Театра хьалхашкарча бехктокхама боарм лакха бар цун, хӀана аьлча искусствон элгаца чу кӀезига хӀама хилац. 1993 шера денз, театра директора боахама гӀулакхех вола заместитель волаш, цо хьинаре дакъа лоацар Базорканаькъан И. цӀерагӀа ГӀалгӀай паччахьалкхен театр чӀоагӀденна дӀаоттача балха юкъе.

Эггара халагӀа долча шерашка, Колой Хь. С. къонахчал бахьан долаш, ГӀалгӀай къаман театран мел дола хӀама, ший доалахьарча машинаца, Шолжа-ГӀалий тӀара арадаьккха, ГӀалгӀайче хьалдера цо.

Спектакль технически а гӀирсий а оагӀонгахьара кийчъяра йоккха говзал йолаш вола Султана Хьамзат, кхыметтел цу гӀулакха эша зӀамига хӀама а чӀоагӀа лохаш, из оттаяьча режиссёра бӀаргашка раьза хилар бӀаргаголцца, сатувш вац. Из каст-каста оалаш ва; ше даим дешаш, хӀама Ӏомадеш ва, аьле.

Эхь-эздел долча, болх бовзаш волча доалахочо, цо дика кхоачашду моллагӀа чоалхане декхараш.

Султана Хьамзата оамалца да хьадеча хӀаманна цӀенхашта тӀаверзар, ший балха тешаме хилар, моллагӀча гӀулакха кийча хилар, цох шийна пайда бе а ца гӀерташ. Из лоархӀаш а цун сий деш а ба театре къахьегаш бола нах».

Лоацца дувцаргда вай цун вахара наькъах. Хьамзата да Колой Султан а нана Балай ПаьтӀамат а, наггахьа мара хулаш хӀама дац из вай къаман юкъе, цхьан 1921-ча шера даь хиннад шаккхе. Цар дезал кхоллабенна хиннаб 1938-ча шера. Юххьанца Пригородни кхалерча Онгашта баьхе, Шолжерча Чамалха яхача юрта баха боагӀа уж. Цу хана ши дезалхо хиннав цар. Бакъда кердача моттиге вахара ираз бокъонца довза битац уж а кхыбола гӀалгӀай а. Вайна ховш ма хиллара, уж шоай моттигашкара арабоах 1944 шера. Казахстане яьккхача ханах беза мах лу цар, цига дӀадолл цар шоай 4 бер. Оалаш ма хиллара, шийна тӀехьа дика доацаш, во дагӀац. Кхойтта шера из бала эзачул тӀехьагӀа, шоаш арабаьхача юрта, шоай хьамсарча цӀагӀа юхакхоач уж. Дас, тӀехьа ца тетташ, керда цӀа ду Чамалха. Дукха ха ялале малхавоал Хьамзат. Из ваь хиннав 1957 шера лайчилла бетта 14-ча дийнахьа. Кхален керттерча моттига гаьно уллача юрта дукха ха йоаккхаш, бахац цар дезал, кӀаьнка пхи шу даьннача хана, 1962 шера, Ӏеш йола моттиг хийца а хийце, Сипсой-ГӀалий тӀа баха ӀочубоагӀа уж. Цу хана денз, уж баьхар ШериповгӀар цӀерагӀа болча урам тӀа.

1965-ча шера духхьашха ишколе деша вода из. Цу ханара ишколаш дагайийхача, таханаръяраш царца нийсйича, лаьттани сигалени юкъе миссел йоккха юкъ йоаллар царна юкъе. Хьехархой-м, харц ца лийча, таханарчарел тӀехьабусаш бацар, хьаькъалаш долаш, шоай болх кӀоаргга бовзаш, нах бар уж. Цига денз дӀа мел ийккхар, чӀоаггӀа эргаш дар. Микрокалькулятор, компьютер, интерактивни улг, актови зал яха а кхыдола а хӀамаш хургда аьлча саг тешаргвацар, фаьлгаш тӀара, хила йиш йоацаш дола хӀамаш хетаргдар царех. Калькулятора метта парта тӀа ядаш чоташ хулар, таьрахьаш цар бурилгаш хьа а етташ лоархӀар, компьютера меттел телевизор хулар, из а наггахьа йолча ишколе мара гургьяцар; интерактивни улга меттел, диаскоп хулар, кӀада хьал а элле, цу тӀа диафильмаш дӀатӀахьокхаш, цар а оаз хилацар, фу дувц ха безам бале, йоазув Ӏодеша дезар. Ишколашка цӀераш мишта йоагайора, бераш футболах мичахьа ловзар дувца безам бац.

