Цхьатарра дика вIаштIехьадоалар цун цIенхаштадар а беламадар а сцена тIа кхолла. ДагадоагIа,  «Асхьаб Бендер» яха спектакль духхьашха гойташ, се цунга хьажа ваха, цига вар из йоазув кхелла вола Чахкенаькъан СаIид ше а. Хьажархошта езаяларал совгIа, СаIида шийна а езаеннаяр актёраша гойта оамалаш, царех цаI яр Аьсета гойта Муамнат. Драматурга доккха баркал аьлар актёрашта.

Аьсет духхьал актриса хинна ца Iеш, йоазанхо а я. Цо кхеллад зIамига а доккха а драматически йоазош. Мичахьара енай гIалгIай къонача кхалсага из говзал? Эггара хьалха белгалдаккха деза, из цунна Дала денна дáкъа, говзал я, аьнна. ШозлагIа-дале, дуккхача шерашка из лаьттар гIалгIай литературан говзанча, критик волча Малсаганаькъан Увайса Абос леладаьча литературни цхьанкхетара мугIарашка. Каст-каста вIашагIбетталуш, шоай хьехамчаца цхьана дешар цар шоай керда йоазош, цу сахьате зувра дикадар, литературе кердадар; цул совгIа, белгалдоахар кхоачамбоацараш; кепа тоха могадора царех цхьадола дувцараш, пьесаш, байташ, кхыйола жанраш. Духхьал Хьажбикара Аьсет хинна Iацар цу литературни цхьанкхетара чуйоагIаш, цунца цхьана шоай йоазоний хьаькъал ирдеш бар ГIазданаькъан Аьсет, Кхузанаькъан Инга, Iалбаканаькъан Iаьла,  Овшанаькъан Макка, Албохчанаькъан Зейнап, кхыбараш. Царех массанех а, вайна ховча беса, дика кхоллама болхлой а йоазанхой а хиннаб, цар къахьег литературан бе-беча доакъошка.

Вай къаман драматурги тохкаш баь болх 80-ча шераш тIа сецаб. Цул тIехьагIа кхеллача пьесай баь ер ма бий ала тохкам бац, царех кIезига хIама яздаьд, цудухьа къона драматургаш шерра бовзац республике а цул арахьа а. Драматургаш хьоахабича дукхагIа цIераш йоахараш ба Малсаганаькъан Зоврбик, Оарцхо, Дошлакъа; Базорканаькъан Идрис, Боканаькъан Ахьмад, Ведажанаькъан Ахьмад, Чахкенаькъан СаIид. Амма царех цхьаболчарел дукхагIа пьесаш кхеллача наьха кхолламаш, хIанз а боаггIача боараме техкадац. Цу тайпарча йоазанхоех цаI я Хьажбикара Аьсет. Цун дукхагIа дола драматически йоазош дийшад аз. Цар хьехаду вахаре чIоаггIа лоархIаме дола дешаш, къовсам лоаттабу вай къаман Iадаташца товш доацарашца; хестаю дикадар, наха юкъе хоза гIулакх, эздел доаржадеш йола моттигаш. Масала, Аьсета язъяьй «Даьй Iадаташ» яха цхьан даькъах латта пьеса. Цу тIа дувц зIамига саг (Шолха Махьмад) йоIах (Морхаша Макках) бIаргтоха вар. Белхий бу аьле, Совдата ший фусаме вIашагIтох гаргара нах, цига боагIа кагий нах, мехкарий. Белхий беш де дезар хиннад, тха къаждар, цох истинг дар. Тхьовра хьалха из мо белхий беш моттиг хилча, наха сакъердаш а хиннад. Кагийча наха тIабоалабу мехкарий, зоахалолаш дувц, ловзар оттаду. Саг йоагIача-йодача, ловзар долча моттигашка чIоагIа бегаш беш хиннаб къоначар дIа-юха. Цхьайолча хана геттара «кIома» а хиннаб уж. Иштта моттиг нийслу пьеса тIа а. Буне Ахьмада зоахалол дувц Маремаца, бакъда цу хана араяьнна мехкарашцара Аза, зIамигача сага кеп оттайийя юха чуйоагIа. Ахьмада сий лохдеш къамаьл ду цо, ше цун лоалахочо вайта саг волаш санна: «Хьа лоалахочо вайтав со, Iуйран Iа шийгара йихьа кийи, тIехкари, ши икки чуя, сагота таьзета ваха везаш, моттиг нийсъеннай йоахар цо. Сахьат-м мичча хана хьаделча мегаргда, йоахар.» Геттара корзагIваьле хьовз Ахьмад, бегаш мичаб мехкарашта а кагийча наха а хьалхашка сийдоацча ваккхар. Ахьмад латача кхаьчача мара, дIахайтац цо ше кхалсаг йолга а ше бераш бегаш белга а. Иштта сакъердаш баьхаб вай дай, иштта хиннад цар Iадаташ.

