-Малав из? — аьнна хоатташ хиннадале, тахан цу тайпара хаттар хозаргдац, хӀана аьлча Матенаькъан Ӏаббаса цӀи укх тӀехьарча хана шерра дӀахезай вай республике а цул арахьа а. Къахьегамца, ший хьинарца биллаб цо вай литературанна а къаман юкъарча вахара а тӀабоагӀа никъ. Цо мел ду хӀама, мел боаккха ког хьаьнала хиларах цхьаккха шеко яц са. Ӏаббас а цун дезал а Сурхо тӀарча шейха-овлияа БатӀал-Хьажий вирдах ба. Цхьаццабола нах вирдашца дувзаденна дош хьехадеш, нах къестабеш хуле а, йоазонхочун нигаташ, уйлаш хоза да аьнна хет сона. Нах вӀашагӀкхийттача вале, ше шун тӀа вагӀе, дикан тӀа-вон тӀа воде, цӀаккха дагадохийтац цо ше цхьан устазаца, вожаш вокх устазаца тоба даь хилар. Сона хеташ, цун хозача оамалех цаӀ я из. Дикал, хьаьнала хилар, наха зуламе воацаш вахар — иштта никъ шийна а ший дезала а хержа хьавоагӀарех ва Ӏумара Ӏаббас. Вувцаш из сона хеза дукха ха яле а, бакъда ше вайза дукха ха яц. 1998-ча шера Сурхо тӀарча ийс шера дешача школе гӀалгӀай мотт, литература хьеха вахар со, Шолжа-ГӀалий тӀара вехачул тӀехьагӀа. Эггара хьалха сога кхаьча цун йоазув дар Далганаькъан Уцага Малсаг вувца «Къаманна хетадаь вахар» яха исторически очерк. Тетрадал дукха сомагӀа доацаш, 1995-ча шера арадаьннача цу книжко дикка теркам тӀаэзар са, цу тӀа художникаша дийхка бес-бесара сурташ деце а, кӀайча каьхата тӀа кепа теха деце а. Боккхача сакъердамца йийшар аз из очерк. Кастта из юкъейихьар 9-ча классе Ӏомадеча гӀалгӀай литературах долча хрестоматена. Вешта аьлча, айса дийша ца Ӏеш, тахан из йоазув берашта дӀахьехаш ва со. Из ешача дешархошта хьаэца дукха хӀама да цунца, къаман эзделца, гӀулакхаца, сабарца, деналца, майралца дувзаденна. Цул совгӀа, шоай дегӀ эздий леладар а Ӏомаду кхувшбоагӀарашта. Къона саг хоза товш хилац дай ӀаьдалагӀа, нагахьа санна тӀехваьнна текха, сома хилча. Оалаш ма хиллара, эза аьса тай санна хила деза зӀамигача сага е йиӀий дегӀ, бакъахьара а дезалуш а хила деза куц-сибат. Из а сага эздела цхьа оагӀув я. Цу хьакъехьа дийцад Мухьаммад-пайхамара а (с. Ӏ. c.). Уцага Малсаг оагӀув хаьрца Ӏовижача, цун юкъах дӀа ца хьокхалуш, циск чакхдоалаш хиннад йоах. Селлара йиткъа юкъ а шера белаж а йолаш хиннав из. ДегӀаца мекъал йоацаш, къахьегаш, даим маьженашка болх байташ из хиннавецаре, иштта хургвацар. Кагирхоша а цу тайпара никъ лелабича дика дар. ЛаьрххӀа спортзале аха а везац цу гӀулакха. Хайна ца вагӀаш, хӀама хьадеш, дегӀ хьоадеш хила веза саг. Сона дагадоагӀа, 70-75 шу даьннача са даь-дас йизза коачача маркхала (раствора) ведар кхостайора, цу чура цхьа тӀадам Ӏо ца бохийташ. Из цхьаккха спортивни клубе ухаш хиннавацар, даим къахьегарца Ӏоабаь низ бар цунбар. Кигирхошта хоза хет дегӀ нийса леладеш, дегӀа маьженаш йиза хилча. Оллавенна лелар вӀалла товш дац къонача сагага.

Со школе балха ваха дукха ха ялале дар из. Улгагахьа дӀавийрза, яздеш воаллар со. Ахкангахьа леста ха яр, классе йӀайха хуландаь, лоаца пхьош дола пазатачох тара коч ювхаш вар со. Сона вӀалла дага цахиннар хезар са лергашта. Классерча цхьан йиӀига аьлар:

-Хьажал Сали Яхьяевича фигура миштай! — класс дӀаелаелар, хӀаьта са цхьан юкъа цӀийвала вийзар.

