ХӀаьта исбахьален литературан жанраш кхаь даькъа йийкъа я ала мегаргда: поэзи – стихотворени, поэма, стихашца язъяь роман; проза – дувцар, повесть, роман; драматурги: комеди, трагеди, водевиль.

МалагӀа бувзам ба цу шин литературанна юкъе? Сога хаьттача, уж бувзамаш айхха а дукха кепаш йолаш а да. Цу деша дукхагӀа теркам тӀабахийта ловра сона, таханарча сай йоазонца.

Вайна ховча беса, къаман йоазанхой хьа а хилале, долаш хиннад багахбувцама кхолламаш. Дийца ца валлал дукха хиннад фаьлгаш, доккха а зӀамига а турпала иллеш, балха иллеш, лирически иллеш, къаьстта а кицаш. Цудухьа вай йоазанхой хиннабац ала йиш яц, йоазанхой хиннаб, бакъда йоазув хиннадац. Из бахьан долаш, шоаш кхоллаш дола литературан жовхьараш дӀаязде таро хиннаяц цар, иштта ца йовзаш юсаш хиннай уж кхеллача наьха цӀераш а. Бакъда уж кӀоарга хьаькъалаш долаш, къаман мотт дика ховш нах хинна хиларах вӀалла шеко яц. Цар хьийга къа чӀоагӀа накъадаьннад, йоазув хьахинначул тӀехьагӀа, вай литература кхоллаш хиннача наха.

Йоазув хьахуллашехь, кийча йоазанхой хиннабац вай. Уж Ӏомабала безаш хиннаб литературан бе-бе жанраш кхолла, цун тайп-тайпарча доакъошка къахьега. Масала, прозаикаш эггара хьалха зӀамагӀйолча жанрашкара дӀаболабеннаб, из я дувцар яха жанр. Из кхолла вай хьалхара йоазанхой эггара хьалха Ӏемаб багахбувцамгара. Цунна дуккха тешалаш а да. Композици, сюжет, мотт мишта хила беза хьийжаб уж багахбувцама юкъерча ширача дувцарашка, мифашка, легендашка, оаламашка. Цар дикка гӀо а деш, кхеллад хьалхарча йоазанхоша шоай дувцараш. Укхаза эггара хьалха дагадох сона Беканаькъан ДордагӀа Тембота «Ачамаза боарз» яха дувцар. Из кхоллаш, Тембота пайда ийцаб халкъа багахбувцама юкъерча ширача дувцарах. Цул совгӀа, композици а сюжет а хьаийцад, исбахьален оагӀув хозъеш-тоаеш дӀаяздаьд. Цу тайпара моттигаш нийслу вайна поэзен юкъе а. Масала, МутаӀаланаькъан Хьажбикара язбаьб «Борзи Ӏаьхари» яха фаьлг. БӀоагӀилгаца байт санна из язбаьбале а, вайна дика хов цун сюжет багахбувцамгара хьаийца йолга. Халкъа фаьлг, поэтически кеп луш, исбахьален оагӀув тоаеш, дӀаязбаьб поэта. Цох хьахиннад къаман литературанна юкъера керда йоазув. Лакхе дийцачун кӀийлен тӀа, вай ала йиш я, йоазанхой шоай кхолламашка пайда эцаш хиннаб, Ӏомалуш хиннаб халкъа багахбувцамгара.

ШоллагӀа моттиг я, йоазанхошта багахбувцам накъабаьнна, турпалий сурт-сибаташ кхоллар. Багахбувцама жанрашка хоза бувц къаман эздий оамалаш йолаш бола нах. Хьехаю дукхагӀа лоархӀаш хинна цар оамалаш. Къамо чӀоагӀа теркалдеш хиннад эздел, майрал, денал, низ болаш хилар, царех тарра кхыдараш. Йоазанхой а, шоай бакъахьара турпалаш кхоллача хана, царех тарде гӀийртаб шоаш кхоллачар сурт-сибаташ. Вай къаман дикагӀа долча романех цаӀ да Базорканаькъан Идриса кхелла «Боадонгара» яхар. Цун керттера турпал а цун цӀи а мичара енай вайна массанена хов, аьнна, хет сона. Цунъяр мо цӀи а цунчох тара вахара никъ а болаш ва «Колой КӀант» яхача ширача дувцар тӀара турпал. Хетаргахьа, берригача вай багахбувцама юкъе а эггара бакъахьара турпал ва из. Цудухьа йоазанхочо бизза пайда ийцаб цун сурт-сибатах ший роман кхоллаш. Цо дуккхача даькъе аьттув а баьккхаб йоазанхочун, цу ханарча кагирхой оамалаш, гӀулакхаш, денал, низ хьагойта; уж хӀамаш мишта а сенах а хьахулаш хиннад белгалде. Калой ши хи тӀадам санна тара ва Колой КӀантах. Идриса хайнад халкъа багахбувцамах нийса пайда эца, цудухьа цун йоазонца дика дужаш да цо ший керттерча турпалах мел дувцаш дола хӀама.

