Цул тӀехьагӀа, вайна ховш ма хиллара, тӀом хилар нохчашкахьа. Юххерча ГӀалгӀайче нийсбелар цигара байдда баьхка нах. Хьалха санна ший цӀеноех цхьа дакъа царна дӀа а деле, уж тӀаэц цо, шийна могаш дола гӀо а ду, цар хьашташ кхоачашдеш. КӀалвисача, оагӀув хьаллаца безача моллагӀча сага оарцагӀвала кийча хиннав из, цо къестабеш хиннабац бусалба е кераста нах. Ший дог-уйла цӀена а дика а хиларах, массанена цхьатарра накъавоалаш хиннав Махьмад-хьажа. Цунна дола тешал да, нохчашкахьа тӀом латтача хана цо ший цӀагӀа 300 совгӀа салтий ноаной тӀаийца хилар. Шоай къонгаш лехаш, уж мукъабаха, цӀабига гӀерташ лийна эрсий кхалнах бар цун коа чулийстараш, укхазара царна кораву шоай воша, гӀонча, новкъост. Царех цхьабарий къонгаш лаха, лийцачара мукъабаха низ кхоач цун. Цу хана цунна вӀалла дага а дацар паччахьалкхено шийна деза совгӀат дерг ма дий аьнна. Наьха кхел аттача яккхар дар хьалхарча аргӀагӀа цо де лийрхӀар. ХӀаьта а цу газето яхачох, «Халкъий доттагӀала» орден яла оттаваьвар из. ТӀехьагӀа сона гучадаьнначох, из деза совгӀат Россе паччахьалкхено цунна денна а хиннад. Наха юкъе барт барал, машар бувцарал, хьоашал леладарал хозагӀа хӀама хила йиш яц укх дунен тӀа. Цу тайпарча наькъах цунна енна орден сий долаш а боккхача маьхе а я. Укхаза сона дагадох Яндакъонгий Жамалдас «Лаьтта шера хилча...» яхача ший байта тӀа аьнна дешаш:

«... Дунен къайле йовзаш,

Лаьттара вахар дезаш,

Вахар доккха ираз да.

Нахаца Ӏимерза волаш,

Даьхен тешаме воӀ волаш,

Веннар ма сий долаш ва».

Цу юртарча школе балха нийсвелар со, кхы а цхьа шу даьлча (1998). Махьмад-хьажах дувцаш дуккха хӀама хозар, хӀана аьлча цун кхоаччара гаргара нах бар хьехархой болаш соца къахьегаш, цун цӀен тӀара бераш дар бе-беча классашка дешаш. 2004 шу дар мотташ ва со из. Тхоца цхьана къахьегаш йолча Налганаькъан Ӏалаудина ПаьтӀамата лаьрхӀар Советски Союза Турпал волча Овшанаькъан Руслана хетадаь вӀашагӀкхетар чакхдаккха. Из ваьча денца дувзадаь а гуйран хана а дар из. Хьехархочо яхачох, Руслан ше хьийхавар цу вӀашагӀкхетаре. Бакъда Москверча балхаца дувзаденна, цун вӀаштӀехьадаланзар цу вӀашагӀкхетаре дакъа лаца. ХӀаьта а дукха хьаьший гулбелар школе, царна юкъе вар турпала да Ювсапа Султан-Хьамид, халкъа йоазанхо Чахкенаькъан Идриса СаӀид, Эккажкъонгий-Юртара бахархой МутаӀаланаькъан Абоезити Махьмад-Гирии, Сурхо тӀара Овшанаькъан Хаваж, кхыбараш. Эггара хьалха укхаза вайра сона ЗаӀамий Махьмд.

