Къаьстта укх шера дездир ГӀалгӀай Республикан массехк цӀай. Наьха багадаха, дӀа мел кхаьчача, кхыметтел Москверча урамашка а хьалтеха йоазош дайра вайна, «Сердало» газета бӀаь шу дизара цӀай долга белгалдеш. Иштта эггара халагӀча хана, хӀанз мара республика хьакхелла йоацаш хиннача шера, болх бе йолаелар Янданаькъан Жамалда цӀерагӀа къаман керттера библиотека. Цунца цхьана 2023 шера ткъаь итт шу даьлар вай Паччахьалкхен «ГӀалгӀайче» яха халхара ансамбль хьакхелла. Духхьала уж кхо белгало укх шера вӀаший нийсъялар дӀалаьрхӀача а, ер шу беркате да ала йиш йолаш да. Юбилей массаза а даь даьнначун мах оттабеш, де дезар белгалдеш, йола ха я. Цудухьа «ГӀалгӀайче» ансамбла балха лерхӀам ба аьнна хет, цу кхоллама коллективах дола книжка яздар. Из, хана йӀоахал, цун исторе оагӀув хинна Ӏодужаргда.

ХӀара къамо шийна тӀехьа лар ют, культуран оагӀув дегӀайоалаеш. Тахан «ГӀалгӀайче» яхача Паччахьалкхен халкъа халхара ансамбла кхоллама коллектива карагӀдоалар; вай культура, истори шоайла дувзадеш да. Из дегӀайоалаяра доккха дакъа юкъеденад цо. Духхьала халхара ансамбль хинна Ӏац из, гӀалгӀай мотт, Ӏадат, бӀаьшерашкара денз хьайоагӀа вай культура вӀашкаоз цу халхаро. Вайна массаза а гуш хул, къаьстта из ансамбль араяьлча, наха мишта безамца из тӀаэц. Цо хьагойт из дега хьамсара хилар, ший Ӏадат, мотт, культура езаш хилар.

Ансамбль ше-ше кхоллаеннаяц. Дукха къахьийгад цунна керте лаьттараша. Уж ба цӀихеза хореографаш, музыканташ, историкаш, халкъа багахбувцам бовза нах. Царца цхьана дага а бувлаш, хӀара балха гӀа бусташ вӀашагӀделлад из хӀама: тӀабувха гӀирс, ашарий оагӀув, халхара хозал мишта хила еза.

Вайна дика дагайоагӀа уж ханаш, кхыча мехка вай халхар гойта из ансамбль иха, мел чӀоагӀа доккхал дора цох вай мехкахоша. Сона дагадоагӀачох, 2000-ча шерашка Каире, Египте, кхыча Ӏарбий мехкашка ухаш, цигара нах цецбоахаш, дукха совгӀаташ а лакха цӀераш а яхьаш, цӀабоагӀар ансамбла доакъашхой. Республикан бахархой гӀадболхар уж дика тӀаэцарах, цох доккхал дора.

Цудухьа тахан вайна гу из деррига а зехьа дайна цахилар. Геттара дика хеташ тӀаэц вай мехкахоша цу ансамблах лаьца Дзараханаькъан Зейнапа яздаь, кепа теха арадаьнна книжка. Из а ший аргӀагӀа исторе оагӀув хинна дӀагӀоргда. Мел дукха ха дӀаяхарах, цу книжка тӀара хӀара сага сибат, царна цу юххьанца, вай мохк меттаоттабеш лаьттача халача ханашка, карагӀдоалаш хиннар, къаман исторе оагӀонашта цар юкъедена дакъа, цӀаккха диц ца луш, вайца дахаргда. Деша дог доагӀаргдолаш, сийрадача оагӀонашца белгалдоалаш, «ГӀалгӀайче» яхача паччахьалкхен ансамблах лаьца яздаь книжка да из. Цу тӀа го йиш я цу шерашка а тахан а цу тоабанца къахьийга нах. Цар доккха начӀал, балха говзал ювцаш язду цу тӀа. Боккха чулоацам болаш книжка да из.