Багахбувцама турпалаша кхоллийтай Коазой Тимурага «Наьсари Ачами» яха драматически поэма. Цун шаккха турпал хьаийца ва багахбувцама юкъера. Цунна юкъе да «Наьсар» яха шира дувцар. Цох пайда ийцабале а, бакъда цун чулоацамах пайда ца эцаш Ӏийнав поэт, ший тайпара хьагойтаб цо цу шин сага юкъера къовсам. Мичча беса цо уж гойтабале а, поэманна кӀийленга уллар багахбувцамцара сюжет да. Цу тайпара никъ хержаб ший «Кхо чурт» яха легенда кхоллаш къанагӀчарех цаӀ хиннача Озанаькъан Салмана а. Цу тӀа дувцаш дола хӀама багахбувцамгара хьадоагӀаш да. Зовра, Чора яхача шин доттагӀчоа езаеннай цхьа йоӀ. Куркъий Баьлаше цхьаннена вас хургйоацаш къоастаде, дӀадерзаде лаьрхӀад из гӀулакх. Ше юккъе дӀа а этта, эгӀара-магӀара мангал хьокхаш хьалвоагӀача шин зӀамигача сагах хьалхагӀа шийх хьакховенначунга маьре гӀоргья ше, аьннад цо. Бакъда ше-ше хьалхагӀа тӀакхача гӀерташ вена шаккхе а; тӀакхоаччаше, са хаьда веннав, из бӀаргадайна йоӀ а, дог даьттӀа еннай. Цига дегӀа да йоах поэта кхо чурт. Халкъа багахбувцамцарча сюжето гӀо даьд поэта, тамашийна хоза чулоацам бола легенда кхолла. Цо дагадохийт дерригача дуненна довзаш долча Шекспир Вильяма «Ромеои Джульеттаи» яхача йоазон сюжет. Иштта йоазанхошта багахбувцам накъабаьнна, исбахьален йоазош кхоллача цо гӀо даь моттигаш кхы а дукха ювца йиш я. Уж а кхоачам боалш я аьнна хет сона, багахбувцам исбахьален литературан лард, кӀийле йолга кхетаде.

Дикка накъабаьннаб багахбувцам йоазанхошта повестий, романий, поэмай белггалара моттигаш кхоллача, автораша шоай йоазошта из юкъекхувларца. Масала, шоай турпал илли ала дезаш вале, царна аьттув болаш хиннад, из илли багахбувцама юкъера хьаэцар. Иштта моттигаш дукха я вай литературанна юкъе. Укхаза эггара хьалха дагайох сона Заьзганаькъан Бахьаудина язъяь «Турпала вахарцара ийс ди» яха повесть. Цун керттера турпал волча Мандречоа дукха дезаш да «Партизаний илли». Из дӀаоалийт цо ший новкъосташка. Мичара денад из илли, йоазанхочо ше яздаьд е кхычахьара хьаийца кийча дешаш да уж? Ховш ма хиллара, дувцаш дола илли вай багахбувцама юкъера да. Халкъо хоза кхеллача цу илле мугӀараш юкъедоаладаьд ший повеста Хьусена Бахьаудина, хӀана аьлча Граждански тӀема ха ювцаш дола илли цул дикагӀа язде йиш яц. Дагадохаргда вай цу юкъера цхьадола мугӀараш:

«Сангала сийна цӀи

Яьннача дийнахьа;

Молха бикъа кӀур

Оттача дийнахьа;

ДогӀанха даша пхорч 

Делхача дийнахьа, - 

ТӀаккха-м ховргдар-кх

КӀанатий хьинараш.

Молхано цӀацкъамаш

Мерцача дийнахьа,

Моаролгаш исташца

Юсача дийнахьа;

Къонахий, кӀантий

Латача дийнахьа,

ХӀаьта-м ховргдар-кх

КӀанатий хьинараш...»

Цхьайолча хана йоазанхоша юкъекхувл лирически иллеш. Цу тайпара моттигаш го йиш я Боканаькъан Ахьмада, Ведажанаькъан Ахьмада повесташка а романашка. Цар дикагӀа таро хулийт турпала сурт-сибат диззагӀа кхолла а цун оамалаш дикагӀа гучаяха а.

