- Ер маькх геттара керда яц са, тикаш а къовла ха я, фу дергда ца ховш йисай со тховсара.

ДIахьежа истола тIа оаркхилга чу латта маькх бIаргаяйча, воккхача сага аьлар:

- Из фу къамаьл да, Даьлах эхь ма дий из-м, ер еций маькх?

- Селханара маькх я из, - аьлар нанас.

- ВIалла хIама дац, вай укх сахьате хIанз заводе хьайича санна хулийтаргья-кх из, - аьнна велавелар хьаьша. –Хьабал дукха боккха боаца кеп тIаулла яй. Iочудоттал, шин пIелгаца лакха хургдолаш, хий. ХIанз Iочуоттабел цу чу берхIа буа кад.

Маькх чуйола дукха доккха доаца оаркхув цу када тIа а оттадаь, ногIар IотIадиллар цо яьна. Яй цIер тIа а оттабаь, 5-10 минота кхехкийтар. Шо тешаргдий хац сона, цул чам болашагIа маькх йиаяц аз цIаккха а. ХIанзза пешка чура хьаяьккхача санна йIайха а кIаьда а яр из. Цу тайпара, хIаман хьурмат де ховш а, вIалла доацача хIамах чам бола даар хьаде ховш а бар, мохк бохабаьча хана моцал лайна нах. Тахан дуккхачар дIакхувс маькх, доаханна, жена дIателаш а нийслу. Уж майра, Даьлах ца кхера нах ба аьнна хет сона.

Дукха ха йоацаш, «Магнит» яхача Магасерча тика чу сайна дайна сурт дувца безам ба са. Юкъера ха хургйола вайнаьха кхалсаг, дукха йоккха йоацача пластикови банка чура кабуца салат а ийца яхар. Сона дагадехар 60-гIа шераш. Бустарг оалаш бола лоха, дахчан пед бар тха даь-наьна. ДIаьха истол хьамукъа а даьккхе, тхона урсаш хьа а деле, гали дизза йола кабуц ата Iоховшадора. Цхьа овла мара ца буташ, аьте Iобуллар пед биззал бола хаьса сом. Цох тоха еззача боараме моажаярг (марковка), кIома цIе сибаз, бурилг йола Iаьржа бурч, лаврови лист, тух техе яшайоллар цо из. ХIанз мо хIара цIагIа а уйча а батарейкаш латтацар цу хана йIовхал луш. ЦIагIа пешкаш йоахкар, уйча Iай шийла хулар. Цу чу цхьаннахьа юстара дIаоттабора цо из пед. БIарччача Iай из чам бола даар хулар шун тIа, юкъ-юкъе ша а боаллаш.

Цул совгIа, вай цIадоагIаш Казахстанера ена сепаратор яр цун. Дахчах хьадаьча лакхача, биъ ког болча дIаьхача гIанда тIа IотIачIоагIъяь, ноанала цIагIа юстаро латтар из. Шура хьаIайча, тха цIагIа хулаш бар тIоа, тIоа хьаIайча лувсаш къулг бар. Лоа санна кIайча шаралара хIанзза хьалъийцача налхага цхьаккха тайпара даьтта, хьоанал кхоачаргьяц аьнна, хет сона. Дукха болх-м бар цу гIулакхаца. Етт лелабе безар, доакъар Iалашде дезар, хьайбанна кIалха цIено лоаттае езар, сепаратор а къулг а била безар. Бакъда хало йоацаш цхьаккха дика хIама хилац, къахьегарга хьежжа чам болаш даар, унахцIена кхача хулар шун тIа. Цу ханарча кхалнаха беш лелайора; коартол, хьажкIа, кхеж, новраш дIадувра. Тахан уж хIамаш а дуккхачар тика тIара ийду, коа-карта беш йоллашехь а. КIезига ба беша къахьега ловраш. Цудухьа хьахул-кх, лакхе ма аллара, цамагараш а.

Лоалахой даьсса латтача цхьан цIагIа баха нах баьхкабар. Мар-сесаг бар уж. Фусам-да могаш вацар, хIама йиача дег тIа мистал увттар цунна. Къаьстта а из лазар хьахьоадора тика тIара ийца, дрожь теха маькх цо йиача. Из бахьан долаш, цIагIа хьаяь маькх яа аьннадар цунга лораша. Алар пайда бий, из хьае ховш а е хьае ловш а цIагIара кхалсаг ца хилча. Массахана латкъаш хулар из маIа саг ший лазара, цкъаза халахетар увтташ а моттигаш нийслора цар дезале цу тIагIолла. ХIара ди мел доал, из кIалвусаш, тишлуш, гIеллуш латташ санна хетар сона. Цу хана зIамига кIаьнк волча сона, гоама яр цун сесаг, могаш воацача мара хIара дийнахьа цхьацца олг де цамагарах. Сона хезачох, дукха ваханзар цун цIен-да, сенах велар хац сона, амма цаI шеко йоацаш дар, цо буаш хинна кхача а цунна дарбане ца хиннилга.

