Кхыметтел классе дагӀача берашта, наӀарах хӀама тоххаше хов, хӀанз хьакхаьчар малагӀа ва, хӀана аьлча хӀаране ше-ший ха я цар: цаӀ пхи минот тӀехьависа Ӏемав, вож — итт минот, кхоалагӀвар урок чакхйоалаш мара вагӀац. Нагахьа санна из кӀаьнк вале, Ӏохалехь цхьаццаболча новкъосташка салам дала дезаш а хул.

ТӀехьависара бахьан тахка велча, цкъаза цхьаккха тайпара жоп дала ца могаш вус дешархо. Бехках кӀалхарбалар духьа, хӀилла ювцараш а нийслу царна юкъе: машено цицхаш техадар, ког лайжа хоттала Ӏовежавар, маьчи ехаяр, хачи яьттӀаяр, кхы а массагӀа хул уж. ТӀайоагӀача урока тӀа диктант язде деза шоана, саг тӀехьа ма висалаш, цӀагӀа ма Ӏелаш, аьлча а хӀама хилац. Диктант аханга кхача доаллаш, классе чубоал цхьабола дешархой. Диктант яздергда хьехархочо, е царна хьехам луш къамаьл дергда? Из тӀехьакхеве отта веза из, е ца яздайташ вита веза? Атта хилац уж хаттараш урокаца-диктантаца тарде, хӀана аьлча ха таац. Тайп-тайпарча хьехархоша цхьан кепара лургдацар царна жоп, тайп-тайпара лургдар.

ХӀана дус бераш Ӏуйрийна ишколе хьадахка тӀехьа? ЙоккхагӀйола классаш ма йий уж, зӀамига баларе-м зӀамига боландаь бус ма аргдарий. Сона хеташ, уж тӀехьадусаш хилара бехке дукхагӀча даькъе ноаной ба. ТӀехьадиса хьадена бер, е директорах е завучах ара латта а ца духьаш, классе чудода. Дукха ха ялале, Ӏохайннача тхьайса дагӀаш хул из.

Цу тайпара бер хьасомадаьккхе:

— Наб яьеций Ӏа сийсара? — хатта дезаш хул.

— Тхьайса хӀана вагӀа хьо урока тӀа?

Жоп дала раьза хилац цхьавола дешархо.

— Фу деш хиннав хьо? — аьлча, хьахозар цул тамашийнагӀа хул.

— ДӀаала йиш яц из, — оал бераша.

Иштта ши воша вар са, тайп-тайпарча классашка дешаш. Урок дӀайолалушше, корта истола тӀа Ӏо а билле, тхьайса дӀаводар шаккхе. Царна айса кхы фу дергда а ца ховш, наьнага телефон техар аз:

— Ер бераш, классе чудоаллашехь, наб е Ӏо ма дувший, хӀанад цар из?

— Дика болх ба Ӏа хьааьнна, хьожаргья со цар фу леладу, — аьлар нанас.

Аз телефон а тохале из ший берашка хьежаяларе, геттара дика хургдар. Цхьа кӀира даьннача гӀолла, из «наб ю лазар» дӀадаьлар царна.

Каст-каста автобуса чу гу сона деша долха бераш. Фу автобус я шоана хов мотт сона? Маршрутах лела е юрташка е Магасе уха автобус я аз ювцар. Дуккха гулденна остановке латтача бераша кулг айдича, цар «тӀанк» аьнна автобус хьалйизача, раьза воацаш, барт бетта волалу водитель:

— Шоай автобус ма йий шун, цунца дӀадаха мегаций шо?- тӀаккха согахьа хьаверз.

— Школан лу аьле, автобус хьалу. Чу а йиге шоай коа Ӏооттаю, Ӏочудотта бензин дац яха бахьан а даьккхе. Шоай гӀулакха из хахка езача хана, бензин а кораду. Бераш иштта лелаш да е гӀаш е маршрутни автобусашка.