Хетаргахьа, цхьаккха а балха оагӀув йитаяц из яздаьча Дзараханаькъан Зейнапа, цу тӀа ца хьоахаеш. Массайола кхоллама тоабан балха говзал хьоахаеш, ма ярра уж ханаш дагалувцаш, дика яздаь книжка да из, ала ловргдар сона. Масала, «Говзал йола ГӀалгӀай хореографи оттар» яхача даькъ тӀа цо язду: «Халкъа хореографи ювзаенна я кхоллама тоабан балхаца. Бакъда, моллагӀа йола исбахьален коллектив хьакхелла ди хул, из эггара хьалха ший хьажархо волча сцена тӀа араяьнна ди. Цудухьа профессиональни хореографи ший истори долаш я, ХХ-ча бӀаьшерен ткъоалагӀча шерашка кхоачаш ба цун овла», — язду автора.

Хьалхара гӀалгӀай ансамбль хьакхеллай Буро тӀа дӀадахача бӀаьшерен 20-30-ча шерашка. Цу ханашка ГӀалгӀайчен кагирхой гуллуш хулар исбахьален кружокашка дакъа лаца. Цунна юкъебоагӀар Бурон дешара моттигашка багӀа студенташ, шахьара бахархой. Къаьстта цу ханашка хьакхеллар гӀалгӀай халхара ансамбль. Халхархоша шоашта ховчча тайпара халхараш дора, цхьаццайолча нах вӀашагӀкхийттача моттигашка. Шоайла къаман халхар дикагӀа гойтара йола яхьаш вӀашагӀйохкар. Из лаьрххӀа «Къаман халхара яхьаш» аьле хьалтеха хулар. Уж дӀакхухьаш хиннай Буро тӀа 1921-ча шера. Ткъаь иттлагӀча шерашка Буро тӀа ГӀалгӀай искусствон цӀагӀа гӀалгӀай тоаба вӀашагӀкхетар, цунна чубоагӀаш бар: Малсаганаькъан (Коазой) Марем, Джамболатанаькъан (Малсаганаькъан) Зина, Ӏамархананаькъан Ляля, Янданаькъан Соня, Геласханаькъан Малика, Малсаганаькъан Тухан, Куркъанаькъан Дунда, Гойганаькъан Марем, иштта кхыбараш. Уж хиннаб актёраш, иллиалархой, халхарчаш. Уж каст-каста сцена тӀа, шоаш наха гойташ, арабувлаш хиннаб. Ашарий даькъах бехктокхаме хиннай Малсаганаькъан Тухана Ляля. ЛаьрххӀа кхоачашъяь, кийчъяь концерта программа хиннаяц. ХӀаране ший вӀаштӀехьадоалаш дола, дикагӀа ховчо дукхагӀа а гойташ, халхараш деш хиннад. Иштта дӀадоладеннад из юххьанца. Цу ханашка исбахьален кхоллама чӀоагӀа терко еш хиннай, наьха безам тӀабодаш а хиннаб. Лоамашка бахача наха юкъе беллгала сомабоалаш хиннаб исбахьален кхоллам: шоашта карагӀдоалар гойташ деш дола халхараш, литература, искусство. Из деррига дӀа а лаьрхӀа, ца дича даргдоаца новкъостал лоаман къамий культура дегӀайоалаеча дара, Къилбаседа Кавказа халкъий Хьалхара искусствай краера олимпиада дӀаяхьа лаьрхӀар.

«1931 шера Дона-тӀарча- Ростове, оагӀой бетта 11-ча денгара 20-ча денга кхаччалца, КъилбаседаКавказа хьалхара олимпиада хилар. Цига гӀалгӀай кхоллама викалаша сцена тӀара, илли алара, халхара, ашарий искусстваех хьалхара моттиг яьккхар. Эггара чӀоагӀагӀа дег чу дисар гӀалгӀай ансамблацарча Горчхананаькъан Яхас, Куркъанаькъан Дундас гойта халхар. Зал «тӀанк» аьнна, йиза хиннай. Халхар деш волча Дундий сурт, цу денношка Ӏодаланзар журналий оагӀонаш тӀара. Цул тӀехьагӀа ГӀалгӀайче нохчех дӀатехача, из юхасецар. Хьакхеллар юкъара урхалленаш, гӀалгӀай-нохчий иллей, ашарий ансамблаш",-язду автора.