Белам а белхам а ба ала мегаргдолаш я Аьсета «Бордий зама» яха пьеса. Сага енача ловца баккха боагIа Iайнаи Казбани. Фусам-нанас безаме, шу оттадийя тIаэц хьаьший. Лувш-оалаш, Iайнас оал ший дайна Iасилг хьоалчагIанна де дагахьа оаш лочкъадаьд, кхы из къар ца елча, Тазрета (саг йоалаяьчун нана) оал цох доагIа ахча дIалургда, аьле. Из дезалу Казбана, цо а оал моцагIа шоай яйнача москалах доагIар а Тазрета хьадала деза. Царна шиннена мах дIалу цо, царцара гIар ца езаш. Бакъда тIехьагIа гучадоал, Iайна а Казбан а шаккха харц йолга. Ахча юхадала дезача отт уж. Пьеса тIа хьеду къоалаш дар, саг цIайоалае болхача замешта юкъе йовсарал леладеш бола нах нийслуш хилар, хIанзарча косметолагаша доахача ахчах, ийрчадоахача наьха сибатех, иштта кхыдарех. Лоацца аьлча,  Аьсет я деша говзал йола, зама а цун белгалонаш а дика зе ховш йола драматург. Цунна тешал деш да « Сихденна маьрел», «Морхашта тIехьашкара малх», «Зоахалол», «Мар мичав вай?» яха а кхыдола а йоазош.

Укхаза лоацца дувца ловра сона цун вхарах-леларах лаьца. Сосаркъанаькъан Аьсет яь хиннай 1973 шера тушола бетта 10-ча дийнахьа МагIалбика кхален СоагIапча. Дуккха дика, цIихеза нах хьабаьнна юрт я Аьсет яьр а кхувш енар а. Масала, вайна массанена дика вовзаш ва Граждански тIема турпал Гарадананаькъан Тоаркхо-хьажа; СоагIапчара хиннав йIаьххача хана Нохч-ГIалгIай республикан Лакхехьарча Совета президиума председатель хинна Боканаькъан ХьакIаьша Хьажбикар; халкъа йоазанхо хинна, дукха романаш яздаь Боканаькъан Хаме Ахьмад, 1965 шера Социалистически Къахьегама Турпал яха цIи енна хинна БIарахой (Мержой) Элбазкъий Лемка, берригаш бийца варгвац. ХIаьта Аьсет ше а я хьинар дарий мугIарашка, дукха дика хIамаш каргIдаьннад цунна. Цу хьакъехьа яздаьд цун вахара никъ тохкаш, цох яздеш хиннача  Солсанаькъан А.,   Патанаькъан Й.,  Тарковская М.,  Угурчанаькъан А-Г., кхычар. 

