Малсаганаькъан Оарцхой Ахьмад сона эггара хьалха вайзар 1975-ча шера. Цу шера итт класс яьккха а ваьнна, со деша эттар Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университета филологически факультета къаман отделене. Хьалхарча шера оаха Ӏомадаьча Ӏилмашта юкъе яр эрсий фольклор. Из хьехаш вар, вай Сибрера цӀадаьхкачул тӀехьагӀа эггара хьалха деша оттарашца Шолжа-ГӀалий тӀарча хьехархой института историко-филологически факультете деша а этта, 1962-ча шера из чакхъяьккха вола Оарцхой Ахьмад. Цунца цхьана деша баьгӀабар дуккха цӀихеза бола нах: профессор Дахкилганаькъан ИбрахӀим, литературни критик Малсаганаькъан Або, журналисташ Къоастой Башир, Шеденаькъан Султан, кхыбараш. Дийша ваьлча, институте хьеха вут Ахьмад. Лоаццача юкъа цох хиннавар филологически Ӏилмай кандидат, эрсий а доазол арахьарча а литературай кафедра доцент, фольклорист, литературни критик, тӀехьагӀа цунна еннаяр прфессора цӀи а. Эггара хьалха из тха курсаца вӀашагӀкхийттар, сона дагадоагӀачох, универитета 56-гӀа аудитори яр. Тха курсе 100 саг вар, нийса ахаш нохчий бар, ахаш гӀалгӀай бар. Цу шера конкурс йоккха хиларах (цхьан метте 4 саг) 50 итт моттиг еннаяр гӀалгӀашта а. Аудиторе чуваьлар юкъерча дегӀара, лаьгӀо ког лувзаш, сабаре борал дола саг. Ахьмад цӀаккха сиха лелаш вайнавац сона, сих ца луш, уйла йий ловзаш санна хетар цо хӀара ког. Лакхача кафедранна хьалхашка дӀа а этта, ше хьавовзийтар хьехархочо. Даьх чӀоагӀа тара вар Ахьмад юхь тӀара, цудухьа школе денз Оарцхой йоазош а сурт а довзаш долча тхона, вӀалла цо хьа ца аьлча а ховргдар из драматурга воӀ волга. Цо къамаьл доладешше а, хайра тхона, из бегаш дукха безаш саг хилар. Студенташ бовза дагахьа, тайпан цӀераш еша волавелар из. Тхоца дешаш яр БӀарахой Лида яхаш йоӀ.

-Барахоева, — аьлар Ахьмада. Кхыбараш санна сабаре а ца гӀотташ, «чӀарх» аьнна, кадай ураийккха:

-Со я, — аьлар Лидас.

Хетаргахьа, из сухал хоза хийттаяцар Ахьмада. КӀирвенна хьа а хьежа, эрсий меттала:

-Ӏоха, Ӏоха, хьанна еза хьо? (Садись, садись, кому ты нужна?) — аьлар цо.

Тхоца деша эттаяр дегӀа гӀийла а геттара берах тара а йола Дошлакъий-Юртара Албохчанаькъан Зоя. Бокъонца из ца йовзача сага, 7-8-ча классе дешаш я аргдар цох, сов къона хетарах. Цунна бӀарг тӀаэтта хиннабар хьехархочун а:

-Из бер хьанцад шуца? — хаьттар Ахьмада. Аудиторе, «гӀогӀ» аьнна, белам эттар йӀаьххача хана. Бегаш мичаб бӀаь саг цхьан оазаца велавалар. Зоя цӀийелар, ше гӀалатваьннилга хайча, Ахьмад ше а велавелар. Университет яьккхача, Зоя вай художникага а поэтага а Аькхенаькъан Хасолтага маьре яхай аьнна хезар сона.

Цу тайпара дӀадоладелар тха Оарцхой Ахьмад вовзар. ХӀара дийнахьа яхар санна, из бӀаргагуш, Ӏуйре-сайре дика ювцаш, пхи шу даьккхар оаха. Цу юкъа тайп-тайпара моттигаш нийсъелар, цунца гӀулакх леладе дезаш. Студенташца ший ханарча нахаца санна вар из. Цудухьа атта хулар цунца къамаьл де. Дукха ха ялале, тхона хайра эрсий мотт хьехаш йола тхоай хьехархо Беканаькъан Хьадиса Панта цун хьалхара фусам-нана хиннилга а, цар ши йоӀ йолга а. Уж йиӀигаш а шаккхе йовзар студенташта, бӀаргабайча малашб ховра. ЦаӀ дар новкъа, уж цхьана ца бахаш, къаьста хилар. ШоллагӀча курсе дар мотт сона тхо, университете гӀолла Ахьмада шозлагӀа саг йоалаяьй яха хоам чакхбоалача хана. Кастта из кхалсаг а яйзар тхона, хӀана аьлча из цига филологически факультете деша ягӀар. Из яр Чехкенаькъан Мухьмада йоӀ Ӏайшет. Ахьмадал 24 шу зӀамагӀа яр цун шоллагӀа фусам-нана. Тахан из вай республике йовзаш я хьехархо а йоазонхо а санна, тайпан цӀи маьраяр язъяйт цо.

