Солтамаканаькъан Махьмад ваь хиннав 1902 шера Наьсар-Керте. Цун да СаӀадал яхаш хиннав, хӀаьта нана Яндаре баьхача Кетенаькъан хиннай. Шаккха а гӀулакхаш тӀа лийнна нах хиннабац уж, ахархой дезалера хьабаьнна а цу тайпара вахара хьисап долаш баьха а хиннаб. СаӀадала дезале ши воӀ, цхьа йоӀ хиннад. Махьмад эггара зӀамагӀа хиннав, цул воккхагӀа Бексолтеи Ровзати хиннад. ЗӀамига волча хана денз, хала лийнна, вахарера ший моттиг леха езаш хиннав Махьмад а цул боккхагӀбараш а, хӀана аьлча цун цхьа шу даьлча нана еннай, кхо шу даьлча да воацаш висав. Ишколе деша Махьмад ше ваьча юрта ихав, цига цо чакхъяьккхай юххьанцара ишкол. Дезала юкъе из цаӀ хиннав деша а массанахьа кхача а гӀерташ. Бексолта ше воккхагӀа хиларах, зӀамагӀвар мо паргӀата воацаш а цунга хьежжа вахара аьттув кӀезигагӀа болаш а хиннав. ХӀаьта Ровзат, кхийначул тӀехьагӀа ТӀой-Юртарча Ӏарчакханаькъанга маьре а йолаш, ший дезала хьашташ кхоачашдеш яьллай. Ишкол яьккхачул тӀехьагӀа, цо яьхай тайп-тайпара курсаш, Малхбоален къахьегамхой коммунистически вуз.

Вай Сибре дигале дикка лоархӀамеча балхаш тӀа хиннав из. Цо ше дийцачох, вай арадаххалца йолча юкъа, вешта аьлча 1944-ча шерга кхаччалца цо болх баь хиннаб тайп-тайпарча моттигашка 14 шера. Цун къахьегама никъ хьалха дӀаболабеннаб ала мегаргда, хӀана аьлча шоай доалахьарча лаьтта ахархочун болх бе волавеннав из, 1917 шера денз. Цу хана Махьмада 15 шу мара даьнна хиннадац. Цу тайпарча наькъаца напагӀа доаккхаш, ваьхав из 1924-ча шерга кхаччалца. Даим а иштта ше вахаргвоацилга кхетадеш хинначох тара ба дӀахора цун вахара никъ. 1924-1926-ча шерашка из деша ваьгӀав Буро тӀарча совпартшколе. Дешара никъ цу тӀа чакхбалац. Цигара дийша воаллаше, Москверча комвуза студент хул цох.

ДӀахора цун никъ чӀоагӀлуш йоагӀача коммунистий партеца бувзабенна хул. Наьсарен кхален парте болхлой мугӀарашка отт из, инструктор волаш.Буро тӀарча совпартшколе хьехаш хул. ХӀаьта 1931 шера денз, из хиннав «Сердало» газета бехктокхаме редактор. Из болх цо баьб 1933 шера кӀимарса беттага кхаччалца. Цун балха фу чудоагӀаш хиннад, бехктокхам мел лакха хиннаб дукха дувца дезац, аьнна, хет сона. Цкъа-дале, шаккха мотт ха безаш хиннав цига болх бу саг: эрсий а гӀалгӀай а. Журналиста жанраш йовзаш, заман лоаттам миштаб а хӀанаб а ховш, цунга хьежжа ший болх нийсбеш, парте хьалхашка увттаду декхараш дизза кхоачашдеш хила вийзав цун. Ала деза, 1926 шера денз, КПСС мугӀарашка волаш из хьавенилга. Зама ше мел цӀимхара, кхераме хиннай дувца а дезац. Цу тайпарча гӀулакхаш тӀа хиннача нахах наггахьа саг мара кӀалхарваьннавац набахтенах е кхы а чӀоагӀагӀа долча Сталина таӀазарах. Вайна дика ховш да 30-ча шерашка хинна Ӏаьдал мел къиза а къахетам боацаш а хиннад. Амма Махьмада вахарца набахта ха яьккха, цунна цхьаккха тайпара политически бехк баь моттиг яц. Цудухьа ала доагӀа; из говза а вахара моллагӀча халонна юкъера, шийх гӀалат доаккхаргдоа, бехк бергбоа хӀама гуча ца доалийташ, хьавенав, аьнна. Иштта ший балха сий а вахар а лораде мегадац, кхыметтел йоккха цӀераш йолча паччахьалкхен болхлошта, политикашта, тӀема даржашка болча хьакимашта. Къаьстта а оалача дешах, ший уйлаш нахалъяхарах лоравала везаш ха хиннай из. Уж хӀамаш дика кхетадеш хинначох тара ва Махьмад. Къаьстта «цаца чу» ловсаш хиннаб йоазонхоех бола нах. 