Дешархошта хьалхашка дукха къамаьлаш дир гулбеннараша, йийкар байташ, иллеш. Цул тӀехьагӀа, дӀаьха истолаш дизза шу а оттадаь, мовлат дийшар турпал ваь ди дездеш. Из дешийтар, аз кхетадаьчох, Махьмад-хьажа вар. НийсагӀа аьлча, цига эшаш дола хӀама эца ахча деннадар цо. Аз школе хьаяьча музейга хьажа лайра юртахочоа. Лоацца къамаьл хилар тха: малав? хьанав? фу хьехаш ва? Иштта кхы дӀахо а. Цига чувена, хьалтеха сурташ, дуккхача йоазанхоша кулгаш яздаь книжкаш дайча, ши книжка делар цо музейна совгӀата. «Сурхо тӀара гумманист» аьнна цӀи а йолаш, журналиста, цхьан хана «Путь Ленина» яхача районни газета редактор хиннача Зангенаькъан Хасолта Микаила язъяь повесть яр из. Цун 40 оагӀув хетаяь яр Махьмада зӀамига кӀаьнк волча хана денз хьабенача наькъа. ХӀанз а деза хеташ леладу аз хьажочо совгӀата денна уж книжкаш. Мичахьара хьадоагӀаш хиннад нахах къахетар, цун дог лазар? Эггара хьалха са белгалдаккха безам ба, цун да ЗаӀам юртарча дикача къонахашта юкъе хьехавеш йола моттигаш Овшанаькъан Мусас яздаьча «СурхотӀе йиллар» яхача книжка тӀа хьехаеш хилар. Дикача даьна хьалхашка кхувш вена хиннав Махьмад. Из чӀоаггӀа лоархӀаме да аьнна хет сона, дика саг кхевеча гӀулакха юкъе. ХӀаьта Зангенаькъан Микаила цох язъяь повесть Ӏойийшача, цун дикал хьа мичара йоагӀа кхетаде хала дац. Ше яьккхача хана дукха халонаш лайна саг хиннав из, цох а беттабенна хиннаб дика нах, гӀо де кийча бола тайп-тайпарча къамех бола викалаш. Шоай масалца цар Ӏомаваьв из гӀулакхаца, оамалца хила, цул совгӀа гӀалгӀай эздел, дас-нанас хьийха никъ а хиннаб даим юхерча наьха теркам байташ, уж лоархӀийташ.

Махьмад ваь хиннав 1936 шера Овшанаькъан ЗаӀамийи Оздой Аминатеи дезале. Цун ши вошеи пхи йишеи хиннад. Вешта аьлча, дерригаш бархӀ хиннад уж. Царех цхьабараш дика бовзаш ба Сурхо тӀа бахача наха. Масала, цун воша Ахьмад Сурхо тӀарча ийс шера дешача школан хьалхара директор хиннав. Цул совгӀа дика математик а хиннав из. Цо хьийхача дуккхача наха вицлуц шоай хинна хьехархо. ЗаӀамий Ахьмад сона а дагавоагӀа, дукха ха яц вайцара къаьста. Аз дехар а даь, музее хьалтоха сурт делар цо тхона. Цу хана денз, хьалхара директор санна вовз из школерча берашта.

Дезалцара къоаставаь вига хиннав Махьмад Сибре вугаш. ХӀаьта а хьинар дола кӀаьнк сецавац, уж хьалаххалца, царех дӀакхетталца. Мехкахваьккха лелача а цӀавеча хиннача а цун вахарах, Хасолта Микаила яздаьд: «... Механизатора балха говзал цо цӀаера Ӏовахьийта лийначара, 1944 шера ший къаманца цхьана кхаьчача моттигера... Итт шу даьнна кӀаьнк волаш кхоач из Кустанайски областа «Берлик» яхача колхозе, цигарча наьха меттаца аьлча, „къонах-къахьегамхо“ хул цох. Махьмад хӀаман хьисап долаш а, аьнначунга ладувгӀаш а хиннав, ше гӀонча волаш болх баьча моттигашка: кхашка а фермашка а. ДӀахо из тракторни бригаде къахьега хьех, прицепщик волаш. Цигара механизаторий курсашка а вохийт. Дукха ха ялале, дикагӀвола механизатор а комбайнёр а санна вовзаш вар из колхозе. Доладелар совгӀаташ, кхычарна юкъе белгалвахар. Даьймехка цӀавера Махьмад ший 23 шу даьннача хана, низ болаш, унахцӀена волаш, цул совгӀа юртбоахама тӀехдика болхло волаш. Хьамсарча Сурхо тӀа (цу хана цига „Экажевский“ совхоза кхаш леладу цхьа бригада мара хиннаяц) цаӀ мара йоацача кхаш леладеча тракторни бригада кулгалхо хул цох. Наьха а Ӏаьдала а цох бола тешам чӀоагӀлуш боагӀар. Цунга хьежжа ше а лакхлора беш болча балха тӀа. Из деша вохийт колхозийи совхозийи кулгалхой курсашка (Наьсарен районе, хӀанз мо мара, колхозаш яцар цу хана а). Шин шера дешаш хул из Махачкалерча юртбоахама институте. ЦӀавеча, цох хул ше болх баьча Сурхо тӀарча отделене управляющи. Цул тӀехьагӀа, дуккхача шерашка юртсовета председатель волаш къахьийгар цо...»

