Цо даьха сурташ да са, аз уж геттара боча хеташ леладу. «Комсомольское племя» яхача газете вар Елизаров, нохчий «Ленина никъ» яхача газета редакце къахьегаш вар Юнцевич, хIаьта «Сердало» газета фотокорреспондент санна вовзаш вар, сона дага мел доагIача хана, Пхьилекъонгий Идрис, Наьсарерча «Ленина никъ» яхача газете вар ПхьугIой Салман. Суртанчий болх кIезига-дукха бовзаш ва со, зIамига волча хана денз. БархIлагIча-ийслагIча классе вагIаш, аз ийцаяр дукха чоалхане йоаца фотоаппарат «Смена». Iомалуш волча сага геттара атта дар цунца болх бе. Цул тIехьагIа, Наьсарерча къонача техникий станцерча фотогIулакх Iомадеча кружоке ихар со массехк шера. Цу хана аз даьха сурташ, хIанз а долаш да тха цIагIа. Хьа мел венача хьаьшанца, болх бе дахача, ишколе дешаш йоаккхача хана даьха дукха сурташ да, дIадаха денош а царца ювзаенна моттигаш а дагайохийташ.

Пхьилекъонгий Идрис сона вайзар 1981 шера кIимарса бетта. Цу хана Шолжа-ГIалий тIа хиннача «Сердало» газета редакци яр В. Маяковске урам тIа хиннача кепайоазон цIен ялхлагIча гIата тIа. ХIара журналиста а таржамхочун а ший къаьстта кабинет яр. ХIаьта Идрисага бIарчча лаборатори яр. Редакцен уйчара аьрда оагIорахьа чувоалаш яр дукхагIа мел йола кабинеташ. Аьтта оагIорахьа наIараш йолаш ерригаш кхоъ мара яцар: керттерча редактора, цун заместитела приёмни; каьхатий отдел; фотолаборатори. Ахьмада Идриса кабинете дIачуваьлча, цу чура чувоалаш цхьаькха цIалг дар. НийсагIа аьлча фотолаборатори яр из. Тахан сурташ доахача сага фотоаппарати компьютери хилча кхоачам ба. Кулг тIоада ца деш, сурташ даха йиш йолаш ва из. Хьалха иштта дацар, из болх дуккха халагIа бе безаш хулар. Масала, аппарата чуйолла фотопллёнка эца езар, цох сердал ца кхетийташ, из баьдеча гIолла аппарата чу чуйолла езар. Нагахьа санна юхе гIолла баьда цIа долаш моттиг еце, фотографаша е фотокорреспонденташа, тIера полтув е пиджак Iоаяьккхе, пхьошашка ши кулг чудаьккхе, цун кIалха чуйоаллар плёнка. Дикка хьовзам хулар цунца. Сердал кхийтача-м деррига дайна дар. Укхаза цхьа моттиг дагайох сона, сай вахаре хинна. Библиотеке гIалгIай метта хетабаьча гойтама юххе сурт даккха безам хилар са сай хиннача хьехархочунца, филологически Iилмай докторца, профессорца Оздой ГIайре Фирузайца. Цунна юххе дIа а этта, Мерешканаькъан Султанага тхоай сурт даккхар дийхар аз. Цхьа ха яьлча, Султана аьлар; плёнках сердал кхийтта хиннаяр, цудухьа геттара во даьннад из, аьнна. Иштта дар сердалах плёнка лора ца йича хулар. ХIаьта а из сурт хьадаккхийтар аз, геттара бесаздаьнна дале а, цу тIа латтараш малашб ховргдолаш да из.

Духхьал цхьа плёнка фотоаппарата чуеллача доалаш дацар гIулакх. Плёнка тlа фуд хьажа из зIамигача пластмасса педалга чу а елла, молхаш чуйотта езар, цул тIехьагIа хьалъэлла йокъаялийта езар, сурташ хьадаха фотокаьхат, увеличитель, шин тай пара молхаш (проявитель, закрепитель), хьадаьккха сурт чуIотта цIена хий, из докъадеш йола «пешк» (глянцеватель) езар. Ишттал хьовзам бар сурт даккхарца цу хана. Из беррига болх бе аьнна лаьрххIа хьаяь яр Идриса хинна фотолаборатори. Цхьан хIамах тамаш йора аз, плёнка фотоаппарата чуйолла, молхаш чуйотта езача бешкилга чу хьовзаяь чуоттае хала хулар ши кулг долча сага а. ХIаьта Пхьилекъонгий Идриса из болх цхьан кулгаца бора. Аьрда кулг доацаш вар из, голага кхаччалца. Из тIем тIа волаш даьккхадар цун. Укхаза кIезззига дукхагIа дувцаргда вай Ахьмада Идриса тIема наькъах а цул тIехьагIарча вахарах а лаьца.