Багахбувцам чӀоагӀа накъабаьннаб йоазанхошта, мотт Ӏомабеча а шаьрбеча а даькъе. Дежа даьтта мо литта, цӀенбаь мотт ба фаьлгашкара, ширача дувцарашкара, иллешкара бар. Цудухьа шоашта ховчул совгӀа кхы тӀа багахбувцама мотт Ӏомабича, цар дика кайоалаш хиннай метта оагӀонца дувзаденна чоалхане декхараш кхоачашде. Дуккхача йоазанхой кхолламашка зувргда вай багахбувцамо цар метта дикка Ӏоткъам баь хилар. Цхьаболча йоазанхоша шерра пайда эц халкъа кхоллама юкъе нийслуча эпитетех, дистарех, хӀама дийндарах, доккхадарах, зӀамгадарах, иштта кхы дӀахо а. Из дика хоалуш хул, Янданаькъан Жамалдий байташ ешача хана. Масала, хьаэц вай цун «Сагот ма де» яха байт. Цу юкъе да укх тайпара дешаш:

«... Ма хьежа, ва нани,

Сигаларча седкъашка,

Даь-сесага дог санна

Уж шийла да хьона.

Ма хьежа, ва нани,

Моакхача морхашка,

Таьзетара йоагӀаш мо,

Уж сагота я хьона».

ВӀалла шеко йоацаш да, укхаза поэта юкъедоаладаь дистараш «Даь-сесага дог санна», «Таьзетара йоагӀаш мо» багахбувцамцара хьаийца хилар. Иштта я аьнна хеталу эпитеташ «сигаларча седкъашка», «моакхача морхашка». Вешта аьлча, багахбувцама мотт харо ший тайпара, кхычарех тара йоацаш ю халкъа поэта стиль. Из иштта хьаеча чӀоагӀа гӀо даьд багахбувцама юкъерча сурт кхоллара гӀирсаша.

Ший кхоллам боккха беце а (массехк илли мара яздаьдац цо), багахбувцама сурт кхоллара гӀирсашца хоттаенна хиннай, аьнна, хет сона Малсаганаькъан Кураза Фатимас вайна йита литературни тӀехьале. Духхьал цхьа «Котдаьлар вай» яха илли Ӏодийшача кхоачам ба из кхетаде. Мел хоза, халкъа меттацара эпитеташ я цунна юкъе. Хьож вай:

«Бийса баьде ма йоагӀий,

Ва Ӏаьржа ва бийса,

Дарз хьекхаш ма латтий,

Ва шийла ва дарз.

Хьо кхера ма кхера

Ва майра ва дог,

Хьо доха ма доха,

Ва кура ва дог...»

Цу массехк мугӀарца гу вайна цу иллена боккха лоархӀам бола эпитеташ: «Ӏаьржа бийса», «шийла дарз», «майра дог», «кура дог». Цар хоздаьд уж мугӀараш, цар дикагӀа кхетабайт лаьттача хана, наьха гӀулакхий лоархӀам. Тамашийна низ чуботт цар дерригача илле чулоацама. Из илли ше а да халкъо кхеллача санна, кӀоарга маӀан долаш. Хетаргахьа, цудухьа язъяьй Чахкенаькъан СаӀида цу илле кӀийлен тӀа бӀарчча повесть «Даь илли».

Дуккхача кицаша новкъостал ду йоазанхошта, шоай дагардар дӀаала, дикадар хоастаде, водар ӀотоӀаде. Зехьа аьннадац кицаех, багахбувцама эггара хьаькъал долашагӀа йола жанр я, аьнна. Цхьаболча прозаикаша чӀоаггӀа пайда эц царех, турпалий хьаькъалаш довзийташ, йоазон мотт белггаларча ханаца бувзабенна хилар хьагойташ. Цу тайпара моттигаш каст-каста зе йиш я Коазой Ӏийсай кхоллама юкъе. Цхьа бӀаь ах бӀаь совгӀа кица хьаяздир аз цун «ГӀалгӀай» яха роман дешача юкъа. Царех дукхагӀдараш сона хьалхара хозаш а дар. Цо хьахайт, йоазанхо багахбувцамца дикка хьакхаштаваьнна а цун кӀоаргенаш йовзаш а хилар. Багахбувцам безаш ва из, цудухьа цо дикка гӀо а ду йоазанхочоа, ше безарга хьежжа.

Хьагуча беса, багахбувцама доккха дакъа юкъедихьад, вай исбахьален литература кхоллача гӀулакха. Цудухьа ала йиш я багахбувцами исбахьален литературеи шоайла айхха дувзаденна а вӀаший къоастаде йиш йоацаш а да, аьнна. Ларди цу тӀа хьалъяь гӀишлои санна хеталу уж.