Цо дувцар бакъда, сона сайна а гу цу тайпара хӀама вай юрташка а Магасе а. Геттара дика из болх беш цхьа саг вайнав сона, из ва Сурхо тӀарча № 3 йолча юкъерча школан водитель Бохтаранаькъан Тухан. Цхьан хана Наьсарерча АТП водитель хинна, Сурхо тӀа а Буро чу а ухаш йолча автобусаш тӀа болх баь, балха йоккха поалхам йолаш, водитель ва из, цох тийша бераш дӀадала а мегаргдолаш. ХӀара Ӏуйран, юртара школан гаьна даха бераш хьатӀакхувлаш лелаш хул из. Цудухьа бераш, тӀехьа ца дусаш, шоай ханнахьа хьакхоач ишколе. Бакъда вай республикерча дерригача берий яц цу тайпара таронаш, хьалаш. Уж маршрутни автобусаца аха дезаш хул ишколе. Цудухьа ханнахьа дӀа а кхачац. Вай фуннагӀа дувце а, автобусаш йиллача хана лелац вайцига, кхо автобус лела езача шиъ мара хилац, цкъаза йох, тӀехьаюс, новкъа «пропкаш» хул. Цох хьахулар да, бераш ишколе хьадахка тӀехьадусаш хилар. Со хӀара денна хьалтӀахувшача моттиге, «газелаш», автобусаш, таксеш лел. Газелаш ийс сахьат Ӏуйрийна даллалца йиза хул, уралатташ нах болаш. Автобус, лакхе ма аллара, йолаш-йоацаш хила тарлу. ТӀаккха фу де деза дешархоша? Хийла гу сона, такси хьайийхе, цунца ишколе долха бераш, урокашта тӀехьа ца диса гӀерта хургда-кх уж. Укхаза дагадох Хьоашаланаькъан Ӏаьлас язъяьча цхьан байтацара мугӀараш:

«...ГӀо вай, гӀо вай,

Школе гӀо вай.

Чехка довла!

Урокашта

ТӀехьа ца доалаш,

Деша гӀо вай!»

Массахана таксеца лийнна даргдий бераш? Масала, Наьсаре ишколе вагӀача дешархочоа цига дӀакхача, кӀезигагӀа дале, 150 сом деза. Бетта кхо бӀаь ах бӀаь тума ахча да из. Дерригача берий яц цу тайпара хьал-таро. Цудухьа цхьадола бераш урокаш йолаенначул тӀехьагӀа а, ишколе дӀа ца кхоачаш, новкъа лелаш хул. ДукхагӀча даькъе, шоай бехках доацаш, тӀехьадус уж урокашта. ГӀаш ишколе ухаш а да вайна дуккха бераш. Ишкол гаьна ца хилча, иштта аха тарлу дешархой Ӏилмаш Ӏомаде. Цар а хул цхьацца халонаш, шерра гӀа боаккхаш, уж деша ца ухийташ йола халонаш. Дукха ха йоацаш, цхьан МЧС эпсара машена чу нийсвелар со, со а вар, дешархой санна, балха дӀакхача гӀерташ водаш. ДӀа-хьа къамаьл деш, со ишколе балха волга хайча, са наькъа новкъоста аьлар:

— Ма дукха хӀамаш я цу берий ишколе кхахьа езараш! Хала кхухь цар уж тӀормеш деша. Шиъ-кхоъ тӀорми бебоаллаш додаш хул хийла бер: дукха книжкаш да, тайп-тайпарча урокашца дувзаденна, царца йоазув ду тетрадаш, тетрадаш-книжкаш, хувцаш йола маьчеш, физкультурах тӀабувха беза гӀирс, кхы а массагӀа да уж... Масала, из шоллагӀбола когагӀирс чуоттабе полкаш хьае мегаций ишколе, хӀара дийнахьа текхабе ца безаш.

Цо яхаш дола хӀама нийса дац ала йиш яцар, хӀана аьлча цхьадола зӀамига бер додаш хул, хьажкӀах диза палаза гали санна, гибоаллаш беза тӀормиг болаш, цкъаза сов чӀоагӀа цо юхаувзадеш, аркъалдожаргдий-хьогӀ из аьле хеталу. Бебехкаш бола тӀормиг лелабой а гибехкаш бола тӀормиг лелабой а, бера унахцӀенон из Ӏаткъац аьлча теша хала да. Бер школе ханнахьа хьа ца кхачийта а тарлу цу тайпарча безача «михьо». Цкъаза боккха, беза тӀорми бахьаш базар тӀара воагӀа саг, шозза шортагӀа воагӀа, юкъ-юкъе са а лоӀаш. Лоацца аьлча, вай берий гидоахка, бедоахка тӀормигаш а да уж ханнахьа деша д1а ца кхачийтара бехке.

