Тирканаькъан Ӏаддал-Салам ваь хиннав 1940 шера маьцхали бетта 15 дийнахьа ахархочун дезале. Махьмада Ӏиса аьле цӀи йоаккхаш хиннав цун да, хӀаьта нана ПхьугӀой Боазаркъий Сахрат хиннай. Нана Ӏаддал-Cалама дагаягӀац, из геттара зӀамига волаш еннай из. Цхьа шу даланза хиннав из, нана йоацаш вусача хана. Йоккха а хиннаяц леш, даггара даьннадале а 45 шу мара хиннадац цун. Из дагайохийта, кхыметтел сурт а дисадац цар дезале. Дохадаь къам Сибре дохьийтача хана, диъ шу даьнна хиннад кӀаьнка. Царца хиннай дас шоллагӀа йоалаяь сесаг, Дударанаькъан Гата-хьажий Коси, цун зӀамига бер. Из Махьмада Ӏисас йоалаяь хиннай 1943 шера. 1944 шера Казахстана Петропавловске Ӏокхаьчача, машиниста харцахьа тормоз тохар бахьан долаш Ӏодежа бер, 4-5 бутт баьнна кӀаьнк велар цун. Эггара хьалхара цар цӀенга а тайпанга а дена таьзет цӀермашена станце хилар. Лайх дӀавеллар из, кхы дӀаволла моттиг йоацаш, пагӀашкашта дӀаюкъевелла, лерттӀа дӀахьоарчае хӀама йоацаш. Цар дезале Кхы а ши бер дар, Ӏаддал-Саламал 6 шу воккхагӀа хинна Оарцхои цхьа шу йоккхагӀа хинна йиша Фирдовси. Уж берригаш Сибре текха цӀабаьхкаб, воша Оарцхо хӀанз а волаш ва, хӀаьта йиша 1980 шера дӀаяьннай.

Сибре Ӏокхаьчача, Петропавловскера 100 километр хургйолаш, Штыровка яхаш моттиг яр. Цига 10-15 цӀа мара хиннадац, е ишкол а, е культуран цӀа а, кхыйола хила хьакъ дола хӀама а хиннаяц юрта. Цхьа хӀама-м хиннад цига дика. Из бахьан долаш 1947 шера нах моцал ца бовш бисар цига: коартол чӀоагӀа дика хулаш хиннай цу юрта. Цу хӀамо гӀо дир дийна биса гӀалгӀай дезала а. Амма цхьаькха шу даьлча (1948), доккха во доагӀа цар дезалга. Петропавловске кхаьчача дезалах къаьста хинна Махьмада Ӏиса, ераш лехаш лийннав. Штыровке ба аьнна хеза, цига хьавоагӀаш лай дуӀанна кӀалвиса, дегӀа маьженаш йохьаяь хиннай цун, цох ког дӀабаккха безача отт гӀулакх, хӀаьта а дийна висац из. ХӀанз, да воацаш, бус уж. Цул тӀехьагӀа, даь-сесага вежараша оал, хьа цига дезалах хӀама дац, хьацӀайола, оаха лелаергья хьо, маьре йохийтаргья, аьле.

Бакъда из кхалсаг, Даьла дагавоагӀаш хинначох, тара хет сона. Яха тиганзар Косе цӀа, бераш зӀамига да, тайпан нахага дӀаделча, дӀехьа кхувсаш, сехьа кхувсаш, царех фу хургда хац сона, аьнна, Ӏийра из ший маьр-дезалца. Ӏаддал-Салама цу хана бархӀ шу мара даьннадацар. Гата-хьажий Коси массадолча хӀаманца дика а, къахетаме а, цхьоагӀо йолаш а, денал долаш а хилар берашца. Иштта чакх а яьлар, ше дунен чу мел ях. Вай цӀадаьхкачул тӀехьагӀа а, из яьхай ший маьр-дезалца. Цар, шоай наьнал башха ца хеташ, лела а яьй из, 1987 шера кхалхалцца. ХӀаьта цо кхебаь дезал шоай ноанахоел чӀоагӀагӀа цун даьцӀа лоархӀаш, цунца гаргалол лелаеш, хиннаб из дийна йолаш а, из дӀаяьнначул тӀехьагӀа а. ХӀанз а ба иштта.

