-Цхьорой бах укх юрта?

-Цхьа цIа дах-кх, — аьлар дешархочо.

Иштта хайра сона Хьажбикара Къурейш а цун дезал а Сурхо тIа баха сайцалга. Из ше бIаргавайча, аз кхетадир агроном цу юрта мишта нийсвеннав. Лаьттанцарча безамо воалаваьвар из цига. Дуккхаза телевидене репортажашка, газеташ тIа даьча йоазошка гIолла хьалха сона вайна саг вар тха школе дагIача берий да. Укхаза дешаш хилар цун пхиъэ а дезалхо: ши йиIиги кхо кIаьнки. Берий нана яр школе дукхагIа хьаухаш хиннар. Из а сона дика бовзача, сона меттел мехка а цIихезача дезалера хьаяьнна саг я. Революционер хиннача Дахкилгнаькъан ХьакIаьша цIен тIара я Къурейша фусам-нана. «Сердало» газета редактор хиннача ХьакIаьша Ахьмада виIий Iалаудина йоI я из. Цул совгIа, вай республике дика вовзаш волча художника Дахкилгнаькъан Бекхана нанас яь йиша а я. Бераш деша гIерташ а хьаькъал долаш хилар а мичара хьадоагIа кхетаде хала дацар. Оалаш ма хиллара, буц массаза ший овлан тIара йоагIаш хул. Каст-каста гора сона Iуйрийна ший «Нива» оалача машенаца балха вода Къурейш. Цу хана аз кхетадир, берий дешара тIахьожам дукхагIа лоаттабер нана хIаний. Дийнахьа сарралца балха воаллача даьга ха хилацар школерча собранешка вагIа. ХIаьта цу гIулакхах дика лоархIайора Мадина. Болх боацаш-м из а яцар, хIана аьлча цIа леладе, пхе берага хьажа езар, коа беш яр, леладеш доахан дар. БархI далале школе кхача гIерташ водача сона, каст-каста дIухьалкхетар из, доахан Iулага дIалаьхка йоагIаш. Ше дийша фармацевт яле а, дезала гIулакх дезагIа хеташ, из болх битар цо. Къурейшеи Мадинайи дезал бахар, хIанз а бах, Кенч оалача моттиге.

Даим арахьа лела везаш дар Хьажбикара Къурейша бе-беча шерашка даь балхаш. Наьсарен района боахамашка лаьттан беркат дебадеш, из ший мехкахошка дIакхачийта гIерташ, яьккхай цо ше болх берг хилчахьий мел яьккха ха. Фу дагадеха, мишта хержа хиннай цо лаьттанна доал дергдола балха говзал? Къурейш ваь хиннав 1952 шера май бетта 19-ча дийнахьа, вай Сибре дигача хана, Целиноградски областа Есильски района Есиль яхача юрта, РаIаса Хьажбикара а Саганаькъан Салангире Любова а дезале. Наьна цIи иштта нийсъялара бахьан да, ГIажарий-Юрта гIазкхашта (казакашта) юкъе ваьхача Салангире дерригача берий цIераш а цу тайпара хилар. КIаьнк — Сергей, йиIигаш — Любовь, Лена...