Ала деза, цхьабола дешархой, шоай тӀормеш дукха деза деце а, тӀехьабус аьнна.

ДукхагӀдола бахьанаш дувзаденна хул, Ӏуйрийна ханнахьа хьал ца гӀаттарца дувзаденна. Дукха из лечкъадеш а хилац дешархой. Цхьа кӀира хьалха да из. Дикка тӀехьависа хьавенача 7-ча классе вагӀача дешархочунга хетт аз:

— ТӀехьа хӀана висав хьо?

— ХьалгӀеттавацар со ханнахьа, — да хьахозар.

— ЦӀагӀа саг веций хьо сомаваккха?

— Телефон йишас ше йолча дӀачуйихьаяр, гургал ца тохаш, висав со,- йоах цо.

Цунна тӀехьа вайя хьаотт цхьаькха.

— Хьо хӀана висав тӀехьа? — хетт аз.

— Зийнадацар аз, — да луш дола жоп.

— Фуд Ӏа цазийнар. Ӏуйре хиннилга зийнадецарий Ӏа?

— Ха сиха йода, — йоах цо юххера а.

Ха-м, бакъдар аьлча сиха йода, йоде а делкъа ха хиллалца вижа алла йиш мичай, ханнахьа хьалгӀатта веза-кх. Магасера со сихагӀа хьалкхоач; цу юрта дахача, къонача, кадайча берел. Цох кхеташ вац со.

Цхьабола дешархой шоаш гӀовттабаь, бузабаь, кечбаь хьабахкийтача а тӀехьабус.

Урок йолаенна дикка ха яьнначул тӀехьагӀа мара хьа ца ухаш вар са ийслагӀча деша вагӀа цхьа дешархо. Цкъа иштта тӀехьависа из хьавеча, сов чӀоагӀа кӀордаваь, цу сахьате телефон дӀатехар аз цӀагӀа. Нана яр «трубка» хьаийцар.

— Ер кӀаьнк цӀаккха ший ханнахьа ишколе хьавоагӀаш вац, хьалхарча уроках даим тӀехьавус ер. ХӀанад из? — хаьттар аз наьнага.

— Даьра, хац сона-м, — йоах цо, — цӀагӀара-м ханнахьа аравоал из, ишколе вода аьле.

ТӀахьавусачунга шийга хетт аз:

— ЦӀагӀара ханнахьа аравоал ма йоахий хьа нанас, мичахьа лел хьо?

— Новкъостий кхийттабар сох, — йоах кӀаьнка.

— Новкъостий кхийтача фуд? Сихха Ӏодахка мегаций шо? — аьлча а хӀама хилац. ШоллагӀча, кхоалагӀча дийнахьа юха а тӀехьавус, хьалха вусаш хиннача тайпара.

Оамал а хинна дӀадахад цун из. Цкъа Ӏомадаь хӀама, дита хала да, яьхад вай даьша. Цунна дола тешал да, тӀехьавусача дешархочо леладер а. Шийца деша дагӀа бераш хьакхийтача, сихха ишколе Ӏо ца а воагӀаш, новкъа «шалтай-болтай» яхаш дӀалел, урокашта сагота боацаш. Урок чакхъяла пхи минот йисача хана, вайя хьачувоал царех цхьавар.

Уж Ӏуйрийна деша ухараш ба. Набаро Ӏехабаь биса хилба уж. Делкъа хана ухараш хӀана бус тӀехьа? Берашка, цар даьшка-ноаношка жоп долийтаргда вай цу хаттара. Урок йолаенна дикка ха яьлча, пхелагӀча класса наӀарах хӀама тох. Хьачуйоал йиӀига кулг лаьца латта нана:

— Бехк ма баккхалахь, стоматолог волча йигаяр аз ер, цудухьа тӀехьайисай.