Штыровке бахача хана, ишколе ваха таро хиланзар Ӏаддал-Салама, хӀана аьлча цу юрта деша моттиг яцар. Цар тайпан дукхагӀбола нах Ленински района Покровка яхача юрта бахар. Тирканаькъан а КӀанташанаькъан а ялх-ворхӀ цӀа хиннад цига. Укхаза белгалдаккха безам ба са, со а цу районе, Явленка яхача районни центре ваь хиннилга. Со ваьча хана, Ӏаддал-Салам барайтта шу даьнна зӀамига саг хиннав. Пакровке хьабаьхкача, деша аьттув баьлар кӀаьнка. ТӀехьависано вода хьалхарча классе, цу хана ийс шу даьнна вар из. Пхи класс цига йоаккх цо. Цул тӀехьагӀа, юха а бахаш йола моттиг хувца езаш хул. ХӀанз уж кхаьчар Акмолински областерча Макинке. Цига кхы шин шера деш цо, ворхӀ класс яккхалца. 1956 шера цӀадахка бокъо еннача хана, эггара хьалха боагӀачарца дай баьхача ТӀой-Юрта цӀабоагӀа цар дезал.

1957 шера лайчилла бетта 6-ча дийнахьа хьамсарча мехка кхаьчар уж. Белггала цӀадахкара бокъо а, къаман тӀера бехк дӀабаккхара каьхаташ а арадаьннадацар цу хана, цӀадахка паргӀато ялар мара хӀама дацар. Цар Ӏобахьале хиннача боахамах цхьаккха хӀама дисадацар. Цудухьа цхьа ах шу совгӀа ха яккха йийзар дехьа бахаш, сехьа бахаш, лоалахошка бахаш. Цхьан хана юкъа баха мегаргйола фусам хьайир, доккхий цӀенош де хьалаш а дацар нахага. ТӀехьагӀа, бахаш-лелаш, хьалйир паргӀатагӀа йола гӀишлош а.

Вай цӀадаьхкачул тӀехьагӀа а Наьсарен районо Коста Хетагурова цӀи лелайир цхьан юкъа. ТӀой-Юрта хинна колхоз а яр цун цӀерагӀа. Дика, йӀаьхий колхоз а хиннай из. Цига балха вода зӀамига саг. ХьажкӀа санна, кӀомал дӀабувш хиннаб цига. Чуийцача, заводе кхаччалца из ийце аха везаш хиннав. Форда мушаш (канаташ) деш хиннад цох, цу гӀулакха дика а чӀоагӀа а бийдал я йоах кӀомал. ХьажкӀа, кӀа дӀадуй а, хӀаьта а керттербар кӀомал бар цу боахаме. Из заводе дӀахьорг, 15 сом луш хиннад, цу тайпа болх бе бийзарех ва вай мехкахо а.

ХӀанз кӀомал вайцига наркоманаша мара дӀабувц, цу хана наркоманаш хиннабац, бакъда болх беш, хьаьнала къахьегачоа пайда бахьаш гӀулакх хиннад из. Доккхача лаьттай доазонашка дӀабувш хиннаб кӀомал. Из Алагирерча заводе дӀабихье, дӀачубенна хилара тешал деш дола каьхат хьа а ийце, цӀавоагӀаш хиннав. Иштта къахьега дийзар цхьан шера ах шера, Шолжа-ГӀалий тӀарча статистически техникуме деша ваххалца.

Цига бухгалтера говзал Ӏомае лаьрхӀа вар Ӏаддал-Салам. 1961 шера из дешар чакхдоакках цо. ДӀахора никъ хоза а сий долаш а хиннаб. Техникум яьккха воаллашехь а, из балха хьожаву Наьсарерча банке, кредитех вола инспектор волаш. Банкера болх массахана дика лоархӀаш хиннаб наха юкъе хьалха, хӀанз а ба из иштта. Хьалха Наьсарера къаьнара банк яр хӀанз ГӀазданаькъан Ахьмада цӀерагӀа болча урам тӀа. Кхувш воагӀаш дукхаза цунна хьалхашка гӀолла тӀехвувла вийзав са. Цу чу ха тӀа вола саг, ниӀ хьа а йийлле, лакхача лагӀаш тӀа гӀанд а оттадийя, хьаараваьле Ӏоховра. БӀарчча дийнахьа биъ пен юкъе вагӀа кӀордадеш хинна хургдар-кх цунна. Из моттиг къаьстта дукха нах а хӀама а бӀарагаго йиш йолаш яр, Наьна-Наьсарен керттера моттиг яр из. Цу юххе яр сурташ доаха, корта тосса, кийнаши фуражкаши хьаю моттигаш, районера автостанци, тир, сиропаца мерза хий мала йиш йола тикилг, ашараш дӀа а язъеш, пластинкаш йохка (звукозапись) моттиг. Лоацца аьлча, района деррига вахар цига кхесташ дар.