1989 шера, ишкол яьккхачул тIехьагIа, цо дукха а тайп-тайпара а дешараш дийшад: Нохч-ГIалгIай паччахьалкхен университета филологически факультете актёрий говзал Iомаяьй (2003), культурани искусствони болхлой кийчбеча Москверча Академе яьгIай, цига цунна еннай «Драма режиссёр» яха говзал; культуран оагIонаш Iомаеш дийшад Ростоверча паччахьалкхен университете. Аьсета болх баь моттигаш а эргаш я. Москверча М.Н. Ермоловай цIерагIча театран режиссёра гIончан болх баьб цо; къахьийгад Къилбаседа Кавказа Паччахьалкхен технически университета Наьсарерча филиала кхетама балхах йола проректор йолаш, театра актриса, литературан даькъа кулгалхо йолаш, и. кх. дI. МоллагIча балха тIа яле а, нахаца та ховш, ше езаялийта ховш, царца бувца мотт болаш саг я актриса. Цунца цхьана  Малсаганаькъан Абос леладаьча литературан  цхьанкхетара чуйоагIаш хиннача Кхузанаькъан Ингас, из ха дагалувцаш, дувц: «Аьсетах йоахка дика оамалаш ювца велча, вIалла дешай низ тоъаргбий-хьогI аьнна хеташ, ший дог дизза беркате саг я из. Тха бувзам чIоагIбелар йоазон тIагIолла. Аьсет санна вола неш хилар доккха совгIат да аргдар аз. Вай къаман юкъе оалача беса, шийна дита а наха де а гIулакх долаш, аьннача дош долаш, тешаме, догдика, Iимерза йистхилар долаш саг хиннай из, сона мел йовзача хана. Денал долаш, къонахчал доаллаш саг я из оал цох йовзараша. Из иштта долга тешал деш дола хIамаш дукха хиннад. Республике дIайихьача йоккхача яхьашка хьалхара моттиг яккхарах шийна денна совгIат, цига дакъа лаца хьагаш хиннача цхьан могаш йоацача йиIига дIаделар цо, шийна хьалушшехь. Иштта дог шера, камаьрша саг йолаш хьаенай Аьсет. Иштта ца хилча йиш йоацаш я из хьаяьнна моттиг а. Эздий овла болча, йоккхача юрта цIи йоаккхаш долча цIен дезалхо я Аьсет. Дикача нанас дикача даьна кхеяь йоI я! Цун цIен мел вола дезалхо, наха юкъе беркате цIи тIехьа йолаш, накъавоалаш ва. Эздийча оамалашта юкъе кхийна Аьсет массахана наха новкъостал де гIерташ хиннай. Наьсаре балха хьаухаш, цига Iе моттиг йоацаш хиннача наха, мах боацаш, баха фусам нийсйир цо, кхыметтел ше йолча  чуийбаьб цо хала хьийзараш. Ший гIулакхага санна, наьха гIулакхага хьожаш хьаений из. Яхь йолаш саг я Аьсет. Хийла оалаш хезад сона, из ювцаш, Iа дIатIадихьача гIулакха хьона де новкъостал корадоагIаш саг я из, аьле. Аьсетах хоза, доккха дош аргдараш-м республика йизза хургба. Наха юкъе дикаш доаржаде гIерташ, гIо де хьожаш, оагIув хьаллаца ховш хьавоагIача сага даьр довргдац. МоллагIча кхетаче лакхача, доккхача дешаца хестаеш хаза йиш я из саг. Ший мел бола низ Iобилла сага оарцагIа яха Iема я Аьсет, нах дукха безаш, нахаца лерхIам болаш, эздий нах ба аьнна, юрта цIихеза хиннача дас-нанас ураоттаярга хьежжа, эздий цIи тIехьа йолаш хьайоагIа. Дала эггара доккхагIа долча дикашка кхоачайойла из».

Хьажбикара Аьсет духхьал драматург хинна ца Iеш, поэтесса а я. Геттара дукха язъяьеце а, байташ язъяьй цо. Цар керттера чулоацам бувзабенна ба ший къаман вахарца, хьамсарча мехкаца, наьнаца, гIалгIай дикагIболча къонахашца, вай Сибре дигарца, безамца, царех тарра кхыдарашца. Къаьстта хоза язду цо наьнах лаьца. Цу тайпара чулоацам бола байташ ешаш, гучадоал цар боккха дезал (ийс дезалхо) хиннилга. Царех хIаранена ший вахара дакъилг, хьоанал дIалуш хиннача нанас шийна дитад лазараши къоанали. Иштта ба аьнна хет сона беррига ноаной а. Из байт ешаш,  берригача ноаной юкъара сурт-сибат кхоллаш, Аьсета из язйича санна хеталу. Цу тайпара чулоацам бола байташ цаI язъяь Iийнаяц из. Цудухьа царех цаI оаш а йийшача бакъахьа хетар сона. Из я «Наьна хьехам» яхаш:

«ДIаховш хилалахь, са йиIиг!

Вахар дац хьона ловзар, теник.

Вахар хул хьона хала, къиза;

БаIаш - дукхагIа, кIезигагIа - зиза.

Халонех бIа къожа ма белахь,

Харцонашта ка ма лелахь,

Эздел, сий доа ма делахь!

Воча нахаца нийс ма лелахь!

Дусаргдоацаш дац ер дуне,

ЧIоагIа хилалахь, фуннагIа хуле.

Болх хьай Даьлага дIабенна,

Хилалахь массаза елаенна!»