Кагирхошта цу лостамагӀа дикка хьехам луш я Ӏаббаса язъяь очерк. Цунца цхьана шоай мохк безаш, лорабеш лелабе безилга хьалхадоах, машарерча вахара тӀакхе гӀерта безилга дувц. Кхы а массехк дика белгало я дувцача йоазон. Кагирхошта а боккхагӀчарна а салоӀам хургболча, безалургболча меттаца язъяьй из, зӀамига волча хана денз гӀалгӀай хьаькъалерча деша мах ховча наха юкъе кхувш венача йоазонхочо.

Къаьстта дика вайзар сона Ӏумара Ӏаббас, из вахача юрта балха вахачул тӀехьагӀа. Аз болх беча школе каст-каста воагӀаш, тхо фу деш да, болх мишта дӀабода хьожаш, вар из. Цул совгӀа, байташ, дувцараш деша, берашца къамаьл де вехар оаха моттигера йоазонхо. Ше яздеча романах а дувцар цо. Юххера а, «Аьттув» аьнна цӀи тилла роман яздаь даьлча, из дешар а цу тӀара гӀалаташ тоадар а дийхар сога автора. Дикка ха яьккхар аз, школера цӀагӀа волча юкъа цу тӀа къахьегаш. Роман тӀеххьара а арадаьлар. Укх шера 10 шу дизад, из арадаьлча денз. Из арадаккха мишта кийчдир дика дагадоагӀа сона. Эггара хьалха из дийшарех цаӀ со вар. Цул совгӀа, цхьан дийнахьа цун мужалт хьахьокха а, цун кеп мишта хургья, цу тӀа малагӀа сурташ дахка лаьрхӀад дувца а школе чувена хилар йоазонхо. Цу тӀарча суртий басараш докъаденнадацар, цо сона из гойтача хана. Книжка арадаьлча, эггара хьалха цох лаьца рецензи язъяьр а со вар. Из араяьлар 2011-ча шера январь бетта 25 дийнахьа арадаьннача «Сердало» газета тӀа. Цунна дешхьалхе язъяьр вар халкъа йоазонхо Хамхой Висангире Ваха. Романа йоазув хоздеш дар Овшанаькъан Ӏийсас, Доврбиканаькъан Ӏашата, Поалангахой ИбрахӀима даьхка сурташ. Цу тӀа дицдаланзар дувцаш дола книжка. Кхы а пхи шу даьлча, из дийцар Ӏоахарганаькъан Ч. цӀерагӀча Ӏилма-тохкама институте вӀашагӀкхийттача йоазонхоша, Ӏилманхоша, хьехархоша. Цига техкар, йийцар цун массайола оагӀув. Из дешачарна романах баргбола пайда хьоахабир.

Дувцача романа вахар кхы а дӀаьхдеш хилар, из эрсий меттала доаккхаш баь болх. Цун 10 шу дузаш, ЖӀайрахьа районе вахача Чуранаькъан Мухьмада Рамзана таржам а даь, йоазув деша таро хилар наьна мотт низткъала ховча гӀалгӀай а, иштта кхыча къамех хьабаьннача наьха а. Царна дайзар къаман эздел, гӀулакх. Ширача замангара денз хьадоагӀа Ӏадаташ: саг йоалаяр, яхийтар мишта хиннад, пхьа лехар мишта хиннад, саг валар-воллар малагӀа куц долаш хиннад, мишта хиннай кагийча наьха яхьаш, оалаш хинна кицаш, кхыдараш.

Матенаькъан Ӏаббас ваьв 1946-ча шера ноябрь бетта 11 дийнахьа Казахстанерча Кокчетав яхача шахьар тӀа. Вай Сибрера цӀадаьхкачул тӀехьагӀа, из деша вода дай баьхача юрта. Школаш юххьанца наьха цӀеношка яр. Эггара хьалха Ӏаббаса дийшар Овшанаькъан ИсмаӀал яхача воккхача сага цӀагӀа хиннача школе. Цу хана шийна уллув хинна новкъостий, шийца деша даьгӀа бераш, воккха хилча а диц ца луш, царца хьоашал а цхьацца бувзамаш а леладеш вар из. Цунна тешал деш, цхьа масал доаладергда аз. Наьна мотт хьехаш хиннача хьехархочох, цул тӀехьагӀа школан директор а хиннача Муцолганаькъан Исраила Ӏашатах йоазув деш воаллар со. Цун вошас Ӏаддала хьаденнача Ӏашата леладаьча каьхаташка, сурташка, цунна тийннача совгӀаташка хьежаш вагӀаш, сона корайир 18 оагӀон тӀа яздеча машенаца кепа теха байташ. Царна юкъе яр «Маьждиг», «Гуйре», «Кавказа лоамаш», «Муххьамад -пайхамар», «Халкъа кхел», «Ахка» «Ахархо», «Мате гӀала». Язъяьча сага цӀи белгалъяьккхаяцар цар тӀа. Юххьанца уж Ӏашата язъяьй мотташ хиннавар со (Ӏашат ше йоацаш я), бакъда тӀеххьарча байто дег чу шеко йоссайир. Цудухьа аз телефон техар Матенаькъан Ӏаббасага, лакхерча байтий цӀераш яьха:

-Уж язъяь саг малав хой хьона? — хаьттар аз.

Со сай кхача веззача кхаьча хиннавар:

- Со ва уж язъяьр, — аьлар цо.

- Муцолганаькъан Ӏашата каьхаташта юкъе мишта нийсъеннай уж? —цецваьлар со.

- Сои Ӏашати цхьоалагӀча классера доладенна, ворхӀ класс яккхалца цхьана дешаш хилар школе. Цул тӀехьагӀа, со сайранарча школе деша вахар. Цудухьа, тхоай берашка гӀолла, аз яхьийтаяр цунна уж, школе хьехаш йолча хана. Тха цӀагӀара кхоъ-диъ бер цо хьийха да. Оаха шинне, яхьедувлаш, дешар, зӀамига долча хана денз. Из эрсий меттах дикагӀа кхетар, сона математика дикагӀа ховра.

1965-ча шера хӀетта хьаяьча Наьсарерча ГПТУ-14 деша вода из, цига кийчбора юххерча «Электроинструмент» оалача завода эшаш бола болхлой. Ӏаббаса Ӏомаю токара говзал, из цунна накъа а йоал бе-беча гӀишлош тӀа къахьегача заман чухь. Сайранара школа яккха а сабар хул цун, дийнахьа болх беш вале а. Дукха дика хӀамаш карагӀдийннад цунна, ше дунен чу йоаккхача хана. ХӀаьта а цох хьадаьнна эггара доккхагӀдола беркат да цун дезал. Цхьан сесага (Цхьорой Ӏазе Марета) ваь 12 дезалхо ва цун. Цхьабараша дас санна йоазонхочун никъ хержаб. Масала, журналист а къона йоазонхо а Матенаькъан Илез вай вувцаш волча Ӏаббаса воӀ ва. Таханарча денга цо кепа а теха арадаьккхад 4 книжка: «Дувцараши фаьлгаши», «Коа тӀара хьайбаши оалхазараши», «ГӀалгӀай ага иллеш», «ГӀалгӀай бӀаь дош». Вожаш а тайп-тайпара дешараш дийша ба, дукхагӀбараш — филологаш. Кхаьнне бусалба дешар дийшад.

Матенаькъан Ӏаббаса литературе хьийгача къин юкъе лоархӀмерчарех да аьнна хет сона, 2015-ча шера цо оттадаь, арадаьккха «Бехке доаца кхаьра» яха книжка. Из хетадаь да вай къам а иштта мехкара кхыдола къамаш а, дохадаь, 1944-ча шера Сибре дахьара. Эрсий а гӀалгӀай а меттала язъяь я цунна юкъеяха байташ, уж язъяьраш ва 122 автор. Цхьа эзар книжка да арадаьннараш, 392 оагӀув йолаш. Духхьал вай къамах бола нах хинна ца Ӏеш, байташ язъяьрашта юкъе ва казахий халкъа поэт Сулейменов Олжас, нохчо ЯрычевгӀар Ӏумар, къарше Узденов Абугали, гӀалмакхий къамах йола Сангаджигоряева Цаган-Хаалг, эрсе Липкин Семён, кхыбараш. Иштта книжка тӀа ба алхха цхьа байт мара язъянза бола нах а, из хетаяь я дуккхача халкъашта тӀалаьттача таӀазара а, царга ена хиннача саготонна а. Ше баьча балхах лаьца, «Оттадаьчунгара» яхача йоазон тӀа Ӏумара Ӏаббаса яздаьд: «...Харцо ма хетта кот а яьнна, цаӀ ца къоаставеш, бехк-гунахьа доацаш, эзареи ийс бӀаь шовзткъа диълагӀча шера, февраль бетта ткъаь кхоалагӀча дийнахьа СибрегӀа лаьхкаб гӀалгӀай. Кхойтта шу СибрегӀа даьккхад бохабаь мехках баьхача наха. Доккха хӀама да цу юкъа наха тӀакхаьчар, дукха адам деннад СибрегӀа, цига саг къастанза, нах ахкасанза цхьаккха дезал хургбац вай а цхьаккха къаман а, из къиза Ӏазап тӀаэттача нахах. (Из ма дарра хьахьокх из Ӏазап тӀаэттача, дика довзача дукхача къамий йоазонхоша язъяьча укх книжка тӀарча стихаша, поэмаша). Миччахьа бигарах, фуннагӀа тӀаоттарах шоай мехка юхацӀаихаб гӀалгӀай, дай баьха моттиг шоай боча а еза а йоландаь. Хила а веза къаман хӀара воӀ иштта. Жайнашкахьа а ма дий, ший мохк безар — иман хилар да, аьнна».