ДукхагIболча нахá Къурейш санна вовзе а, цун бокъонца йола, каьхаташ тIа дIаязъяь цIи Ахьмад я. Дукха ха ялале, цIабахка мукъа бенна цар дезал шоаш Iобигале баьхача Эккажкъонгий-Юрта боагIа. Цига дешаш, чакхйоаккх цо юкъера школа. ДIахо мичахьа деша гIоргва яха уйла яр, зIамигача сага саготдеш. Цун дукхагIа безам тIабодаш хиннараш истореца, архивашца болх беча наьха говзалаш яр. Амма юххьанца из деша отт физико-математически факультете. Арахьа из деша дIавахийта раьза дацар да-нана. Даь-дас РаIаса цхьа хьехар ду цунна. «Деза мел деннар хьадеш хилац; мехка а наха а накъавоалаш ваха веза». ЖабагIанаькъан Висан-Гири вовзаш, цунца цхьан юрта (Наьсар-Керте) ваьха, ший хана из бIаргавайна саг хиннав къоано. ВиIий-воIага оал цо, Висан-Гири дика къонах вар, ший болх дика бовзаш, хьабе ховш вар, из санна агроном хила веза хьох. Цо шийна харцахьардар аргдоацилга ховш волча Къурейша Сернаводскерча юртбоахама техникуме деша ваха лоархI, дукха ха ялале из уйла кхоачаш а хул цун (1972). Цига ше дийша ваьнначул тIехьагIа, ши шу совхозе болх беш доаккх. Цу заман чухь Сурхо тIа «Маяк» яха совхоз яцар, цигара лаьтташ цхьа отделени санна чудоагIар Эккажкъонгий-Юртарча («Экажевский») боахама. Къона агроном лакхара дешар дийша хилча бакъахьа хийтар боахама кулгалхошта, бетта 90 сом (цу хана дика ахча дар из) стипенди а телаш, Буро тIарча юртбоахама институте деша вахийтар из. Пхи шу даьлча (1982), дикагIйола шахьараш, доккхагIдола боахамаш леха ца гIерташ; ше деша дIавахийтача совхозе цIавоагIа зIамига саг. Цигара Сурхо тIа балха хьожаву из, ваха моттиг (цIа) еле. Иштта хьахиннай цу юрта Цхьорой тайпан болча наьха цаI мара йоаца фусам.

Цу хана денз, дукхача а мехка чIоаггIа лоархIамеча а гIулакхаш тIа хиннав Хьажбикара Къурейш. «Экажевский» совхоза агроном, керттера агроном, директор хинначул тIехьагIа; балхах дика лоархIавелга а хайна, юртбоахамеи кхачани министерстве балха Iочувуг из. Лаьтта леладарга хьожача отдела керттера агроном хул цох. ДIахо дIайодача хана, цу отделá кулгал де а оттаву. Иштта цо къахьийгад «ГIалгIай Республике гIолла йолча российски юртбоахама центра» филиала хьаким волаш, правительствон председатела заместитель, ГIалгIайчен ахархой боахамийи юртбоахама коопертивайи ассоциаце председатель, «Сомий беш лелаер» («Садовод») яхача паччахьалкхен унитарни предприяте директор, «Маяк» яхача паччахьалкхен унитарни предприяте агроном волаш. Къурейш мел вовзача наха белгалдоах, из Iимерза, наьха мотт ховш, царца тá ховш саг хилар. ЙIаьххача хана тIера ца воалаш, юртбоахаме болх барах; цун йоккха поалхам я лаьтта леладеча, цох дикагIа пайда эцача даькъе. Ше дийша ваьнна, болх бе волавелча денз, мехка дик-дикагIдолча боахамашка ухаш, цар болх мишта бу хьожаш, царгара дика мел дар хьаIомадеш, лийннав агроном. Из хиннав Москверча ВДНХ, Краснодарерча, Ставрополерча, ГIаьбартой-Балкхарой республикерча боахамашка, кхыйолча моттигашка. Ше беш бола болх Iилманца бувзабеш, хьега къа мехка пайда лургболча тайпара хьегаш, хьавенав из даим. Цо кулгал деш, 2006-ча шера кийчъяь, тIаийцар «2007 — 2011 шерашка ГIалгIай Республике сомий бешамаш кхеяр» яха программа. Цо таро хилийтар сомий бешамаш лелаю керда предприятеш хьае. Хьехам а луш, цо ше тIахьожам а лоаттабеш, республикерча боахамашка эггара хьалха дIайийра Iов, рапс, соя, эспарцет яха баьцаш. Агроном даим дIадувча хIамашта юкъедоаладе гIертар дикал лакха йола а пайда лургбола а ялаташ; лаьтта хьаьндара а дикка терко йора цо, технологега хьежжа цунна эшаш дола гIулакх а лоаттадеш. Иштта беча балхо дикагIа дебийт дIадийнар, 30-35 процент лакхагIа хулийт чуэцаш бола хьувкъам.