Тахан наггахьа хургьяц, вайнаьха кхача кийчбе ховш йола кхалсаг. Сухараш, локъамаш хьае, фуаш кхарза хов дуккхачарна. Из-м моллагIча маIача сага а ховргдолаш хIама да. Вешта аьлча, чоалхане хIама дац царца. Бакъда дIаэтта жувра хьалтIам, мухь теха сискал, чурех баь бIар, даьтта тIахьекха чIаьпилг, кIолд е коартол чуелла кхерза хингал, зоакаш, даьтта-кIодар хьаде ховш бола кхалнах дIабаьннаб. ХIанзарчарна жIале нускалаш дашадохка хов, котама берхIа хьабе хац. Из деррига аз дувц, вай даар эргадоалаш санна, могашал а эргайоалаш латт аьнна хеташ. ХIаьта а даарех кхехка да истолаш, цар тIа боацаш кхача бац, хьазилга шурийгара дIа мел ийккхар долаш да. Дуккхача хIамаех баша а башац таханара нах. Из а нийса дац. Тахан миссел даараш цIаккха хиннадац вай фусамашка, цудухьа моллагIча хIамах ца вашаш, шийна оттадаь даар во хеташ, из дувцаш хила мегаргвац саг. ХIара сага ший таронга хьежжа оттаду шу а.

ЦIаккха дицлуц сона цкъа тхоаш наьнаца Сурхо тIа дахар. Сов зIамига цу хана хиларах, низткъа мара дагадагIац сона из. Дезале эггара зIамагIа хиларах, наьна кулг лаьца лелар со. Автобусаца тхоаш даха а цхьан гаргарча наьхацига тхоашта шу оттадаь а дагадоагIа сона. Тхона оттабаьр даьттагIеи олгаши дар. Тахан кагирхошка даьттагIа мишта бора аьлча, цар бат озаш дайнад сона массехказа. Иштта дар вай мехкадаьнна хьалхара шераш. Таронаш яцар наьха. ДаьттагIа бора, кIеж йоахаш латтача машадаьтталла хьоар Iочухьерцаш, из кегадеш. ТIаккха цу чу маькх IочуIетташ буар из.

Малараш а дар вай къаман ший. Корта бохабераш дац аз дувцараш. Хьогал йоаераш да. Тхоай цIагIа цу тайпара малар – масхам – кийчдеш хинна дагадоагIа сона. Йоккхача пхьегIа чу хий чудетте, цу чу е кIа е кен чубуллар, дикка из латташ ха яьлча, цIендийя, литте цох диса хий кхыча пхьегIа чу доттар. ТIаккха цох из мистдеш дола логIар техе, шекар техе, кхы а цхьа ха йоаккхийташ, чам тоаболийташ, лоттадора. Из а унахцIена малар дар. ХIанзарча кхалнаха, чаьна меттел мала, сомех компот еш а гуц.

Вай заман чухьа мел эшар долаш да, хьаштдола даар кийчде йиш йолаш, амма уж кийчде безам бац таханарча къоначар. АттагIа да тика чура кийчадар хьаэцаш. Вешта, кийчде а хац царна-м цу тайпара даараш. Цхьан хьехархочо, Белоруссерча йоккхача сага хаьттар сога:

- Борщ юий Iа, дукха езий хьона?

- Еза, - аьлар аз, - яа а юъ.

- Коартол теха хулий из? – хаьттар цо.

- Хул, даьра-кх, гуш а ма хулий из-м Iочухьежача, - аьлар аз.

Аркъалъяха елаелар из сох.

- Борщалла улла коартол гуш хила йиш яц, хица дIаийна, еша хила еза из, - аьлар йоккхача сага.

Цхьан фусам-наьнага хаьттар аз из дош:

- Коартол тохий Iа борщах? Гуш хулий из?

- Урсаца ата а аьте, Iочутосс аз, - аьлар кхалсага. Кхийтар со цунна борщ е ховш цахиларах.

Йоккха коартолаш лела йиш яц цу чугIолла.

Цхьаькха вай заман фусам-нана яр соца балха.

- КIодар дукха дезий хьона? - хаьттар цо сога.

- Деза, хьа мишта ду а хов сона? – аьлар аз. – Хьона хой кIодар де?

- Хов, - аьлар кхалсага.

- Мишта ду Iа из? – дух тIа вала лайра сона.