Хасолта Микаила книжка дешаш, сона гучадаьлар Махьмада фусаме, духхьал гӀалгӀай хинна ца Ӏеш, Казахстанера, Тамбовера, Свердловскера, Таганрогера, Новокузнецкера, Майкопера, Ульяновскера, Москвера, Челябинскера, Саратовера, Мурманскера нах хиннилга. ГӀишлонхой вӀашагӀтеха, ше кулгал а деш къахьегама коллектив хьаяь хиннай ЗаӀамий Махьмада. Наха болх бе моттигаш кхеллай цо цу наькъаца, 450 саг юкъеозаш. Из деций доккха гӀулакх? Къаьстта дика ховргба цун мах, тӀа тхов боацаш, хьабе болх боацаш, бисарашта.

Махьмада ши сесаг хиннай. Хьалхаръяр — Султиганаькъан Мовлатхан. Цо ийс дезалхо ваь хиннав; царех цхьабараш боацаш ба. Масала, вайцара къаьстаб Макшарипи Мусаи. ШоллагӀъяр Джаненаькъан Марем я. Цу цӀен тӀарча нахах хьадаьнна фу, вешта аьлча, Махьмад-хьажий къонгех а мехкарех а хьабаьннараш итташ ба.

Шоай да санна наха накъабоалаш баьхаб, бах царех дуккхабараш. Царна юкъе бар бухгалтераш, бизнесменаш, кхыйола балха говзалаш йола нах. Сай вахаре нийсъенна цхьа-ши моттиг ювца безам ба са. Магасе сайна ваха цхьа бахьан фусам яь, из чуерзаеш карт йича, ӀойогӀа коанаӀараш езаш эттадар гӀулакх. Мичахьа яйтаргья, хьанга аргда? Цхьан сага хьехар дир сона, ТӀой-Юрта дӀабодача новкъа Овшанаькъан Мусай наӀараш хьаеш цех я, аьнна. ИЦу тайпа хьехар даь саг а ийца, вахар со из волча. Болх сихха бе безаш бар. МоллагӀчо дӀатӀа ца эца а тарлора цу тайпара заказ. Муса балха нийсваланзар тхона. ТӀаккха, тетта, Наьсарерча цар кердача фусаме дахар тхо. Са новкъост хийцца чувахар цар цӀагӀа, дикка ха яьлча, аз кхетадир из Махьмад-хьажийца ваьгӀа, дахар-денар хаьтта воагӀилга.

— Фу хилар? — хаьттар аз.

— Бергба, аьнна, дӀатӀаийцар цо болх, — дар сона хезар.

Дукха ха ялале, хьа а яь, Магасе хьал а ена, дӀа а оттаяь, дӀабахар кагий нах. Сона, мах боацаш йича санна, доккха гӀулакх хилар цох.