Солтамаканаькъан Махьмад - аьттехьа латт

Вайна хов, мел дукха йоазонхой ба заман таӀазар, Ӏаьдало низ бар лайна. ГӀалгӀашта юкъе а хиннаб цу тайпара нах. Масала, поэт, таржамхо хиннача Озанаькъан Илеза Ахьмада топаш техай, Чахкенаькъан ТӀегала Ювсап цу заман хало лайна ва. СаӀадала Махьмад а хиннав байташ язъеш. 1933-ча шера арадаьннача «Сердало» газета тӀа кепа теха а хиннай царна. Ше Ӏаьдала раьза веце а, цу тайпара уйлаш нахалйоахаш Ӏаьдал хиннадац вай мехкахочун, цудухьа, массанех ваьннавеце а, цхьадолча хатарех кӀалхарваьннав. Цу унзарча хана цо даьча балхашта юкъе я тайп-тайпара моттигаш; хьаькъал, сабар, кулгалхочун говзал эшаш хиннай царех нонагӀъяраш. Масала, из хиннав В. Ленина цӀерагӀча Наьсар-Кертерча юртбоахама артела кулгалхо (1934-1935), колхозий болхлой говзал лакхъеча Буро тӀарча ишкола хьехархо (1935-1936), ВКП(б) Пригородни кхален комитета цхьан даькъа кулгалхо (1937-1938), дӀахо цо болх бу «Сердало» газета лито (цензор) болхло волаш. Вай мохк бохабале, цо кулгал даьд Буро тӀарча хьехархой рабфака, Пригородни кхален МТСа (1938-1940), ВКП(б) Наьсарен кхален комитета пропагандаи агитацеи отдела, Наьсар-Кертерча Молотова цӀерагӀча колхоза (1941-1944).

Ший къаманна чӀоагӀа накъаваьнна хиннав аьнна хет сона СаӀадала Махьмад 1937-1939 шерашка Буро тӀарча гӀалгӀай хьехархой рабфака кулгал деш къахьегача хана, хӀана аьлча вай мехка е институташ е университеташ хиннаяц цу заман чухьа, цудухьа дукхагӀа бола вай интеллигенташ хьехархой дешар деша ухаш хиннаб. Цун тховна кӀалха дешаш хиннаб гӀалгӀай мехка чӀоаггӀа эшаш бола ишколай хьехархой, хургбола йоазонхой, партийни а советски а болхлой, кхыбараш. ТӀехьагӀа Нохч-ГӀалгӀай хьехархой рабфака а кулгалхо волаш къахьег Солтамаканаькъан Махьмада. Укхаза дагадох сона 1939 шера маьтсела бетта 31-ча дийнахьа НГӀАССР дешара наркомата №417 йола амар. Цо тешал ду, вай мехкахочо хьехархой говзал лакхъеча даькъе а дикка къахьийга хилара. Цу амара массехк параграф я, бакъда аз царех хьалхаръяр мара йоалаергьяц сай йоазонна юкъе. Цо дика гойт СаӀадала Махьмад мехка накъавоалаш а Ӏаьдало сий деш а саг хиннилга. Еш вай из моттиг: «Республикерча хьехархой говзал лакхъяр духьа, хьехархой говзал лакхъяра институт декхарийла ю кӀимарса бетта 5-ча денгара денз маьцхали бетта 5-ча денга кхаччалца бетта йола курсаш чакхъяха, эрсий йоацача ишколашка эрсий мотт хьеха 600 хьехархо юкъеозаш, 1-4 классашка наьна мотт хьеха 700 саг Ӏомавеш, иштта моттигашкара 100 саг методически цхьанкхетарий болх дӀабахьа кийчвеш...» Цох бола бехктокхам тӀабилла хиннаб виъ сага: Рагозинайна, Ахриббанна, Шаппоранна, Солтамаканаькъанчунна. Вешта аьлча, цу виъ сага юкъе вайнаьха саг (гӀалгӀа, нохчо) цаӀ мара хиннавац. Цу моттиго дика гойт, вай мехкахо тӀадилла декхар кхоачашдергдолаш хиларах цу ханара Ӏаьдал тийша хилар.