ДӀахо книжка тӀа белгалдоаккх, гӀалгӀай къам мехкахдаьккхачул тӀехьагӀа а шоай халхар, ашараш йиц ца еш, хьабаьхка хилар. Юххера а, 50-ча шерашка Алма-Ате вӀашагӀъеллар Нохч-ГӀалгӀайчен халхара, иллей ансамбль. Цунна юкъебоагӀаш бар Маькенаькъан А., Малсаганаькъан А., Индарбенаькъан И., Чахкенаькъан Б., иштта кхыбараш а. Ансамбла кулгалхо хилар Райбаев З.- казахий хореограф, Алма-Атерча Паччахьалкхен академически опера, балета театра керттера балетмейстер.

1956 шера ерригача Юкъерча Азе нохчашта, гӀалгӀашта юкъе Нохч-ГӀалгӀайчен иллей, халхара ансамбль вӀашагӀйоллара яхь хьакхайкайир. Из дӀахьош яр Алма-Ате. Кастлуш, цига хьахержа хинна дикагӀбола иллиалархой а халхархчаш — беррига артисташ шоай исторически мехка цӀабаьхкар.

«Цу ханашка мах баь варгвоаца дакъа юкъеденад кхоллам дегӀабоалабеча цу ханарча цӀихезача балетмейстераша: Мунджишвили Отаре, Дзыба Георге. Цар хьинарца бӀарчча коллама тоабаш хьакхеллар, царех Нохч-ГӀалгӀайчен цӀихеза халхарчаш, балетмейстераш хилар. ГӀалгӀайчен шахьарашка, юрташка бӀарчча халхара тоабаш хьакхоллар. Эггара хьалха гӀалгӀай шоай мехка баьннача хана, Наьсарен кхалерча культуран ЦӀагӀа ансамбль вӀашагӀъеллар вар Колосков Виктор Николаевич,-яхаш язду дӀахо Дзараханаькъан Зайнапа. Тахана иштта истори довзаш, цунца даим къахьегаш, Ӏилма тохкаш бола нах вай бецаре, укх тайпара дӀадахача бӀаьшерен исторе оагӀонаш вайна а йовзаш хургьяцар. «ГӀалгӀайче» яхача кхоллама тоабанна карагӀдаьннар а, цунна керте лаьттарий болх а, цӀераш а вай дукхаза кердаяьхай бе-беча йоазонаш тӀа. Уж ца хозаш а ца йовзаш а, хетаргахьа, саг хургвац. Цар мугӀаре ба: РФ цӀихеза, вайна массанена дика йовзаш хинна, тахан вайцара дӀакъаьста Йовлой Ахьмада Рая (Клавдия), ГӀаппархой Хьамида Мухьмад, Музакаев Дикалу, Могушканаькъан Ахьмад, Шадажанаькъан Абукар, Досхой Мухьмад, Куркъанаькъан Руслан, уж-м кхы а дукха ба. Цар хьинарца тахан яхаш я вай цӀихеза «ГӀалгӀайче» яха халхара ансамбль. Йоккха ганз я цу кхоллама тоабанна керте лаьттача наха тахан вай къаман культуранна тӀехьаленна йитар. Книжка автора къаьгга хьагойт ше ма дарра цу ансамбла овлангара денз хьадоагӀа истори. Из деррига тахка а ший аргӀагӀа Ӏоязде а карагӀдаьннача автора хьагойт, вай Ӏилма-тохкама институте цу даькъ тӀа даим болх беш хилар. Зехьа дӀадахадац ер ткъаь итт шу, ала йиш йолаш да вай, цу института болхлоша вайна таханарча денна дитар теркалдича. Ди тӀехьагӀа совйоалаш хийла вай республикан вахара сийрда оагӀонаш.