Дувцача книжка редактор хиннав халкъа йоазонхо Коазой Аюпа Ӏийса. «Редактора дош» аьнна йоазув даьд цу тӀа Ӏийсас а. Цунца да укх тайпара мугӀараш: «Ер оттадаь саг дешачарна эстетически салоӀам бе гӀийртавац. Цо шийна хьалхашка оттадаь хиннар кхыдола декхар да: мехках баьхача наха цу шерашка лайна Ӏазап, халонаш каьхата тӀа дӀаязъяр. Из эш тӀехьа тӀайоагӀача тӀехьенашта, сагá хӀама дицлуш хул, бакъда иззаморг дицде йиш яц. ДӀадахар дага ца доагӀа халкъ — истори доаца халкъ. Истори доаца халкъ — кхоане йоаца халкъ».

Цхьан дийнахьа со волча вера Ӏумара Ӏаббас, вай мехкарча гаьний цӀераш тӀайола книжка арадаккха лаьрхӀа ше даь йоазув дахьаш. ХӀара га лоаццача йоазонга гӀолла йовзийтар цу тӀа, юххе латтар даьккха цун сурт. Цо сайга еша аьнна белгалъяь моттигаш еша а йийша, йоазув юхаделар аз авторга. ТӀеххьара тхоай къамаьл долаш:

-Арадаьларий из книжка? — аьнна хаьттар аз.

-Даланзар, даьра, юртбоахама министерствоца дийца хӀама дар тха, из арадоаккхаргда аьнна. Ахча дац яха бахьан даьккха, массехк книжканна кепа а теха, соцадир из гӀулакх. Из яздеш а, кепа тоха кийчдеш а 70 эзар сома зе хилар сона, — аьлар Ӏаббаса.

ЦаӀ-м шеко йоацаш да: книжка эшаш дар, арадаьлча дуккхача наха накъадаргдар. Гаьний цӀераш хойя а, бакъда бӀаргаяйча уж йовзаргйола нах кӀезига ба вайна юкъе. Укхаза дика гӀонча хургбар Ӏаббаса баь болх. Цул совгӀа, хӀара ювцача гаьнах вай даьша мишта пайда эцаш хиннаб, цох фу еш хиннай белгалдаьдар дувцача книжка тӀа. Из а лоархӀаме моттиг я, вай къаман вахарца-леларца ювзаенна.

Къаьстта дувца деза аьнна хет сона, цо ший коарча беша хьегаш долча къих лаьца. Цо кхедаьд яхаш, моттигерча телевидене гӀолла хьахьокхаш хиннача гӀадамга хьийжав со. Тамаш йилла лакха дар из, цун бухьага кхачар духьа лоами оттабе безаш. Иштта хаьсасомаш а дика кхебе Ӏемав вай мехкахо. Царех цхьачар чам байза ва со-се а. Сомаш кхебара говзалга диллача, из лакхаленга кхаьчав. Политолога, йоазонхочо Патанаькъан Султана Йоакъапа арадаьккхача «ГӀалгӀай 100 йоазонхо» яхача книжка тӀара деш вай укх тайпара мугӀараш: «2013-ча шера цо ший коа-карта кхебаьб 1 кийлеи 7 грамми дозал дола кхор-вампал. Из гойташ хиннаб дика йовзаш йолча «Агрорусь-2013» оалача базар тӀа-хьажаре, цул совгӀа «Россе рекордий» книжканна юкъе а бахаб».

Матенаькъан Ӏаббас «ГӀалгӀай республикан гӀорваьнна гӀишлонхо ва», цо дакъа лоацаш детта цӀенош да вай республикерча тайп-тайпарча моттигашка, цу даькъе столице Магасе а. Из Россе йоазонхой Цхьанкхетара доакъашхо ва. 2017-ча шера цунна енна хиннай Российски Федераце президента Сийлен грамота.

Шийга кхаьчача диках цӀаккха кура-сонта варгволаш саг вац Ӏумара Ӏаббас, иштта хул дика саг.