Эскаре ваххалца из къахьегаш хилар, наха тайп-тайпарча гӀулакхашта ахчаш дӀателача а, уж ахчаш нийса, доагӀача гӀулакха дӀадахийтадий хьожача а отделе. Шин шера цига болх беш, тайп-тайпара моттигаш нийслуш хиннай, харцахьа-бакъахьа цу ахчах пайда эцаш. Цул тӀехьагӀа, эскаре амал де вода вай мехкахо, из кхоач Белоруссерча Мозырь яхача шахьар тӀа.

Ракеташ йолча тӀема даькъе вар из гӀулакх деш. Вай мехкара герзаш, Ӏаддал-Салама яхачох, кийча хьалъовттадаь латташ хиннад, пӀелг тоӀабе мара ца безаш. Кхаь шера гӀулакх дора цу хана (1962) эскаре. Бакъда Ӏаддал-Салама цхьа шу мара даккханзар, хӀана аьлча нана цхьаь я, цунга хьажа кхы дезалхо а вац, аьнна, цӀавайтар из. Юха а ахчанца бувзабеннача балха кхоач, Наьсарерча финотделе паччахьалкхен тӀадоагӀача хӀаман отдела воккхагӀвола экономист хул цох. Шин шера бу цо из болх.

ТӀаккха «Экажевский» оалача совхозе къехьег, цигара МагӀалбика района банка кулгалхочун заместитель хул. Тхьовра Наьсаре банке баьча балхах Ӏаддал-Салам вовзаш вар Шолжа-ГӀалий тӀарча керттерча банка управляюще заместитель Елисеев. Наьсархо болх ховш а хьаьнала а саг волга ховра цунна. Хьал а вена, хьо МагӀалбика банке вахача бакъахьа хетар тхона, аьлар цо. Иштта кхаьчавар из цу районе. Цига а ше хьаькъал долаш, моллагӀча балхах каяргйолаш, саг хилар хьагойтар цо. Цхьан шера ах шера, дика цӀи тӀехьа йолаш, къахьийгача; горисполкома председатель хиннача ГӀаьстамаранаькъан Султанеи парте райкома хьалхарча секретара Давид Прокофьевич Санькоси, дӀатӀа а вийха, горплана кулгалхолла оттаву. 1968 шерга кхаччалца цу дарже хул Ӏаддал-Салам.

Беррига болх ахчанца бувзабенна бар цун кердача моттиге. Ахчан министра заместитела бар санна къахьегам бар цунга укхаза хьежаш хиннар. Городе мел дола ахча цун бӀарга кӀалха дар: бюджет вӀашагӀйоллар а, из кхоачашъяр а, кхыдола экономикаца дувзаденна дешаш а. Цу юкъа ТӀой-Юртарча зӀамигача сага дийша чакхъяьккхаяр Махачкалера кулгал деча болхлой ишкол. Цо керда таронаш, балха тӀа лакхлургвола наькъаш хьаделлар цунна хьалхашка. Касташха хьалхара секретарь волча юха тӀавех из. Ер чуваьлча, из волча вагӀаш хиннав воккхалгахьа леста, 55 шу хургдолаш вола саг. Хьавайзийтачул тӀехьагӀа хов цунна из Нохч-ГӀалгӀай республикан халкъа тӀахьожама председатель Вахаев волга. Давид Прокофьевича дикка къамаьл ду зӀамигача сагаца, ше из могаваь хиларах, бакъахьара саг хиларах, балха тӀа тешаме хиларах дувцаш; кердача балха тӀа вахийта ше из хьаллаьца хиларах а дувц. Вахаевс оал:

— Ӏа хьалха баь болх бовзаш да тхо, хьо Наьсарерча халкъа тӀахьожама кулгалхо хилча бакъахьа хетар тхона. Фу ях Ӏа цох?

— Из боккха тешам ба, из тешам, цу гӀулакха тӀа оаш со хьожавойя, боа ца бе хьожаргва со, — аьлар Ӏаддал-Салама.

— Долче, укхазара гӀулакх дита а дите, кхоана ийс доаллаш парте Наьсарен райкоме хилалахь, — аьннад Шолжа-ГӀалий тӀарча хьакима.

