хетт аз цунга.

- Ткъо да сога, - йоах, ший ловзарах йоаккхий еча дешархочо.

Иштта да-кх хӀанзарча берий-дешархой ловзараш. Царна е лоа, е лаймажаргаш, е соалоз, е лаймунда дагаягӀац. Карташ мара хӀама дац цар сакъердалуш. Диканна хургдий-хьогӀ из? Боккха хилча,  уж берий карташ кхыча карташца хувцаргдий-хьогӀ цар? Цу тайпара кхерам ба аьнна хет сона. Бера хана, картех ловзаш тхо бӀаргадайча, нанас кхатоахкар тха карташ, хӀаьта боккхача наха оалаш дуккхаза хозар:

- Картех уркаш мара ловзац.

Хьалха хинна  бераш, ша беце а, лай тӀа хоккейх ловзар, шоаш хьаяьча кожолгашца. Тахан вай республикерча кхувшбоагӀарий аьттув ба бокъонца йолча хоккея секце дӀаязбала, Магасе я Фетисова цӀерагӀа хоккея академи, из чуйола элгац. Лувжорг даккха гӀерташ, сарахьа шелъелча хий детташ, хала хьувзаш хулар  вай шахьарашкара а  юрташкара а бераш. ХӀанз вайцига хьадаьд ша бола элгац. Цига когсоалозашца хехкабала йиш я кӀаьдбаллалца.

Хьалха ара шийла хилча, нанас, даь-нанас бер арадалийтацар, « хьай цагӀа Ӏе, цамогаш  хила безам беце» оалар. Укхаза дагайох сона айса таржам даь Михалков Сергея  «Лувжорг» яха байт:

«Лувжорг, лувжорг,

Даьннад къега,

Шеддар даьд цо

Тахан кега:

Никъ, машинаш

Сувца майда.

Тормоз тохе,

Хилац пайда.

Мича вода

Хьо цу гӀорах?!

Арахьежаш

ВагӀа корах!»

ХӀанз цу тайпара сунт деттац берашта боккхагӀчар. Шоаш машинашца дӀа а кхувлаш, хехкаболийт,  ловзийт, цхьачарна спортаца вахар дувзаде новкъостал ду. Уж дика хӀамаш да. Ӏа ше шийла дале а, цо берашта дикадар мара Ӏомадац.