Лоаццача хана Цхьорой Къурейша тоаду фун ялат леладара гIулакх, баьцовгIашта зе деш йолча хIамашца къовсам лоаттабар, йIаьххача хана из мишта дIабахьа беза белгал а деш. Юртбоахама культурашта хулаш дола лазараш тахкар духьа хьаю лаборатори, цу чу таханарча замо дIадеххача тайпара аппаратура оттаяйт, болх бе лакхара говзал йола нах хорж. Ала деза, духхьал паччахьалкхенна гIо даь ца Iеш, цу даькъе республикерча бахархошта а цо новкъостал дора аьнна. Наьсарерча къаьнарча автовокзала юххе хьайийлла тика яр, ялаташта зулам деча садоахкача хIамашта етта молхаш йохкаш. Из а агранома гIонца хьаяь яр. Иштта къахьегар бахьан долаш, чуэцача ялатий дикал дуккха лакхагIа хулар, дIаде фу 80-85 процент шоай низашца Iалашде йиш хулар. Деррига цо мел деш дола хIама тIадерзадаь дар, республике кхедеш дола лаьттан беркат дикагIа, дукхагIа, наьха унахцIенон зене хургдоацаш хилийтара, баха нах ма хулла шоай мехкарча, вешта аьлча, Россе лаьттан тIа кхебеча хьувкъамца Iалашбара.

Тахан а кхоана а вай юртбоахама эшаргбола къона болхлой кийчбеча а дикка дакъа лоацар цо, цунгара къахьега Iомабенна кагий нахи мехкарийи карарча хана толамаш доахаш болх беш ба тайп-тайпарча моттигашка. Иштта къахьега Iомабаьб цо, зIамига болча хана денз, ший дезалхой а. Сакхетарг хилча денз, царех хIаравар коа-карта фу де деза ховш, доаханга-жега хьожар малагIа ва, беша къахьегар малагIа ва ховш, хьалкхийнаб. Цудухьа хIанз а ба къахьегама тIера, шоашта караденна балхаш дизза а цIена а кхоачашдеш.

Къурейша нахá гIо ду ше яздеча книжкашца а. Масала, цо российски журналаш тIа а газеташ тIа а кепа йийттай лаьттанца къахьегара хетаяьча статьяшта. Иштта цо яздаьд «Коара сомий беш», «Мишта кхеергья ший коа сомий беш?» яха книжкаш. «ГIалгIай республикан сомаш кхебеча лаьттай таронаш йовзар», «ГIалгIай Республикан агроклиматически хьалаш» яхача книжкай авторех цаI ва из. Цунга хьежжа да цо Iилман даькъе даьха толамаш. 2004-ча шера цунах хул юртбоахама Iилмай кандидат. Цу шера елар цунна «ГIалгIай Республикан гIорваьнна юртбоахама болхло» яха цIи а. «ГIалгIай Республикан Iалама хьалашка хьежжа коашкарча а промышленни а сомий бешамаша лу пайда» яхача темах язбаьбар вай мехкахочо ший Iилман болх. Из а кхыдола а цун Iилман лехамаш йIаьххача заман чухь чIоагIа накъадаьннад ахархошта. Хаоттам дика боацача моттигашка а лакхара хьувкъам чуэцийт цар, вайцига юртбоахама культураш кхеечарга. ГIалат далийта моттиг хуле, хьехам бала ховш, харцахьа дер тоаде ховш ва 40 шера лаьттан къайленаш гучайоахаш, цунца болх бе ше а нах а Iомабеш хьавоагIа саг. 1996 шера (25 шу хьалха) «Наьсарен оаз» яхача газета 7-ча (138) номер тIа кепа теха цун статья йийшай аз. «БIаьсти тIайоагIа, бакъда цунга во кийчлу» яхаш я из. Ялаташ дIадерца бувзабенна болх кхоачам боллаш дика лелац, яхаш, дувц автора ший йоазон тIа, из гIулакх талмаста леладу боахамаш а хьехадеш. Укхаза дукхагIа дувцараш Наьсарен района боахамаш да. Гота балхаш дика дIадахьара эшаш да дIаде фу, лерттIа болх бергбола техника, эшача боараме йола удобренеш, гирбицидаш, яхаш белгалдоах агронома, царех цхьадола хIамаш хIанзчул тIехьагIа Iалашде дезаш хилар кертахдоахаш. Кхоачам болаш яц дIае еза коартол, тоъаш дац хьажкIий фу, генараш, кен. Цу дешаша саготдайт. ДIахо автора дувц техника во кийчъяьеце а, удобренеш кхоачам болаш цахилар, иштта кхы дIахо а. Духхьал агронома е паччахьалкхен болхлочун говзал хинна ца Iеш, журналиста говзал йолаш а ва Къурейш. Цудухьа цунна вIалла хала дац, Iо а хайна, газета лаьрхIа дола йоазув де. Алхха юртбоахамах яздаь ца Iеш, цу тайпара йоазош цо ду вай къаман истореца дувзаденна а. Сона хезачох, цо бIарчча книжка яздаьд ЖабагIанаькъан Висан-Гирех лаьца, из арадаккха безам болаш, къахьегаш ва Хьажбикара Къурейш.