Юххьанцарча ишколе 4 класс яьккхе, №1 йолча Сипсой-ГӀалий тӀарча юкъара дешар дешача ишколе кхоач из. Ховш ма хиллара, 5-гӀа а дӀахо дӀайолха а классаш йоккхагӀа йолча классех лоархӀ, цига хӀара Ӏилма хьехаш къаьст-къаьста хьехархо хул. Цунга хьежжа дешара программа дуккха чоалханегӀа хул. ХӀанз кхетаде дезар ишколера вахар ший никъ, дӀадехараш долаш болга. Ханнахьа гӀатта везар, урокаш Ӏомаяь хила езар, сабар долаш, ишколера бокъонаш лораеш, оамалца хила везар. Хьамзата хьабена никъ дикка зийча, из къахьегара тӀера волаш, хьехархой сий деш, дешарца толамаш даха гӀерташ хилча санна хеталу сона. Саг, зӀамига волча хана денз, белгала хул ше деча дикача гӀулакхашца е зуламашца. Хьамзат иман долаш хиннача сага куц-кеп долаш хиннав. ХӀара бера ишкол яьккхача хоржа никъ ше-ший хул. Цхьачар уйла ю хьаким хила, вокхох лор хул, кхоалагӀчох – хьехархо. Ишкол яьккха воалаш, геттара лакхарча даржага кховда ловш хиннавац зӀамига саг. Шийна булургбола, дего къоабалбу болх харжа лоархӀ цо. Из деша вода ше вахача Сипсой-ГӀалий тӀарча автошколан водителий курсашка. Техникаца, нийсагӀа аьлча, машинашца чам болаш хинначох тара ва вай мехкахо. Из дешар цунна чӀоаггӀа накъа а доал, дӀахо ше дунен тӀа мел яьккхача хана.

ХьатӀакхоачаш латтар 1976 шу. ДӀадала дезар Даьхен хьалхара тӀема декхар. Эскаре вахача, Хьамзат нийслу ГДР чуйоагӀача Магденбург яхача шахьар тӀа. Цу заман чухьа советски эскар латтар тайп-тайпарча доттагӀала бувзамаш леладеча мехкашка. Царех цхьа мохк бар Германи. Эскаре гӀулакх даь цӀавеначул тӀехьагӀа, дезал болабе кийча ва аьнна хетача хана, саг йоалаю цо. Из лоархӀаме моттиг цун вахаре нийсъелар 1979-ча шера. Цун фусам-нана яр Цхьорой ПаьтӀамат. Цо даь ши воӀи ши йоӀи да цун. Уж боккха хиннаб. Мухьмад гӀишлонхо волаш къахьегаш ва вай мехка. ШоллагӀвола Азамат ГАИ урхаллен болхло ва. ЙиӀигаш лакхара дешар дийша, шаккхе хьехархой ба. Хьамзата оамалца хинначох тара я: «Дешар цӀаккха тӀехьа дац», - яхача кицо хьоахаяь белгало. Цунна тешал деш, цхьацца моттигаш хиннай цун вахаре. Масала, саг йоалаяьчул тӀехьагӀа Барнаул яхача шахьаре гӀишлонхой техникуме деша вода из. Цул тӀехьагӀа, из къахьегаш хиннав автоколонне водитель волаш. ЙоагӀаш яйча унзара а йоккха а хеташ, машин я «КамАЗ» яхар, цунна доал дулар тамаш йолаш. Цкъаза юххе гӀолла тӀехъийккхача, уллув латта саг оагаву цо хьатехача михо. Цу тамаш тӀа къахьегаш хиннав вай мехкахо, ше вахача Шолжа кхале. Сага эггара дикагӀа йолча оамалех цаӀ я аьнна хет сона, да-нана дийна мел долча хана уж лархӀар, царца вахар. Из дика оамал а ший дегӀах йоаллаш хиннав Колой Хьамзат.

Цхьа юкъ яр республике истий кхувлара дош дувцаш, массехк саг йоалаяь хиларах гӀалат ца лоархӀаш. Вахаре тайп-тайпара моттигаш нийслу шозлагӀа саг йоалае езаш. Масала, цӀагӀара фусам-нана могаш йоацаш хул, иштта моттиг хилча, дезалга а маьрага а хьажа низкъала хул цунна. Дала ма дахьалда, цӀен-нана йоацаш виса тарлу. Деррига дӀадаьлча, вай кхалнах дукхагӀа ба маӀача нахал, цудухьа хӀара кхалсаг маьре яха кхелла я. Из дош геттара айдаьдар вай мехка, цу тайпара закон тӀаэцарга а кхаьчадар. Дукха дика къонахий хиннаб шозза саг йоалаяь. Царех цаӀ хиннав Хьамзат а. 1999 шера шозлагӀа саг йоалаю цо. Цун фусам-нана хилар Янданаькъан Лизайх. Из ше, карарча хана, ГӀалгӀай паччахьалкхен университете болх беш я, цун а да ши йоӀи воӀи. ЙоккхагӀа йола Аьсет хьайбай лора дешар дийша я, зӀамагӀбараша вайцигара университет хержай.