Студент волаш а дийша ваьнна балха волча хана а, сай Ахьмадаца хинна цхьацца вӀашагӀкхетараш дувца лов сона, дерригаш ца дувце а. Университете дешаш а хинна, делкъийна цӀаваха аьнна хьаараваьлар со. Радионна даьча йоазонех хьаийца дикка ахча дар сога цу дийнахьа. НаӀарга хьал-Ӏо хьежаш, латтар хьехархо. Ди дика а дийца, фуд-малад хаьттар аз.

-Даьра, дац хӀама-м, хӀанз обед де малагӀча оагӀорахьа гӀоргвар-те, яхаш, латт-кх со, — аьлар Ахьмада.

Цу хана Шолжа-ГӀалий тӀа дулх-хьалтӀам эггара дикагӀа кийчдер «Дошо сай» яха кафе яр. Университетá дукха гаьна а яцар из.

-«Дошо сай» йолчахьа хьалгӀо вай? — аьлар аз.

-Цхьаь ваха дог-м дагӀац, — аьлар цо. —Сабардел кӀеззига.

Цу хана, балхара йистеваьнна, ингалсий мотт хьехаш вола Малсаганаькъан Уматгире Ӏалихан хьаараваьлар.

-Ӏалихан, -аьлар Ахьмада, — укх зӀамигача сага дулх-хьалтӀам даа дех-кх вай. Цхьаь ваха догдагӀац. Хьо воагӀаре-м гӀоргвар со.

Цкъарчоа юхаозавелар Уматгире Ӏалихан, бакъда тайпан вошас дехар дича, из а раьза хилар. Цу хана мобильни телефонаш а яцар, новкъа йоагӀаш ца лаьцача такси а лоацалуцар.

-ХӀама эшац, лувш-оалаш, гӀаш хьалгӀоргда вай, — аьлар Ахьмада. — Цигара цӀадолхаш-м машинаца даха дезаргда.

Цхьа остановка хиллал никъ мара бацар тха бе безаш хиннар. ДоаггӀача тайпара царна шу а оттадайта, уж йистебаьлча таксеца цӀавахийтар аз шаккха.

ШоллагӀа тха вӀашагӀкхетар хилар Къоастой Ӏалихан Москвера цӀавена, Шолжа-ГӀалий тӀа воша волча (Беслан) Ӏеча хана. Университете со бӀаргавайча, Ахьмада аьлар:

-Къоастой Ӏалихан вовзий хьона?

-Ше вовзац, вувцаш хезав, литературни критик санна, — жоп делар аз.

-Укх сахьате аз вовзийтаргва хьона. Укхаза хьатӀава везаш ва из.

Кастта бебоаллаш «дипломат» оала тӀорми болаш, гучаваьлар Ӏалихан.

-Ӏалама хозача моттиге Ӏохайша, ара салоӀаргдар вай, — аьлар хьаьшо.—КӀордаяьй сона уж ресторанаши кафеши.

-Микрорайоне сона йовзаш хоза Ӏи долаш моттиг я, цига гӀоргда вай, -аьлар Ахьмада. Тхо сайцар университета 3-ча корпуса дукха гаьна доацаш. ГӀа теха, баьццара гӀамагӀаш ягӀаш, сийна, хоза бай болаш моттиг яр из. Дикка ха яьккхар шин новкъосто цига Ӏеш, гӀулакх деш со а волаш. Ахьмада цкъаза бегашта Ӏоттар йора Ӏалихана, вокхо Ахьмадага юхаоалар Бармалей хулар.