Укх тIехьарча хана, каст-каста хаза йиш я, Iажаш е кхыбола сомаш боагIача боармал дукхагIа молхаш йийтта кхебаьб оалаш. Цу тайпара сом унахцIенон кхераме ба. Ше болх беш хиннача «Сомий беш лелаер» яхача ГУПе цу тайпара хIама ца нийсдалийта гIертар вай мехкахо. Цун болхлоша (уж 70-80 вар) кхебаь сомаш бовза йиш яр цхьаццадолча гойтамашка (выставкашка) гIолла. Цу тайпара моттиг нийсъелар 2017-ча шера. Из ювзаенна яр IV-ча республикански экономически гулламца. Цига Къурейша предприяте гойтар шийна фу карагIдоал, дийцар малагIа сомаш кхебу. Царех бар Iажаш «Либирти», «Флорина», «Прима», «Айдарет», «Iан банан»; кхораш «Киффер», «Талгарски хозал», боккха комса хьач «Стенлей», малина, кхыдола Iалама совгIаташ. Уж шедар, ма хулла кIезигагIа молха тохаш, наьха унахцIенон Iаткъаргдоацаш, кхеде гIертар предприяте директор а цун болхлой а. Цар беча балхах дика дийцадар цу деношка (3 октябрь, 2017 шу) арадаьннача «Сердало» газето.

Къаьстта дувца безам ба са, Къурейша хьалхале лелаеш, чакхдаьккхача лоархIамеча а вай къаман вахарера хоза моттиг хинна дIаэттача а цхьаькха цхьан хIамах. Из моттиг ювзаенна я 2012-ча шера, вай республика кхоллаенна 20 шу дузаш, хьадаьча мехка хьовлаца. Цу хана из правительствон председатела заместитель вар. Президента Евкурнаькъан Ювназ-Бека цунна тIадилладар цу тайпара хьовла хьадергдола хьал вIаштIехьадаккхар. Ховш ма хиллара, хьовла хьаде ховш бола кхалнах дукха ба вай мехка, хIана аьлча цар из хьаду мархий бетта сагIа дала, саг веннача-ваьннача, нах вIашагIкхетача кхыча моттигашка. Из хьаде ховргдараш корабир республикан кхаь района хьехархошта юкъера. ЖIайрахьа район гаьна йоландаь, кхалнаха баха-бахка хала хургдар, цудухьа уж юкъеэзабацар цу гIулакха. Ерригаш цига дакъа лаца раьза хиннараш яр 400 кхалсаг. Цу гIулакха эшаш хилар 170 бурка яй, ишттал пескаш, 170 газа пешк, 100 метр дIаьха истол. Iаьдало цхьа кепиг ца доадеш, 4 тонн хьоар, шекар, даьтта Iалашдир наха шоаш. Iуйрийна 11 сахьат даьлча дIаайттача кхалнаха къахьийгар сайран 7 сахьат даллалца. Юххера, цох хьахиннар дар 5 сантиметр сома, 80 сантиметр шера, 100 метр дIаьха, 4 тонн 131 кийла дозал дола гIалгIай хьовла. Цул доккхагIа хьовла дунен тIа хьадаь моттиг хиннаяц хIанзалца. 2009 шера жугтий мехка хьадаьчун дозал 3 тонн 60 кийла мара хиннадац. Кхыча дешашца аьлча, гIалгIай «Мехка хьовло» дунен керда рекорд оттаяьй.