Пхьилекъонгий Ахьмада Идрис ваь хиннав 1921 шера маьтсела бетта 21-ча дийнахьа Пхьилекъонгий-Юрта. Коазошха хиннай цун нана. Идрис зIамига волаш кхелха хиннай из. Дикка боккха дезал хиннаб Ахьмадабараш – кхо воIи: Идрис, Iалаудин, Муса; ши йоIи: Мадаш, Маржан. ВоккхагIча Идриса 20 шу даьннача хана, вай мехка качвоагIа геттара къиза моастагIа – Гитлера хьалхале лелаеш йоло нацистски Германи. Цу тIема халонаш ла йийзай дерригача къамий, хIаьта вай къаман кхолханеца ла йийзай, хIана аьлча тIем тIа лаьтта ца Iеш, мехкахбахара саготонна а духьаллатта бийзаб гIалгIай. Идрис 1941 шера аьтинга бетта тIем тIа вода, из кхоач 56-ча эскара 1133 иччархой полке. Цунца волаш, моастагIчоа духьаллатт из 1942 шера тушола бетта кхаччалца. Тохкамхо (разведчик) хиннав вай мехкахо. Из мел маькарло, говзал, лоравалар дезаш гIулакх хиннад вайна массанена дика ховш да, дийшача книжкаех а дайнача тайп-тайпарча кинофильмех а. Цун говзача тохкамах тийша хиннад цун ший а новкъостий а вахар; моастагIа эшаваь, толам баккхар. 1942 шара денз 1943-ча шера маьцхали беттага кхаччалца вай мехкахо хул 2-ча Украински тIема 391-ча иччархой дивизе тохкамхо. Цун тIема никъ бувцаш долча йоазоно яхар бакъдале, цхьан юкъа Франце а тIом беш хиннав зIамига саг, цига кога а керта а дикка човнаш яь а хиннай цун. Цу хана де доацаш вайнарг лоархIаш а хиннав. 1943-ча шера юха тIемхой мугIарашка отт из. Ленинграда моастагIаша го баьча хана, цигарча Загудски кхален Порохов яхача шахьара юхерча Барки яхача юрта тохкам бе вохийт цу гIулакхаца хьакхаштаваьнна вола эскархо. Цига фашисташца дIа-юха дов деча хана, геттара хала чов ю цун аьрда кулга, дукха цIий Iоиха вола разведчик сакхетам чура воал. Из веннав мотташ болча новкъосташа алла вут из тIема ара. Цул тIехьагIа цун дезалга сагота каьхат доагIа, Идрис аргIанарча тохкама вахача, моастагIчун карах веннав, аьнна. Амма са чIоагIа дола зIамига саг дийна виса хиннав. Цигара кораваь из, немцаша дIавиге, чуволл «Маутхаузен» яхача тутмакхий лагере. Ер санна лийца боахкача наха юкъе нийслу лор хинна саг. ТIемхочун кулг талхаш латтилга хайча, е молха ца луш е маха ца тохаш, из кулг, чIоагIа лазар деш, дIадоаккх цун. Иштта виса хиннав Идрис ший аьрда кулг доацаш. Укхаза дагайох сона Вешкаранаькъан Мухьмада язъяь «Новкъа гIолла...» яха байт. Идрисаца а соца а «Сердало» газета редакце балха хилар Мухьмад цхьан юкъа, партотдела корреспондент волаш. Вешта аьлча, коча цхьа пхьош даьсса Iоуллаш вола Идрис хIара денна бIаргагора цуннна. Из байт ше Идриса хетаяьй аьнна белгалдаьккхадеце а, газета фотокорреспондент дагалаьца цо язйича санна хет сона. Еш вай из:

«Новкъа гIолла

Ши саг вода.

Цхьанне наькх тIа орденаш,

Дошо седкъа къег.

ХIаьта вож,

Цун даьсса пхьош

Ший бушигаца

ЧIоагIа лаьца,

Безаме цунга

УрагIа хьеж.

Заман Эхь

Шийна уллувдаьккха,

Дунен адамашта

Машар кхайкабеш,

Заман Сийле йода».

Аьрда кулга чов еча хана, ког а аьтта кулг а лозадаь хиннад цун. Царех чуяха хинна пхора гаргаш ше валлалца ший дегIаца лелаяьй тIема доакъашхочо.