- КIолд ата а аьте, машадаьтта IотIадотт аз, - аьлар цо.

- Кхы хIама тохаций Iа? – хаьттар аз.

- Фу тоха еза цох кхы? –аьлар кхалсага.

- IажагIа хIана хул из тIаккха? - ца аьлча Iеваланзар со. Хацар цу кхалсага кIодар де, цIаккха даьдале тамаш а хийтар сона, хIана аьлча, кIолдах шод дIа а яьккха, фуа бели тоха деза. Из аз дIааьлча, цецъяьнна а яр соца къамаьл деш хиннар.

Даараш дукха а, чам болаш а, тайп-тайпарча къамий а да. Шолжа-ГIалий тIа Нохч-ГIалгIай книжни издательстве со балха волаш, цига арадаьккхар «Нохчий ноанал» яха Шерипова Эльзас оттадаь книжка. Из пайдане долга атта ха йиш яр. Дукха ца говш, наха ийца дIадаьлар из. Дуккхача наха хетта а хеттар из книжка, шоай цIагIа хилча бакъахьа хеташ. Цу тIа яздаьдар вайнаьха мерза а хьаьна а даараш: плов, шашлык, мерза дуга, хьовла, дулх-хьалтIам, кхыдараш - мишта кийчде деза. Магасе тика тIа вахача, цига цкъаза гора сона Къулбехьен Кореера баьхка, вай университете дешаш бола студенташ. Екъа яа хIамаш ийеча царех къахийтта, се студент хинна шераш дагадийха, гаьнара баьхкача хьаьшашта совгIата делар аз из книжка, цар дуаш дола хIама атта хьаде йиш йолаш а чам болаш а хургдолаш. Сона хеташ, царцара мехкарий чIоагIа раьза бар цу совгIата.

Даараш кийчдарца дувзаденна, дукха зокх болаш хIамаш да вахаре нийслуш а литературан йоазошка дувцаш а. Укхаза дагадох сона царех цхьадараш. Шолохов Михаила «Поднятая целина» яхача романа тIа вувцаш вола воккха саг Щукарь бригадерча ахархошта яа хIама кийчъеш вар, цо болхлошта йихьа суп, пхьида ког чууллаш хиннаяр, хетаргахьа, из чу нийсбеннабар даар кийчде хий хьаэцача хана. Цхьаькха а дар зокх болаш. «Москва слезам не верит» яхача кинофильман турпалаш ( Баталови Алентоваи) салаIа болх, Iалам хоза долча моттиге шашлык дергдолаш. Бакъда шашлык бежана дулхах делга дика гуш дар, овна тIа яьхкача дулха йиъсаьнача чIегилгех. Из гIалат дар, хIана аьлча шашлык устагIан дулхах де деза бокъонцадар. Цул совгIа, цкъа Москве ваха волаш, шашлык даа безам болаш, аз ийцар а дар бежана дулхах даь, бийда а дар, хIана аьлча бежана дулхах даьр устагIанчох даьр мо сиха детта далац цIер тIа.

Цхьаькха а цхьа зокх болаш моттиг ювца лов сона, сай вахарера. Цо хьагойт вай мехкара нах мерзача хIаманна мел сутара ба. Цкъа Москве даха долаш, ара латтача йIаьхача аргIанна тIанийсделар тхо. Цу заман чухьа вай мехка (Нохч-ГIалгIайче) геттара къе дар шекар, конфет, кхыйола чаьца юа мерза хIама. Латтача аргIанна тIаяхар соцара кхалсаг. ХIама ийца баьнна, хьаухача наьха бедоахкар целофанах даь, геттара хоза, диъсаьна «шарх-шарх» яха тIормигилгаш. Цунна метта хиннадар цу чу йоахкараш вай карамель оала конфеташ я. ЦIадоагIаш уж яр духьа, дукха аргIагIа лаьттар тхо. Юххера, тхо дIатIакхаьчача цига йохкаш хиннараш яр гIоръяь баьца комараш (клубника). Дукха дийлар тхо тхоай сутарало иштта кхестадарах. Комараш-м ийцар оаха, йиар, бакъда конфеташта тIакхача маганзар, кхыметтел Москве а.

ДагадоагIа, Шолжа-ГIалий тIа вахача хана, Черноречьерча тика тIа хьоар да аьнна се ваха, Катаяме марш ба аьнна никъ баь, Мичурина посёлке говра дулханна се массехк сахьата аргIа лаьца лаьтта... Тахан шедар долаш да вай тикашка а базарашка а. Маьха деза дац, цудухьа хоастам бе мегаргдолаш да вай фусамашка увттаду шунаш. Геттара тоалургдар из хIама, вай кхалнахá къаман даараш кийчде ховре.