КхоалагӀа цу тайпара са вӀашагӀкхетар хилар сай хиннача хьехархочунца, дийша а ваьнна, саг а йоалаяь, Шолжа-ГӀалий тӀа вахаш волаш. Москвера поэт ТӀоаршхой ИбрахӀим венавар республике, ший сесагаца Галинайца. Аз чубийхар се волча уж а цар хьоашал доагӀаш бола нах а. Царна юкъе вар хьехархо хинна Оарцхой Ахьмад, книжни издательствон редактор Заьзганаькъан Азамат, радиожурналист Пхьилекъонгий Махьмад-Рашид, поэташ Хьоашаланаькъан Ӏаьла, Вешкаранаькъан Мухьмад. Из сайре оаха дӀайихьар Ахьмад тхьамадал вагӀаш. Юххера цхьаькха цхьа моттиг дагаух сона. «Сердало» газета воккхагӀвола корреспондент вар со цу заман чухь. Се вагӀача 613-ча кабинете кхоана араяла езаш йола газета номер ешаш воаллар со. Вешта аьлча, цу дийнахьа «дежурство» яха гӀулакх кхаьчадар сога. Ах бийса яллалца балха а хинна, газет арадаккха мукъа луш кулг а яздаь мара цӀаваха йиш йолаш вацар со. Цу тӀа цхьа гӀалат долаш язде йиш яцар кулг, хӀана аьлча шоллагӀча дийнахьа выговор тоха тарлора. Цу ханна телефон техар. Оазах вайзар сона Ахьмад.

-Сали, -аьлар цо, — укхаза хьалва вӀаштӀехьа дий хьа?

-Мичад шо? — хаьттар аз.

-Микрорайоне, — белггала хьаийцар шоаш сайца фусам.

-Тахан дежурство кхаьчай сога, тӀеравала йиш йолаш вац со, — аьлар аз.

Ши кабинет магӀахьа вагӀар промышленностеи транспортеи отдела корреспондент Угурчанаькъан Азмат-Гири. ДӀадийцар аз цунга этта гӀулакх.

-Ӏа хьай болх хьабе, аз дӀабоаккхаргба хьона из бехк. Со гӀоргва цига, — аьлар новкъоста.

Ахьмад наха тӀера, гаргалол лоархӀаш саг вар. Тховсара мархаш доаст яхаш дар из. Городе вайнача сога:

-Воллел Катаяме даха доагӀаргдар вай, — аьлар цхьан хана са хиннача хьехархочо.

-Фуд цига? — хаьттар аз.

-Хьаволле хьо, фуд-м гургда хьона. Марха къоабала дийца, юхадоагӀаргда вай.

Шин фусаме дахар тхо. Хьалхаръяр, наькъа новкъоста яхачох, Озанаькъанга маьре йолча цун йоккхагӀча йиший фусам яр. Со Ахьмада цаӀ мара йиша яц мотташ хиннавар цу ханналца. Сона йовзаш хиннар яр радиокомитете балха хинна Оарцхой Мáра. ХӀаьта цу бус яйра сона Оарцхой йоккхагӀйола йоӀ а. Цигара даьлча, тхо чудахар могаш воацаш воӀ волаш, цунга хьожаш ягӀа Малсаганаькъан нус йолча. Камаьрша саг вар Ахьмад. ДӀачу мел вахача ахча Ӏокхувсар цо. Гаргалол чӀоагӀъеш дола, из лоархӀаш хилара тешал ду хӀама ма дий из а.

Ше эрсий багахбувцам хьехаш вале а, дукха къахьегар цо гӀалгӀай багахбувцам гулбеш, цунна кепа етташ. Масала, цо арадаьккхадар «Кицаш» яха книжка. Къаман дикагӀа мел дола кица дӀаяздаь, цунна юкъедихьадар цо, тӀехьа тӀайоагӀача тӀехьенашта дицлургдоацаш. Эггара хьалха цун книжка тӀара дийшар аз «Барзкъо бахьа хозбаьб», «Хозал — делкъелца, дикал —валлалца», «ТӀаьда болаш, хьовзабе саьрг», «Ала йоӀага, хаза несийна» яха а кхыдола а къаман хьаькъала жовхьараш.

ГӀалгӀай шира иллеш наха хоза хеташ, цар каст-каста дешаш, дӀаоалаш да. Уж дерригаш вӀашагӀтеха, арадаьнна книжка дац вай къаман. Бакъда ший хана из кхоачашде хьежа хиннав Малсаганаькъан Оарцхой Ахьмад. «Илле тамаш» аьнна цӀи а тилла, 1990-ча шера Шолжа-ГӀалий тӀа цо арабаьккхабар халкъа иллей гуллам. Дуккхача иллиалархошта а хьехархошта а чӀоаггӀа накъадоалаш хьадоагӀа из книжка. Бакъда цо а чулаьцадац деррига вай къаман мел дола иллеш. Ховш ма хиллара, иллеш декъалу керттерча диъ даькъа: турпала иллеш, балха иллеш, берий иллеш, лирически иллеш. Уж шедола тайпа кӀезиг-кӀезига шийна чулаьцад Оарцхой Ахьмада книжко.