90-гӀа шераш долалуш, вайна дика дагадоагӀа, малагӀча халача хьале эттабар ГӀалгӀай мохк. Еха латташ яр хьалха хинна Нохч-ГӀалгӀай Республика, хӀирашкахьа тӀом хинна, вахарах беха лелар дукха нах. Ӏаьдал оттанза а чӀоагӀдаланза а дар вайцига. Цу хана театр, культура, литература дагадоагӀача бацар хьакимаш а мугӀарера нах а. Наха гӀо дар, баха фусамаш а болх а балар дар керттердар. Бакъда дицде йиш йоацаш а хӀамаш дар. Къаманна кхоана эшаргдар, долаш дар лораде дезаш дар гӀулакх. Хьалха Х. Нурадилова цӀерагӀа хинна театр декъаденна дикка ха яр нохчийи гӀалгӀайи тоабашта. Вай къаман доалахьа мел хинна хӀама Шолжа-ГӀалий тӀара хьалъарадаккха дезаш эттаяр ха. Ца даьккхача, уж шеддар довргдолаш а дар. Из де атта дацар. Театра актёрашта шоашта карагӀдаргдолаш дацар из, дуккха гӀирс тӀаботта, Наьсаре хьалба машинаш езар. Хьахулаш латтача Базорканаькъан Идриса цӀерагӀча театра из гӀо-новкъостал де раьза хул къаман денал а яхь а йола Колой Хьамзат. Шоаш болх дӀаболабича, театра кулгалхоша лоархӀ, эггара халагӀча хана шоашта накъаваьнна саг балха хьаэца. Цу ханале Хьамзата хьахайтадар боахам лелабе, цунна доал де, эшар тӀада могаргдолаш ше хилар. Иштта саг везар театра доалахье лелае а. Цудухьа, дукха ца говш, театра директора боахама даькъерча заместитела дарже оттаву из. Цу балхах из мишта лоархӀавора, шоашта мишта накъавоалар дийцар сона Базорканаькъан Идриса цӀерагӀча театра директора Чахкенаькъан Ӏаддал-Керман Ӏийсас: «Колой Хьамзатаца цхьана болх беш, ткъаь шийтта шу совгӀа ха яьккхар оаха. Республика кхоллача эггара халагӀча деношка, цо доккха гӀо-новкъостал дир тхона. Шолжа-ГӀалий тӀара тхоай мел йола хӀама цӀая ахча доацаш, дисадар тхо цу хана. ТӀехьарча ах шера хьатӀадоагӀаш, хьалуш дацар кхыметтел алапи. Цу хана университете балха хиннача аз ах шера а шера а алапи эцацар.Цу заман чухьа сона вовзийтар Хьамзат, цунгара гӀо дехар духьа. Иштта, киса шай доацаш дисача хана, театра артисташа дехарах, царна оарцагӀвера из саг. Цига мел хинна тха поартал Наьсаре хьалъера, цхьа кепиг дӀа ца эцаш. Из кхеташ вар театр малагӀча хьале да. Из саг а цун гӀулакхаш а зийча, цох дика боахамхо хургва аьнна хеташ, 32 шу хьалха тхоаш долча балха вийхар оаха из. Директора боахамца дувзаденнача дешаех вола заместитель волаш, оаха санна дукха халонаш ловш, театр чӀоагӀденна когаш тӀа отталца а цул тӀехьагӀа а тхоца хилар из. Къонахчал долаш бола нах эшаш ха яр эттар. Из вар къонах-саг. Тхоайла довзаш, юкъе тешам болаш, вӀаший дезаш чакхдаьлар тхо. ХӀама хьакхоллача, хьадеча цхьана дар тхо. Алхха спектаклаш увттаяь ца Ӏеш, кхы а дукха декхараш латтар тхона хьалхашка. Актёрашта баха моттигаш яцар, уж лаха, кхолла езаш яр. Хьамзатаца цхьана царна пхиъ коттедж йир оаха, квартираш яьхар. Цхьана дӀалаьрхӀача, уж 11 яр. Наьсарен кхален кулгалхочо Шадажанаькъан Бахьаудина, отташ латтача театранна цӀенош де, 20 лаьтта делар. Цу наха баркал ала дезаш да, «105 массив» оалача моттиге боахамаш Ӏодахка тхона гӀо дарах. Цига мел даьча балхашта дукхагӀа кулгал деш хиннар Хьамзат вар. Коттеджаш хьалъеча дакъа лаьцар актёраша шоаш а. Хьехам бала ховш, нийсадар оалаш саг вар из, бусалба дин а цун Ӏадаташ а дика довзар цунна. Къаман гаьнара хьадоагӀа эздел довзаш, цу лоастамагӀа вӀаьхий саг вар ала йиш йолаш вар. Цунца нийсденна хӀама хӀанз са керта чу дужаш, аз кхетадеш дац. Кхоана хьаьший боагӀаш, наӀаргара гӀашлой никъ тоабе араваьннача, машин тӀакхийтта, ший коанаӀарга кхелхар из.»