Из хьовла хьа мишта ду хьажа баьхка хиннаб дуккхача моттигашкара хьаьший. Царна юкъе хиннав «Россе рекордий книжкан» керттера редактор Свистунов Алексей. Сурташ даьха; шорал, дIоахал, сомал дистад цо; Россе рекордий книжка тIа дIаязде а, цул тIехьагIа Лондоне дIадахьийта а; «Гиннеса рекордий книжканна» юкъехьоргдолаш. Из хIама бIаргаго, цох язде вена хиннав вай мехкара а доазол арахьара а 120 журналист. Хьовла даа ха тIакхаьчача, ах сахьат ха ялале, диа а дIа-юха дихьа а дIадаьнна хиннад из мерза, цIайга кийчдаь даар. Из деррига гIулакх вIаштIехьадаьккхар а, чакхдаьккхар а, цун доакъашхошта баркал аьннар а Цхьорой Къурейш вар.

Дуккхача наха вовзаш, везаш, гаргалолаш йолаш ва вай мехкахо. Цун хьоашал хиннача нахах хиннав Сийлахь-боккхача Даьймехка тIема доакъашхо, парте Урус-Мартановски а Ачхой-Мартановски а райкомий хьалхара секретарь, Нохч-ГIалгIай АССР юртбоахама министр хинна Русин Василий Фёдорович. «Нохчашцеи гIалгIашцеи хинна са вахар» яхача книжка тIа Русина дикача оагIорахьара вовзийт вайна Цхьорой Къурейш. ХIаьта Къурейша ше яхачох, из книжка арадоаккхаш цхьацца гIо-новкъостал деш хиннав из вай мехка хьалкхийнача, ваьхача, болх беш хиннача эрсечоа. Из волча хийла хьоашалгIа ваха а хиннав. Ше цига мел водача хана, Василий Фёдоровича вайнаьха кхача кичбайтар цIагIарчарга, яхаш, дагалувц Къурейша.

Дика болхло, ший гIулакх кIоаргга довзаш вола саг санна, дезала дика да а ва из. Тахан цун къонгаш, мехкарий кхийнаб. ХIаравар цхьацца гIулакха тIа ва. ЙиIигаш Танзила, ПаьтIамат маьре бахаб. Шоаш бахáча товш боахк. КIаьнкаш: Батыр, Мухьмад-Башир, ИбрахIим — школа яьккха баьнна, цхьабараш лакхара дешар дийша, къахьегаш ба. Уж лертIа хилар, нийсача новкъа бахар а ба боккха болх.

Къурейша мел хьийга къа ца зувш дисадац. Паччахьалкхено тайп-тайпара лоархIаме совгIаташ тийннад цунна. Царна юкъе я республикан кулгалхочо енна сийлен грамоташ, «Республикан 25 шу дизар» яха майдилг, «Экажевский», «Маяк» яхача боахамий грамоташ. Россе агропромышленни комплекса профсоюзаша а белгалваьхав из а цо доаха къахьегама толамаш а. 2007 шера Россе юртбоахама министерствос дошо майдилг а еннай вай мехкахочоа.

Цхьаькха цхьа хIама а да са белгалдаккха безам болаш, сона чIоаггIа лоархIаме а хеташ. Хьажбикара Къурейш ший наьна мотт дукха безаш, из бовзаш, ший бераша из бувцаш хилча дика хеташ ва. Цун мел долча берашта, уж школе деша дагIача хана, гIалгIай мотт, литература хьехаш хиннав со. Цунца чам болаш, Iомабора из кIаьнкаша а йиIигаша а. Нагахьа санна цIагIа дас-нанас цу метта сий ца доре, из иштта хургдацар. Беррига дай-ноаной а уж санна шоаш малаш ба, мичара ба ховш хилча а, бицбенна дIабоалаш латта вай гIалгIай мотт цар бийцача а, дика хетаргдар сона.

Къурейш санна йоккха балха поалхам йола нах кIезига бисаб вай къаман. ХIаьта а сатувса лов, боккхагIчаргара масал а эцаш, къона агрономаш кхерга. ТIаккха Хьажбикара Къурейша дIаегIа гаьнаш санна, наьха хьашташ кхоачашдеш, къаманна гIо деш, шоай гIулакхашца гIалгIашта салоIам беш, хургба уж а. 

Хьажбикара Къурейши Россе юртбоахама министр Алексей Гордееви

Цхьорой Къурейши Социалистически Къахьегама Турпал Коазой Бахьаудини