Из книжка оттадаь саг санна дӀаязваьв цо ше, хӀана аьлча тайп-тайпарча наха баь болх ба цо вӀашагӀтехар а арабаьккхар а. Цул совгӀа цхьадараш литературни тоадаьд цо, книжканна йоккха дешахьалхе язъяьй, кӀезига довзача дешай дошлорг деннад. Из цӀенхашта болх болга ха йиш я, цунна рецензи язъяьр а арадаккха могадаьр а профессор Дахкилганаькъан Ӏадрахьмана ИбрахӀим хиларах. Ший дешахьалхе чакхйоалаш, Ахьмада аьннад: «Таханалцца арадаьнна ераш ма дий аьнна сона довзаш гӀалгӀай меттала иллеш дац. Укх сборника юкъедихьад хьалха кепа теха, арадаьнна, аз айса дӀаяздаь, цхьаболча йоазонхоша, Ӏилманхоша сога хьаденна иллеш. Бакъда турпала исторически иллеш укх сборника тӀа дац, хӀана аьлча, царна къаьстта кепа тоха дага йолаш я Ӏилма-тохкама институт».

Геттара дӀаьха турпала иллеш, цо аьннача беса, цу тӀа дац. Бакъда турпала иллеш хила йиш я зӀамагӀа боарам болаш а. Масала, царех да ала мегаргда «Граждански тӀем тӀа лаьттачарна даьха илли». Из илли шин тайпара да: дӀаьхеи лоацеи. Книжка тӀа еннар йӀаьхагӀйола цун кеп я. Дукха ха йоацаш (массехк шу хьалха) школе 7-ча классе Ӏомадеш дар «Партизаний илли», из цун шоллагӀа, зӀамагӀйола кеп яр. Зязиков Бахьаудина ший «Турпала вахарцара ийс ди» яха повесть язъеш, тӀеххьардар цунна юкъедихьад, керттерча турпалхочоа Налганаькъан Мандречоа дукха деза илли санна. Сона хеташ, цох майрра ала мегаргда, турпала илли да аьнна. Ше ГуржегӀа тӀагӀертача хана, «Шамалас даьккха илли» а да, турпалча илле зӀамагӀа боарам болаш.

Карарча хана, таьзет долча кхалнах белхаш Ӏаьдал дац вай, хӀаьта а кхоаччара нах шоашцара дукха веза саг къаьстача ца бийлхача Ӏелуц. Укхаза таьзет аз хьоахадара бахьан да, книжканна юкъеденад белхамаш а.

ДукхагӀа книжканна юкъедихьараш безамах дола иллеш да. Мехкараша хьалха а хӀанз а доахаш хиннад лирически иллеш, царга товш а хиннад уж. Со цецвоаккхаш да, йоӀа аьнна цхьа илли. Дувцача книжка тӀа да из, «Хьайна езе» аьнна цӀи йолаш. Аз тамаш ю селла хоза дош ала ховш из даьккха йоӀ хиларах. Вай заман чухь из яхаш яларе, гӀоръяьнна поэтесса хургьяр аьнна хет сона цох. Деш вай из:

«Бийса Ӏаьржа я аьле,

Ди кхаьла да аьле,

Ца воагӀаш ма Ӏелахь,

Никъ гаьна ба аьле.

Бийса Ӏаьржа яц хьона,

Ди кхаьла дац хьона,

ЙоӀ езача кӀантанна

Никъ гаьна бац хьона«.

Тхо студенташ долаш, сона дагадоагӀаш, цхьаькха цхьа книжка дар цо арадаьккха. «ГӀалгӀайи нохчийи фаьлгаш» аьнна цӀи а йолаш, эрсий меттала арадаьннадар из. Хетаргахьа, цунна кепа техаяр Москве. Из бахьан долаш, Ӏаьдало а нохчий къамах болча наха а Ӏоттараш еш моттигаш а хилар. Царне деза ца деннар дар, «нохчий» яха дош тӀехьаоттадар, «гӀалгӀай» хьахьалха а даьккха. Ахьмада цӀаккха а ший къаман хӀама лоха лоаттадацар, хӀана аьлча иштта кхеваь хиннав из къонахий хьабаьннача цӀагӀа. Къонах волаш ваьха а ваьхар из; эсала, доастама хӀама ца дезаш. Ӏилманхо а хьехархо а вайцара къаьстар 1993-ча шера.

ШоллагӀвар — Оарцхой Ахьмад