Ховш ма хиллара, «Маутхаузен яха концлагерь Австре хиннай. Къаьстта къизалца белгалъяьнна хиннай цун 20-гIа корпус. Хьож вай цох фу яздаьд. «1938 шера маьцхали бетта 7-ча дийнахьа Дахау яхача лагере лийца боахка нах бига хиннаб Австрерча Линцанна юхерча Маутхаузен яхача шахьар тIа керда лагерь хьае. Из моттиг харжара бахьан хиннад Линцера транспорт лела моттиг гаьна цахиларах а цига нах кIезига бахаш хиларах а. Германе концлагерашта юкъе, «Маутхаузен» хиннай цхьаккха тайпара тоалургбоацача зуламхошта лаьрхIа, хIаьта 1939 шера маьтсела бетта 8-ча дийнахьа денз, цига чубехкаш хиннаб къаьстта кхераме лоархIаш хинна политически моастагIий... Цун №20 йола барак 1944-ча шера кхерах баьча пенаца дIакъоастаяь хиннай. Цига лийца боахкараш хиннаб «Кугель» яхача болама юкъе набахтен бокъонаш телхаяь, боабаь дIабаха лаьрхIа нах (дукхагIча даькъе набахтара бовда гIийрта, е балха моттигашка хатараш даь советски эпсараш).

Цу чу лийца боахкача наха бе-бе таIазар деш хиннад, масала, даар ах мара луш хиннадац, бийша лаьтта баьдаб, шоай барака коа гIайттача денз бувшшалца тIера барзкъа доацаш лела безаш хиннаб. Царна къаьстта чIоагIа таIазар тIалоаттадеш хиннад. Дийнахьа 20-30 тутмакх леш хиннав цига. Цу чурча вахара дIоахал массехк кIира мара хиннадац.

«Iоажала блок» лелаеш хиннай шоай болхлой Iомабеш йола моттиг санна а...»

Иштта даькъаза моттиг хиннай Пхьилекъонгий Идрис кхаьча хиннар. Цу лагере лийца баьхкаб кхыбола гIалгIай къамах бола бIухой а. Со зIамига кIаьнк волча хана денз, тхона гаьна воацаш вахар Iарапханаькъан (Кокурхой) МаIе Сулумбик яха саг. ТIем тIа хинна, цу лирача деной хало лайна вар из. Цо оалаш хезадар сона хийла, ше «Маутхаузен» яхача лагере ваьллав. Кхы а хила тарлу цу «дунен жожагIатен чу» баьхка вай мехкахой.

Цхьан шера шин бетта цу набахта ваьллачул тIехьагIа, кхы а кхаь бIухочунца вада вIаштIехьадоал Идриса. Бомбаш еттача хана лампаш дIайовш хиннай. Гобаьккха техача, ток чулелача аьшкасаьргах тIехбала таро хиннай цу хана, ер ма бий аьнна кхерам боацаш. Цу моттигах пайда а ийца, байддаб цIеча эскара бIухой, вай мехкахо шоашта юкъе а волаш. Цу хьакъехьа цхьадолча книжкаш тIа а яздаь хиннад, яхаш, дувц.

ДIахо ла хала йолча моттиге кхоач из. ТIем тIа волча бIухоун тайпан а къаман а нах, мохк бохабаь, Сибре бихьа хиннаб. Казахстане ваха вийзар цун а 1957-гIа шу тIакхаччалца. Цига а газеташца бувзам болча балха тIа хиннав, яхаш, яздаьд цох. Амма, вIалла шеко йоацаш, да цаI: юха мехкаваьлча денз, «Сердало» яхача къаман газета редакце цо дуккхача шерашка къахьийга хилар.