Цу хана парте Наьсарен райкома хьалхара секретарь хиннав ЦӀолой Султан. Финотделе бухгалтера баь болх дика бовзаш, цох дикача дагара волаш ше хиларах, Наьсаре из юхавоалаве дагадехар а Султан хиннав. Цо хьалххе, Ӏаддал-Салама ца хайташ, къамаьл даь хиннад Вахаевца, из кердача балха тӀа хьожавара хьакъехьа. Вовзаш вале а, бакъда Султанаца гарга а хьакхаштал йолаш а вацар из, бакъда Султан гӀалгӀа волга, хьалхара секретарь а дика бусалба саг волга а ховш вар.

— Ер хала болх ба, хьа вӀаштӀехьадоале, Ӏа бича бакъахьа хетар сона ер, — аьлар хьалхарча секретара. Цул тӀехьагӀа из могавеш дола каьхат а денна, Шолжа-ГӀалий тӀа хьал а вахийта, балха хьаийцар.

Наьсарен района халкъа тӀахьожама кулгалхо волаш, цӀавера Ӏаддал-Салам цигара. Из чӀоагӀа лоархӀаш, зуламерча наха, хьакимаша оагӀув озаш болх бар, хӀана аьлча кӀеззига а гоалваьннача сага боагӀаш бола бехк ӀотӀабуллар цу даькъе къахьегаш хиннараша. Хетаргахьа, цу балха тӀа из миссел дукха лийнна саг вайцига хуле тамаш я. Нийсса 14 шера къахьийгар цо, района халкъа вахар зуламерча нахах лорадеш. Кулга цӀена, гӀулакхашта бакъахьара саг хиннавецаре, сел дукха ха йоаккхаш цу гӀанда тӀа воагӀалургвацар Тирканаькъан Ӏаддал-Салам. Керттера цун декхараш дар, коммунистий парте а паччахьалкхено а тӀадехкаш хинна декхараш дизза кхоачашдой хьажар. Цига чудоагӀар план кхоачашъярца, экономикаца, ахчанца, къахьегамца, бокъонаш телха ца яйтарца (дисциплина) дувзаденна дешаш. Царел совгӀа, къаьстта тӀадехкаш декхараш а хулар. Уж тахка, довза, царех бола соцам язбе беш хулар. Из болх лакхе латтача хьакимаша а цунца дувзаденнача паччахьалкхен каьхаташа а дӀадеххача беса хьабора тӀахьожамхочо. Царна юкъе хулар саг балха харцахьа хьаийцав, лаьца ваьллав яха а, цу мугӀарера кхыдола дешаш а. 1973 шера Шолжа-ГӀалий тӀа хинна митинг бахьан долаш, дуккха нах балхах бехар. Ӏаддал-Салам цу юкъе дакъа лоацаш хиннавацар, ше цу деношка сессе вар, яхаш, дийцар цо. Цхьабола районера хьакимаш митинге баха нах цӀабоалабе а ухаш хиннаб цига. Мичча беса дале а, из моттиг хинначул тӀехьагӀа, Ӏаддал-Салам а кхыча балха хьожаву. 

Совхоза директора гӀулакх кхоач цунга. Укхаза белгалдаккха деза, юртбоахама института агрономе факультет яьккха а из хилар. Шозза дехар язду цо, совхоза кулгалхочун декхарех ше мукъавалийта, яхаш. Бакъда райкомо пурам луцар из болх бита. Нах-м цига балха баха гӀерташ хала ма хьувзий, хьо хӀана гӀерт цигара дӀавала, оалар цунга районерча хьакимаша. Юххера а, шийчун тӀара ца воалаш латта Ӏаддал-Салам, хьалха хиннача балха юха тӀавохийт. Кхы а 5-6 шера къахьег цо халкъа тӀахьожама кулгалхо волаш. Цох а хов вайна, вӀалла бехк боацаш, из цу гӀулакха тӀара мукъавалийта хиннилга.

ДӀахо кхы дукха балхаш даьд ахчанца къахьега ховш волча говзанчо. Из хиннав юртбоахама болхлой профсоюзни комитета кулгалхо, вайцигарча базара директор, ахчан министерствон ревизор-контролёр, республикан пенсионни фонда кхерамзлен отдела кулгалхо, цигара пенсе вахав из. ДӀахо контрактах болх беш хиннав, цкъаза хӀанз а, цхьацца каьхат оттаде дезаш хилча, дӀавехаш моттигаш нийслу цу балха йоккха поалхам йола Тирканаькъан Ӏаддал-Салам. Халкъа тӀахьожам лоаттабеш волча хана, цунна деннад «Балха тӀа дикагӀвар» яха совгӀат-хьарак, СССР Лакхехьарча Совета президиума председатель хиннача Подгорный Николай Викторовича кулг а яздаь, денна да цун цхьаькха совгӀат, из я «Къахьегамца белгалваларах» яха майдилг.