Махьмад шозза саг йоалаяь хиннав. Хьалхара цун сесаг Дидиганаькъан хиннай, из нийсденнад 20-ча шерашка. Цо ваь кхоъ дезалхо хиннав Махьмада. 1928 шера яь хиннай йоккхагӀйола йоӀ Маргарита, цо ший тӀеххьара шераш Шолжа-ГӀалий тӀа а Илдарха-ГӀалий тӀа а даьхад. Из кхелхай кхо шу хьалха. Цул зӀамагӀа хиннаб Амури Миксаи. Уж боаца дикка ха я. Вешта аьлча, эггара йоккхагӀа йола Маргарита эггара дукхагӀа яьхай. ШоллагӀа Махьмада сесаг хиннай Лаьнанаькъан Фади яхаш, из Буро магӀара (Редантера) хиннай. Цо ваь кхы а пхи дезалхо хиннав, Махьмада сих хьаваьнна: Майя, Лев, Раиса, Роза, Солтамак. Эггара зӀамагӀа вола Солтамак 1958 шера ваьв, цу хана Махьмада ший 56 шу даьнна хиннад. Царех цхьабараш вайна дика бовзаш ба. Масала, Роза дешаш хилар Ленинграде театра гӀулакх карадерзадеш хиннача гӀалгӀай хьалхарча труппаца. Тахан Роза, хала хете а, йоацаш я. 

Махьмади цун хьалхара фусам-нана Дидиганаькъан Марети - берашца

ТӀеххьара ший шераш Германе яхаш даьхар цо. Майя инженер-гӀишлонхо я, цу балхах дика кайоалаш а яьхай. Раиса юртбоахама болхло хиннай, Серноводскера юртбоахама техникум яьккхачул тӀехьагӀа. Лев, гӀалгӀай-хӀирий тӀом хилча Карабулаке а, Казахстане а, юххера Воронеже а ваьхав. Из карарча хана воацаш ва. Тахан болаш болча Махьмада дезалех ба Майя, Солтамак, Раиса. Майя Москве ях, воӀ Нальчике вах; Раиса, Швеце дӀаяха, цу мехка Ӏеш я. Солтамака кхоъ дешар дийшад, Москверча Склифосовске цӀерагӀча дарбанче медвоша волаш къахьег цо. Ростовски областе эскаре амал деш а хиле, цул тӀехьагӀа Москверча физически культурани спортеи институт йоаккх. Ялх шера Наьсаре берашта дзюдо Ӏомаеш хул.

1944-ча шера вай къаманга бена бала, сагото боарам боацаш йоккха хиннай. Мохк бохабаьчул тӀехьагӀа, цу шера саькура бетта денз маьцхали беттага кхаччалца, болх беш хилац Акмолинске ваха соцаваь Махьмад. Цул тӀехьагӀа (1944-1979), балха воацаш ер ма йий ала ха яьккхаяц цо. Цу шерашка цо даь балхаш а бе-бе да. Акмоленски областерча мах беча отдела гӀон дола балхаш деча наьха кулгалхо, «Октябра 30 шу» яхача артела юртбоахама кхача Ӏалашбу саг, №31 йолча тикан дохкархо, ОРСа маькх еча завода экспедитор, №2 йолча столовен киоска дохкархо, иштта кхы дӀахо а.

Мохк меттаоттабича а, дикка ха яьккхай цун дезало, юха дай баьхача мехка ца боалаш. 1971-ча шера мара баьхкабац уж цӀа. Из хӀана нийсденнад тахан ховш, из дувца могаргдолаш саг висавац. Бакъда цунна цӀенхаштта бахьанаш хиннад аьнна хет сона. Дийша, партийни болх баь, лакхача даржашка лаьтта саг, ший хьамсара мохк бӀаргаго ца ловш, лийннав аьнна хеталуц сона. ФуннагӀа дале а, цхьа хӀама Ӏеткъа сеца хиннав из къонах Казахстане, нах боагӀача хана цӀа ца воагӀаш.