Цхьаькха цхьа моттиг а йицлуц. Аз болх беча Сурхо тӀарча ийс шера дешача школе ӀотӀайоагӀаш йола хин турбаш лелхаш, цох хотта бувлаш, хало озар школанца бувзабеннача наха. Гув тӀара Ӏойолаяь, Кенча Ӏокхаччалца хӀана яц аьнна сангар а яккхийта, хин керда турбаш чуяхкийтар Махьмада Мусас ший чотагӀа. Цу тайпара зе шийна ца дича а воалаш вар из, сага цох баккха бехк а бацар. Бакъда дикача сага бала кхоачаш да вахача юртара моллагӀа а чоалхане хӀама; нахагара хало, доацаш дола е во дола вахара хьалаш. Мусас иштта новкъостал даь моттигаш кхы а дукха хургья аьнна хет сона, вай уж тахка доладелча.

Юрта бахача наха дика дагабоагӀа уж дезал. Махьмада а цун къонгаша а гӀулакх даь нах дукха ба. Хьожаргда вай царех цхьачар фу оал даьх а къонгех а.

— Се укх юрта маьре еча хана денз, дагавоагӀа сона из, — йоах Сурхо тӀарча ийс шера дешача школан библиотекара Султиганаькъан (Овшанаькъан) Салмана Марема, хӀаьта со укх юрта маьре енай 1984 шера. Хьаьнала къахьегаш, ший дезал кхебе гӀерташ воаллаш саг вар из, цу хана Мовлатхан яхаш сесаг яр цун Яндарерча Султиганаькъан. Ши воӀи йиъ йоӀи дар цо даь. Са маьр-вешийца Овшанаькъан Башир-хьажийца чӀоагӀа хьоашал долаш, новкъостий болаш бар уж. СагӀа деча, довнашта юкъе болхача, пхьа бутача массаза цхьана хулар уж. Камаьрша саг, даим велавенна саг вар из. Дуккхача мискача наха новкъостал даь а вар. Нохчашкахьа тӀом латтача хана, цигара хьалбаьхка дукха нах тӀаийцар цо. РБУ (маркхал, бетон хьаю моттиг), коанаӀараш ю цех яр цар доалахьа, цига нах баха йиш йолаш дуккха фусамаш яр. Уж шеяр дӀаеннаяр фусамех бехача наьха доалахьа, цига уж бахаргболаш. Иштта гӀо дир цо шоай къонгаш лехаш лелача салтий ноаношта. Ше воккха саг ма вий аьнна доацаш, дӀаэтте халха а варгвар, сакъердам безаш саг вар из. Хала хете а къонгаш (Макшарип, Муса), цхьа йоӀ (Зарета), Махьмад ше боацаш ба таханарча дийнахьа. Вож кхо йоӀ Эсмарзанаькъанга, Оздошка, Гиренаькъанга маьре ба. Мехкарий цӀераш я Лейла, Люба, Лида. Дукха дезал ба царех хьабаьнна. Берригаш Наьсаре дӀабаха, цига бахаш ба цу цӀен нах.

Эздий саг массадолча хӀаманца белгала хул, оалаш да. Уж дешаш Махьмад-хьажах аьлча санна хеталу. Ший наьнаца дика хилар из. Дувцар бакъдолга ха йиш я, Оздой Амината, дунен чу яхаш, бӀаь гаргга шу даьккха хиларах. ТӀехьено товр ца ду дай-ноаной иштта йӀаьха ха йолаш хилац. ШозлагӀа-дале, бусалба динца волаш, ламаз-марха, сагӀа долаш, паразаш дизза а цӀена а кхоачашдеш, ваьхар из. ХӀаьта тӀабувхача гӀирсага диллача, къаман барзкъа леладеш, наха бехк боаккхаргбола хӀама тӀа ца дувхаш, чакхваьлар Махьмад-хьажа. Цо а хьагойт сага оамал, нигаташ, никъ. Машен дикагӀъяр йолаш, ваха фусам хоза йолаш, массехк боахам билла, дӀавахар из бакъдунен чу. Дуккха нах Ӏалашбир цо, из ше а Дала Ӏалашваь хиларга сатувс аз.