Дуккха лоархӀаме а сакъердаме а вӀашагӀкхетараш хиннад Ӏаддал-Салама, тайп-тайпарча балхаш тӀа волча хана. Царех цхьаннех дувца безам ба са. Нохч-ГӀалгӀай АССР цӀерагӀа СССР Лакхехьарча Совета депутаталла хержа хиннав поэт, прозаик, Социалистически Къахьегама Турпал Михалков Сергей Владимирович. Цу хана наьсархошца вӀашагӀкехар долаш, цига нийсвеннача Ӏаддал-Салама хаьттад:

— Фу хет хьона йоазанхочох Базорканькъан Идрисах? — аьнна.

Ӏаддал-Салами цун воккхагӀвола воша Оарцхои

— Россе 8000 йоазанхо ва, Идрис царна юкъе Идрис ва. Аз аьннадар цунга, хьай политически уйлаш хувца, аьнна. Бакъда цо сога ладувгӀа тиганзар. ХӀаьта а цун книжка шозлагӀа арадаккха гӀо дир аз, — жоп деннад мехка гӀорваьннача поэта.

Цу тайпара вӀашагӀкхетараш кхы а дукха хиннад цун вахаре. Къаьстта белгалдаккха лов сона, Ӏаддал-Салам журналиста говзал йолаш хилар а. Из хов вайна цо кепа етташ араяьхача дикача нахах йолча очеркех, кхыдолча йоазонех. Масала, аз йийшай цо йоазанхочох Ведажанаькъан Ахьмадах, «Сердало» керттера редактор хиннача Гадаборшанаькъан Османах, форда кӀалха лелача тӀема кеман командир хиннача, цаӀ мара воацача гӀалгӀачох Касенаькъан (БӀарахой) Аюпа Бийсолтах йола очеркаш, вай Сибре дигарах йола статья. Аюпа Бийсолтах цо даьча йоазон юкъера цхьа дакъилг доаладе безам бар са. Шийца цхьан хана Шолжа-ГӀалий тӀарча статистически техникуме деша ваьгӀача а цул тӀехьагӀа Наьсарерча банке болх баьча а цох иштта яздаьд Ӏисий Ӏаддал-Салама: «Касенаькъан Аюпа Бийсолтанна кхолламо кӀезига ха хьожаяь хиннай. Цо дунен чу дизза 40 шу даьккхадац (Дала гешт долда цунна). Бакъда цу юкъа доккхий толамаш даха карагӀдаьннад цунна, эскаре гӀулакх деш а юкъарча вахаре а, ший хьаькъал хиларах а хьалхашка латта декхараш кхетадеш а хиларах, из хиннав къаьстта лоархӀаме декхар кхоачашдеча хин кӀалха лелача кеман командир, ВМФ шоллагӀча рангах вола капитан.

Сона ховчох, 1917 шергара 1991 шерга кхаччалца, Советски Союзе, цхьан Касенаькъан Бийсолтагара дӀаийккхача, гӀалгӀашта а нохчашта а юкъе, командир меттел, хин кӀал лелача тӀема кеман цхьанна даькъа начальник хиннавац. «Фийла дола» яха къаьстта лоархӀаме декхараш кхоачашду хин кӀалха лела субмарина цох тийша хьадалар — из цун чӀоагӀа сий деш, тешаш, цун говзал геттара лакха хилар хьагойташ дола хӀама да...»

Юххера а, хьоаха ца дича нийса хургдацар аьнна хет сона, цун дика новкъост йолаш хьаена хиннай Лоалахой (Ӏаьленаькъан) тайпан йола фусам-нана. Лида йоаца ворхӀ шу даьннад, хӀаьта а цхьаь вац Ӏаддал-Салам, цун ши воӀ-йоӀ да. Цхьа воӀ ГӀапур кхийна нийсвеннача дийнахьа, ший 33 шу даьннача хана, авари хинна велар. Вожаш —ИбрахӀими Мухьмади — цаӀ пенсионни фонде, вож МВД къахьегаш ба. ЙоӀ Фатима хӀанзалца Наьсарерча гимназе ингалсий мотт хьехаш хиннай, цхьа-ши бутт ба из цӀагӀа сеца.

Ер йоазув чакхдоалаш, Ӏисий Ӏаддал-Салам могаш-маьрша волаш, хӀанз мо наха накъавоалаш, дуккхача шерашка ваьхача дика хетаргдар сона. КхувшбоагӀарашта дика масал да, хала бале а, цо хьабена вахара никъ.