Махьмадаца дукхагӀа ваьхар, цунна уллув хиннар зӀамагӀвола воӀ ва. Даь вахар-лелар а цунна дикагӀа довза деза. Ше леладаь хӀамаш, даь балхаш дувцаш оамал хиннаяц Махьмада. Дезалерча сага белггала моттиг-хӀама хаьттача, жоп ца луш-м Ӏеш хиннавац из. Солтамака яхачох, цхьа хӀама мара иштта цунга хатта дагадеха хиннадац воӀа, да дийна волча хана. Вай оамал миштай аьлча, боккхий нах даим бахаргба мотташ хул вай. Бакъда уж дӀабаьлча кхетаду, цар шоашца бакъдунен чу дӀадихьар фуд, ха-довза, хатта таро йолча хана ца хаьтта дехке а доал. ХӀаьта а, аз лакхе белгал ма даккхара, цхьа хӀама – тайпан овла мичара хьабоагӀа - хаьтта хиннад воӀа ший даьга, из дийна волча хана. Солтамак, Мече, Ос кхо воша хиннав. Уж шоаш тайпан Йовлошха хиннаб. Махьмада ялхлагӀвола да хиннав Солтамак. Махьмадага кхаччалца цар лелаяьй Бузуртанаькъан тайпан цӀи. Цул тӀехьагӀа Махьмада хийцай из, ше Солтамаканаькъан ва, аьнна, дӀа а язвайта. Хетаргахьа аьлча, из тайпан цӀи хьайоагӀа 1924-1926-ча шерашкара денз. ХӀана хийца хиннай Махьмада тайпан цӀи? Кхычарна юкъе белгалвоаккхаш цхьа оамал хиннай цун. Массанех тара хила ца гӀерташ, царна юкъе ший никъ, ший оамал йолаш хила гӀийртав из даим. ВоӀа яхачох, из хила тарлу цо тайпан цӀи хувцара керттера бахьан. ХӀаьта ший зӀамагӀа волча воӀах Солтамак аьнна цӀи а тиллай цо.

Кховзткъа иттлагӀа шераш долалуча хана дар из. Тхо деша даьгӀача Наьсарерча №1 йолча ишколе деша баьхкар вошеи йишеи. Йиша Роза йоккхагӀа яр, воша Солтамак – зӀамагӀа. Юххера, тхо цхьан классе а нийсделар цу кӀаьнкаца. Йиша а воша а гӀалгӀай меттах дукха хӀама ховш бацар, бакъда эрсий мотт Ӏомабаь а, дукха говзалаш, начӀал долаш бар шаккхе. КӀаьнк, тайп-тайпарча спортивни ловзарех ловза ховш вар. Сона дагадоагӀаш, Дидиганаькъан Сатой Жабраила лелаеча бокса секце а ухар из. Цу хана тхона хацар цун цӀи Солтамак йий а, массане Саша оалар цох. Цхьа хӀама дар тамаш йолаш, цунгара цӀаккха хаза дезанзар тха, цо ший да вувцаш, из цхьан хана гӀулакхаш тӀа хинна саг ва, яха къамаьл. Из хайнадаларе, тха цунга дуккха хаттараш хургдар. Хетаргахьа, цунца къамал де ишколе а вехаргвар дезала да.

Махьмад ше сона дика дагавоагӀа. Тхо дахача моттигера гаьна доацаш дар трикотажни фабрикан болхлошта даь хинна диазза вӀаштӀара даь цӀа. Цу цӀеношка бахар дукха ха йоацаш Казахстанера баха цӀабаьхка дезал а. Уж цу цӀагӀа нийсбаларах а, рузкъан болх бар ца аьлча, кхыдар дагадохац. Фабрике балха хинна, цу цӀагӀа яхаш хинна эрсий кхалсаг, акхарца квартира а хийца, яха дӀаяхай. Иштта нийсбеннабар уж тхона юхе. Уж баьха цӀа хӀанз а латташ да Кхоартой Жабраила, Базорканаькъан Идриса цӀерагӀа урамаш вӀашагӀкхетача моттиге. Цу шерашка Махьмад дика лелалуш а каст-каста воагӀаш-водаш го а йиш яр. ХӀанз цун куц-сибат дагадехача, из чӀоагӀа сабаре, йистхилар кӀезига долаш, оамала къовлавенна саг хилча санна хет сона. ЦӀаккха из нахаца араваьнна пхьегӀа тӀа латташ, гулбенна багӀарашта юкъе деша совле яккха гӀерташ къамаьл деш, вовнзар сона, цо цига мел яьккхача хана. Ишколе вена а вайнавац сона цӀаккха а, вешта, из ва везаш хӀама дарий-хьогӀ цига-м, кӀаьнк а йиӀиг а наха дукха дезаш, лоархӀаш, харцахьарча хӀаманца доацаш, деша гӀерташ дар. 