Философски маIан долаш я Аьсета язъяь «Овла» яха байт. Зама эргайоале а, дика оамалаш, Iадаташ доаде йиш яц аьнна хет цунна. Из нийса а да. Тахане вай ца лоархIе, кхоане хургьяц вай; зIамагIчар къоаной ца лоархIе,  къабелча уж а лоархIаргбац кхувш боагIараша. Вешта аьлча, хьо нахаца дика хиларга хьежжа; нах хьоца а дика хургба. Хозахета яздаь, даьсса мугIараш дац уж. Хьажбикара Аьсет сона яйзача хана денз, елаяле мара йистхилац, ше нахаца къамаьл деча хана. Цхьабакъда из ше дика яле а, цхьайолча хана нах цунца дика хиннаб оалалуц сона, цо ший вахарах дувцачунга ладийгIача. ХIаьта а саготоча цун вахара оагIонах дувца лац сона укх йоазонна юкъе. Цо вахаре лайна халонаш а шоашта тIехьа цхьа дика доацаш, маьл боацаш йовргьяц, аьнна, хет сона. Еш вай «Овла» яха байт:

«Нагахьа селхане вай еце,

Кхоаненга догдоахилга яц;

Къоаной лархIа ховш вай деце,

ТIехьено вай лоархIаргдац.

Зама эргаяьннай аьнна,

Дай Iаьдалех къаста йиш яц;

Ший овлан тIара мара цIаккха

Га тIаяьнна моттиг яц!»

Цун оамалца сона эггара дукхагIа дезаденнар да, мел йоккха халонаш шийга кхачарах, нахацара бувзам хоадабеш, тешам боабеш йоацаш, сакъерадамечунца, наха белам боаккхачунца оагIув болаш, хьаенай из таханарча денга кхаччалца. Цу хьакъехьа дувцаш, эггара хьалха сона дагайох цо язъяь «Деша вагIача вешийца даь къамаьл» яха байт. Доацачара дагадеха, яздаь хIама дац цу тIа дувцар. Аьсета яхачох, цун воша хиннав арахьа деша вагIаш. Цунга стихашца каьхат яздаь хиннад йоIа, фу деш ва хьо, цIа маца воагIаргва, тхо дерригаш хьога хьежаш да, аьнна. Вокхо, хетаргахьа, байташ кхолла ховш хиннав воша а, юхаяздаьд бIоагIилгах, хов сона шо санна хьеж, оасар тIадаьнна латта хургья вай беш, аьнна. Хьагучох, беламе дар, сакъердаме дар цхьатарра дезаш болчох тара ба цар дезале кхийнараш, Цунна тешал деш я лохе аз йоалаю байт:

«- Ди дика хилда хьа,

Cа хьамсара воша!

Хьо цIагIа воацаш,

Дац хьона дош.

ЦIа маца воагIаргволаш ва?

Тхо дерригаш хьежаш да!

Дукха яха хьо,

Са боча йиша,

Хьо ецаре,

Вахар дар тиша.

Дика хов сона, се сенна эш;

Оасарах хьалйикъа хургья вай беш!»

Сосаркъанаькъан Аьсет гIалгIай эздий кхалсаг, йоазанхо, актриса хилар белгалдоаккхаш дукха совгIаташ тийннад. «ДикагIа дола драматически йоазув» яхача республикански яхье преми енна хиннай цунна, Аьсетал хьалха из цхьаннена енна а хиннаяц. Цунга бода кхоллама никъ хьабийллар из я. «Дошо  къоалам» яха преми кхозза енна хиннай цунна. «Шера дикагIа йола актриса»  яха  кагирхой министерствон премеца белгалъяьккхай из 1998-ча шера. Цхьаькха шу даьлча, цу балхах цунна еннай «Дошо сай» оала культуран Министерствон преми. 2006-ча шера цун цIи юкъейихьай «Россе дикагIа бола нах» яхача энциклопедена, цхьаькха шу даьлча, юкъара уйла  йолча  адамий   Дунен халкъашта юкъерча Акадме доакъашхо хул вай мехкахочох. Цул совгIа, республикан гIоръяьнна артистка, халкъа артистка яха ши цIи лелаю цо.  Из мугI кхы а дIабIаьхбе йиш яр, бакъда вай лакхе дийцар а кхоачам болаш да, из мишта яьха, малагIа никъ лелабеш хьаена саг я кхетаде.

 Аьсет духхьал дика йоазош даь Iац. Иштта дика къаман а къаман доаца а даараш кийчде хов цунна. Цо дакъа лаьцача «Цхьана кийчду» яхача телепередачага хьийжав со. Тайп-тайпара салаташ, кхыдола даараш хоза кийчдарца белагала яр из цу передачанна юкъе. Оалаш ма хиллара, начIал дола саг, массадолча хIамах лоархIавеш,  моллагIа  хозале кхолла карагIдоалаш хул. Уж дешаш вай мехкахочох аьлча санна да.

Карарча хана, ший къаьстта книжка арадаккха, ший пьесашца а байташца а из дешачарна тоам бе дагахьа болх беш я Аьсет. Из книжка а цун тIехьа кхы  дукха книжкаш  а арадаха низ, хьинар тоъалда цу дикача сагá.