Цун тайпан а волаш, из дика вовзаш волча бокъонаш лораеча наьха мугӀарашка дуккхача шерашка къахьегаш хиннача Колой Макшарипа яздаьд цох: «Массахана ший вахар нийса дӀахьош саг вар из. Из чувоагӀаш вар вай республикан тайпай совета. Эггара цунна гоамагӀа хиннача хӀамаех дар, ше деча гӀулакха тӀа кхоачамбоацараш дувлийтар, дог доацаш из кхоачашдеш хилар, сагах йоалла зовзал, хӀилла ювцар. Ший оамал эсалча хӀаманца гойташ вацар из, иштта хилар дӀадехар дезалгара, гаргарча нахагара, новкъосташкара. ГӀалгӀай Ӏадатех доаккхал деш а уж леладеш-лоархӀаш а вар, камоаршал гойташ тӀаэцар ший фусаме чувена саг, массаза оагӀув хьаллаца кийча вар, гӀо эшаш висачун. Хьамзат вар визза гӀалгӀа, иштта виса а висав ший къаманца».

Мехкахоша цох язъяь цхьа байт йийшай аз эрсий меттала. Цун чулоацамо йоах, вайцара къаьстав дика саг, лоамарочун сийле шийца хинна низ бола къонах. Киши-хьажий вирд доаккхаш хиннача цунна гарга дар сабар, дикал, тӀах аьнна хилар. Из вар тхона гарга, воша санна кхоачара, цунца дувза мел деннар тешаме а чӀоагӀа а дар. Аьрзеш вахарера дӀаухаш санна, дӀавахар из, готта хьувза ер дуне дита. Из тахан мел чӀоагӀа эшаш вар дийца варгвац. Цу тайпара нах даим безаш, наха эшаш хиннаб, хӀарманна фо эшаш санна. Къаман маӀан, ехь, яхь хул цу тайпарча нахаца.

Из байт чакхйоалаш, тӀехьара тӀаяздаьд, ше дийна волча хана, Хьамзата оалаш хиннад йоах, нагахьа санна наьха карах со лайя, са цӀий (пхьа) ма лехалаш. Цо ше васкет даьча беса, машина даьна битар цун пхьа.

Из дукха нах бовзаш, наха везаш саг хиннав. Масала, царех цаӀ хиннав вай республикан зӀамигача футбола ассоциаце президент Урусхананаькъан Руслана Жамалда. Цо а язъяьй «Колой Хьамзатах болча сийрдача дагалоацамах» йола байт. Из, геттара дика яьккхаеце а, гӀалгӀай меттала яккха хьежав со. Байт ше эрсий меттала язъяь яр:

«Турпалча мехко хестабу,

Къонахий, деналца кхийна,

Теркам царгахьа лестабу,

Къоначар, цар денал зийна.

Цу тайпа цхьа турпал вувцаш,

Декаде лов сона мерзаш,

Колой Хьамзата тӀа сувцаш,

Дешаш дек – шатлакъа герзаш.

Кхийнавар Шолже из къонах,

Адамашта юкъе беш барт,

Юртара нах лорабеш вонах,

Дикача гӀулакхех еш карт.

Хьамзат дагавоагӀа тхона -

Дикаш деш мел волчун воша,

Чов хинна ва къаьна, къона;

Хатаро бӀаргаш ду доша.

Дисад вай деналдар воацаш,

Хиннад цох цкъа хила хьаьхар,

Цо дита гӀулакх – ха йоацаш,

Кхы гургвац сийдолаш ваьхар.

КъорӀа дар вахара бӀоагӀа,

Цо гаьнайоахар цун гӀайгӀа.

Дуне цун сийрда дар чӀоагӀа,

Ялсмале хийла цул кӀайгӀа!»

Колой Султана Хьамзат воаца массехк бутт ба. Цох кодам бувцаш, ГӀалгӀай Республикан культуран министра Лаьнанаькъан Исраила Залинас белгалдаьккхад, из нах

безаш, камаьрша саг хинна хилар, гӀалгӀаша ма аллара, онк долаш, ди долаш, ший болх лакхача дикалца дӀабахьа ховш саг хиннав Хьамзат.

Дала къахетам болба цох, гешт долда, вийрза моттиг даькъала йойла.