ЦӀагӀа а иштта хинначох тара ва из: ше дезала да волга ховш а, дезало масал эцаргдола хӀама гойташ а. Газеташ дезаш, уж дешаш хиннав Махьмад. ЦӀеи сийнеи ши къоалам хиннаб цо лелабеш. Чулоацама башхалга а шийна эшарга а хьежжа, е цӀе е сийна такаш хьокхаш хиннад цо, цар тӀарча йоазоний цхьайолча моттигашта кӀалха. «Сердало» мишта хувцаденнад, цун кхел мишта хиннай ца хьожаш-м хинна хургвац из... Амма дукхагӀа цо Наьсаре вахаш дешаш хиннараш да «Правда», «Комсомольская правда» яха мехка шерра довзаш хинна газеташ. Къаьстта а кердадараша тӀаозаш хиннаб цун теркам. Мел сакъердаме исбахьален фильм, спортивни яхьаш хиларах, телевизор чугӀолла дувцача кердадарашка ладувгӀа дезаш хиннав дезала да. Иштта бар аьнна хет сона цун ханара дукхагӀа бола гӀалгӀай, хӀана аьлча вахаро хьийста, во Ӏомабаь бацар уж. Цудухьа цӀенхаштадар дезаш, кхыча хӀамашца дукха сакъердалуш бацар.

Махьмада шоллагӀа фусам-нана Лаьнанаькъан Фади

1971 шера шоаш Наьсаре цӀабаьхкача, ше пенсе вале а, балха отт из. Цхьаннахьа балха боацаш, цӀагӀа багӀа Ӏемача нахах саг хиннавац из. Юххьанца из балха дӀаэц цу хана хьинаре къахьегаш хиннача Наьсарен трикотажни фабрике, ЖКО кулгалхо волаш. Фабрика доалахьа дуккха хӀама дар цу заман чухьа. КӀадаш хьадеш, цхьацца барзкъа тегаш хиннача фабрикан болхлошта квартираш телар, лаьрххӀа фабриканна хьалдаьча цӀеношка. Арахьара тӀабаьхкача болхлошта йоккха, массехк гӀат дола общежити яьяр. Лоацца аьлча, Махьмада бӀарглакха безаш, доал де дезаш дукха хӀамаш дар цу заман чухьа. Бакъда харцо го а лелае а Ӏема воаца саг, каст-каста раьза воацаш хулар фабрикан кулгалхоша беча балха, къахьегама моттиге латтача хьала. Цу тӀагӀолла бе-бе къовсамаш, халахетараш хулар хьакимашца. Шоашта раьза воаца Махьмад балха тӀа лохве лоархӀ «низ бараша». Хьалхарча балха тӀара дӀа а ваьккхе, ха де вохийт из. Махьмада оамал мишта хиннай аьлча, шийга карабенна болх, зӀамига бале а боккха бале а, лакхарча бехктокхамца хьабеш хиннай. Цудухьа ха тӀа волча а, гӀалат доацаш, хьаьнала къахьегаш чакхвоал из.

Цо ший цхьа шу даьлча денз мел лайнача халонех, саготонех, цунна тӀалаьттача а цо лайнача а Сибарен Ӏазапах, цу шеддолчох воха ца вохаш, када ца кадаш чакхваларах, эггара дезагӀа дола совгӀат дала мегаргдолаш саг хиннав Солтамаканаькъан Махьмад. Бакъда цун вахара никъ шин майдилгаца белгалбаьккха Ӏийнад цу ханара Ӏаьдал. Хьалхара майдилг цунна енна хиннай «1941-1945 шерашка хиннача Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема хана хьинаре къахьегарах». 1945 шера кӀимарса бетта ялхлагӀча дийнахьа СССР Лакхехьарча Совета Президиума хьожаяь хинна из майдилг цун цӀерагӀа вай мехкахочунна хьаенна хиннай 1948 шера бекарга бетта 29-ча дийнахьа.

Казахстана эрий дада лаьтташ карадерзадеш къахьийгад дуккхача гӀалгӀаша, царех цаӀ хиннав Махьмад а, цунна тешал деш я 1956 шера СССР Лакхехьарча Совета амарах кхелла хинна майдилг. Из цунна енна хиннай 1957 шера кӀимарса бетта 10-ча дийнахьа.

Шоай даь-даь Махьмада сий лакха лоаттадеш хьабоагӀа цун виӀий Солтамака мехкарий. ТӀой-Юртарча Коазой Аюпа Заретас яь ши йоӀ – Лиана, Заида – я цун. ЙоккхагӀа йолча Лианас Москвера лорий институт яьккхай, из лорий Ӏилмай кандидат я. ЗӀамагӀа йола Заида «Лукойл» яхача мехкадаьттан компане юрист я. Уж болх беш ба Москве.

СаӀадала Махьмад ваьхав 77 шера, из кхелхав 1979 шера. Цун фусам-нана Лаьнанаькъан Фади яьхай 2001-ча шерга кхаччалца. Шаккхе дӀабехкаб Махьмада дай баьхача Наьсар-Керте.