ЯлхлагӀча классе вагӀа дешархо вар, дилла тӀехьавусаш. Шийх бехк баьккхача шоллагӀча дийнахьа, да воалавеш, венав ишколе.

— Со балхара цу хана мара мукъавалац, цудухьа из ханнахьа хьакхувла вӀаштӀехьа дац са, — йоах дас.

— Иштта лийнна варгвий ер, даим тӀехьавусаш? — хетт аз.

— Де хӀама-м дац, — йоах дас.

Цкъаза бӀарчча тоаба йоагӀаш хул тӀехьайисе.

— ХӀана дисад шо тӀехьа? — хатта ма дезий.

— Газель ханахьа хьаенаяцар тха, — йоах тӀехьабисараша цхьан оазаца.

— ДӀаала деза, ханнахьа хьааха, хьехархо лув тхога.

— Ши рейс еш ва из, тхо шоллагӀча рейсаца мара доаладац цо, — оал дешархоша.

Уж хьабаьхка дукха ха ялале, хох мо цӀийвале, хьакхоач кхы а шиъ:

— Оаш фу леладу, шо хӀана дисад тӀехьа? — хоатт аз.

— ГӀаш доагӀа тхо, — жоп лу цар.

Иштта уж чубоахаш, Ӏохувшабеш воаллашехь, ах урок дӀайоал. ХӀаьта цхьабараш урок чакхъяла пхи минот йисача хана, сакъерда боагӀаш санна, баьхке хьачубоал классе.

— Фу леладу Ӏа? — аьлча, юхалуш жоп а хилац цу тайпарча берий. Шоаш дер харцахьа долга хойя а, бехк дӀабоаккхаргбола бахьан лаха магац царна. Из оамал дӀа ца йоалаш, даим тӀехьабусаш, ишкол яьккха боал цу тайпара дешархой. Боккха хилча а хургба-кх уж иштта. Етт дӀалалла болхе а, тӀехьабусаргба; цӀи дӀайоае болхе а, тӀехьабусаргба; берий бешара дезалхо чувоалаве болхе а, тӀехьабусаргба. Массехк шу хьалха цхьа дешархо вар са, лакхе бийцараш санна, даим тӀехьавусаш. Кхы айса цунга фу аргда ца ховш:

— Воккха хилча пожарне балха ма гӀолахь, хьо дӀакхачале цига мел йола хӀама яьга яргья хьона, — аьлар аз.

Балха бахача а хургба-кх уж иштта. ДӀадахача бӀаьшерен 80-гӀа шераш долалуш дар из. «Сердало» газета тӀадилла, Наьсарен района къахьегама коллективашка балха бола нах Ӏуйрийна балха хьа мишта ух хьожаш, массехк предприяте чакхваьлар со.

Дукха моттигаш яр къахьегамхой балха ханнахьа хьабахка тӀехьабусаш, уж тайп-тайпарча предприятешка яр. Ишколе дешача хана, тӀехьабусаш лийннача дешархоех хьахиннабар уж а, цох вӀалла шеко а яц са. ДукхагӀбараш ер ма дий ала цӀенхашта бахьан долаш а бисабацар тӀехьа.

ЦӀенхашта хӀама нийслуш хул вахаре, вӀалла хьона дагадоацаш. Иштта моттиг хилча, царех баккха бехк бац. ХӀаьта а ма хулла ший балха моттиге ханнахьа дӀакхача хьажа веза саг, хӀана аьлча тӀехьависача хьакимга хьежаш, сагота гӀулакх долаш вена саг латт; тӀехьависача лорага хьежаш, унахо латт; тӀехьависача автобуса водителга хьежаш, балха болха нах, деша болха студенташ латт; тӀехьависача жаӀунга хьежаш, Ӏул латт; тӀехьависача ахархочунга хьежаш, кха улл... Из моттиг кӀоаргагӀа Ӏомае шоай безам бале, Боканаькъан Ахьмада яздаь «Фуд, малад?» яха дувцар Ӏодеша мара дезац.