Газет юха меттаоттадаьча шера, цига къахьега венав из. Цо болх баьб газета керте лаьттача Хаматханаькъан Жабраилаца, Лаьнанаькъан Мустафайца, Тебой Туханаца, Гадаборшанаькъан Османаца, Чахкенаькъан СаIидаца, БIарахой Мухьмадаца... Аз цунца болх баьраш дар 1981-1983 шераш. Тахан мо духьаллатт сона цун сурт. Цхьа сийна плащь яр Идриса. Цунна кIалха Iоулла фотоаппарат («ФЭД» яр мотташ ва со из), хаьн тIа йоалла тепча санна хьаягIаш воагIаш хулар из, нагахьа санна тIоадало из толхаяр кхераш моттиг хуле. Из ца вовзача наха цох герз хета а тарлора. Йийкхача, ди сийрда денача хана, кIайча беса китала хьисапе хьаяь, хьалхашка чопилгаш дагIа коч ювхайора цо, баламах Iоэлла фотоаппарат а йолаш. Из дар машарерча ханара цун герз. Цу герзо дега тоам бераш а, цох кхерараш а дукха бар. Хьаьналча къахьегамхошта сийленга бода никъ хьабеллар цу цо, зуламхой сийсазбоахар. Iуйрийна балха хьавена дукха ха ялале, редактора Тебой Тухана, цун заместитела Хамхой Мустафас, бехктокхамеча секретара Котанаькъан Султангире, отделий кулгалхоша цхьацца декхараш тIадехкар цунна. Шийла яр е йIайха яр аьнна, шийга аьннар дизза кхоачашдийя, кастлуш редакце юхакхоачар Идрис. Из редакце ва е вац геттара атта ха йиш яр. Фотолабораторе зIамига электрически плитка, яй лелабора цо. Кхехкача дулха хьаж хьакхийтача, ха йиш яр, Идрис ший балха моттиге волга. Редакцерча цхьаццаболча нахага а кхоачар цун чам болча даарех цхьадола дакъа. Сурташ даха баьдеча цIалга чу чуваьлча мара, цхьаь хилацар из. Оршот дийнахьа беррига болхлой гуллора редакце, хьалбоагIар типографербараш а. Газета гонахьара къамаьл чакхдаьлча, выпускающи вола Эгенаькъан Хьамид, цкъа Идрис волча чу ца вахача, дIаводаш оамал йолаш вацар. ТIаккха дIаболалора цар бегаш, дIа-юха ду сакъердаме къамаьлаш. Кастта цар шинне вIашагIкхетарах хьахулар анекдот. Кхыча дешашца аьлча, болх бе а, салаIа а, сакъерда а ховш бар доккхагIа долча ноахалах хинна уж нах.

Каст-каста командировках ваха везаш нийслора Идриса, цкъаза керттерча редактора, ше моллагIча кхалене водаш хилча, шийца вугар. Газета оагIонаш тIа арадувлар цун ахархошта, заводий, фабрикай болхлошта, тIема а къахьегама а доакъашхошта, студенташта, хьехархошта, Iилманхошта даьха сурташ. Къаьстта а баркал ала деза аьнна хет сона фотокорреспондента, цо «Сердало» истори сурташца кхелла хиларах. Болх беш, салоIаш, скъердаш, цхьацца чоалхане дешаш къестадеш бола хьалхара вай журналисташ малаш а мишта а хиннаб хов вайна цун сурташка гIолла. Дуккхача вIашагIкхетарий доакъашхой а бисаб цун балхаш тIа, шоаш цу хана хиннача куце а кепе а.

ХIара шера, Коталон ди хьатIакхоачаш, из даькъалавувцаш каьхаташ дайтар Россе президенташа Ельцин Бориса, Путин Владимира. Дукха тIема совгIаташ тийннадар цунна вай паччахьалкхено. Царна юкъе яр ЦIеча Седкъан орден, Сийлахь-боккхача Даьймехка тIема 1-гIа дозал дола орден; Жукова, «Лининград лораярах», «ТIема майралах», «Майралах» яха майдилгаш, «ТIемхо» яха хьарак. Соахка 100 шу дизар Идриса ишттал дукха къахьийгача газета. Цунца дувзаденна, редакце кулгалхоша лаьрхIар «Сердало 100 шу» яха майдилг цун дезалга дIаяла. Шоаш лаьрхIар кхоачаш а дир.

Майрача разведчика ворхI дезалхо хиннав: виъ воIи кхо йоIи. Мехкарий – Лейла, Лида, Мила - карарча хана берригаш болаш ба. Къонгех шиъ къаьстав Исраили, Бек-хани. Шамали Мухьмади, Даьла диканца, болаш ба.

Идриса ший тIеххьара денош дай баьхача Пхьилекъонгий-Юрта даьхар. Коталон ди долаш маьтсела бетта 9-ча дийнахьа ишколе вийха хиннав из. Цигара чувеча, цIий лакхденна, цамогаш хинна ши-кхо ди мара даьккхадац цо. Хетаргахьа, дагалаьцача тIема деноша дикка Iоткъам баь хинначох тара ба къоаночоа. Из кхелхав 2001 шера маьтсела бетта 12-ча дийнахьа, ший 80 шу даьннача хана.

Аьттехьа латтар Пхьилекъонгий Идрис

Фусам-наьнаца Дугурханаца