ДагадоагӀа, редактора декхар тӀа а дилла, се трикотажни фабрике вахийта хинна. Цар складаш цхьаяраш йиза яр тийга латтача продукцех (барзкъех), хӀаьта а моттиг кораяьяр царна мехка тайп-тайпарча миӀингашкара хьаухийташ дола наха чӀоаггӀа эша ялат, шекар, даьтта, иштта кхыдараш дӀаоттаде. Цу балхага хьожаш, нийсагӀа хургдолча тайпара гӀулакх чакхдоаккхаш яр цу фабрика техотдела начальник йола Овшанаькъан Хаматхана Мадина. Дукха ха йоацаш, цох яьккха телепередача яр Магасерча телевидене (триколор) гӀолла гойташ. Цхьа дош аьнна, ше а ший новкъосташа а цу деношка дуккхача адамашта даь гӀулакх хьоахаданзар цо. Хало-м царна дика хиннилга ховш да, хӀана аьлча нийсхо йолаш, хӀара дийнахьа дуккхача фусамашта кхача, тӀадувха дӀайха барзкъа лоаттаде дезаш бар уж. Шоаш баьр боккха болх бале а, из бувцаш, шоаш хестабеш оамал яцар цар цу деношка, хӀанз а яц.

ХӀара юрта, шахьар тӀа бахача наха а шоашта могар дора цу деношка, беха лелача шоай къамах болча наха гӀо де ловш. Масала, цу хана Дошлакъий-Юрта юртда хиннача Албохчанаькъан М. гезета лаьрхӀа даьча йоазонах ха йиш я, цу юртарча бахархоша, хӀама ца кходеш, гӀо-новкъостал лоаттадаь хиларах. «...Малсаганаькъан Саварбика Мухьмада 260000 ахча а даим лелае Газ-66 яха машен а еннай царна, 1 миллион мах болаш; Озанаькъан Бориса 15000 сом деннад, 10000 сом деннад хӀаране Озанаькъан Султана, Озанаькъан Тимура, Гойганаькъан Мухьмада, Саганаькъан Бориса, Малсаганаькъан Бахьаудина Мухьмада; 5000 деннад хӀаране Албохчанаькъан Мухажара, Гойганаькъан ИбрахӀима, Гайсананаькъан Йоакъапа, Ганжибайнаькъан Ӏийсас, Озанаькъан Геримхана, ГӀулой Махьмуда. Бохтаранаькъан Ахьмада Мухьмада ши бежан деннад, Буро кӀалхарча Хамхой Букара, Майсиганаькъан Йоакъапа — цхьацца етт...» Иштта доккха новкъостал даьрех ба ГӀанажанаькъан Мухарбик, Мухьмад, Озанаькъан Ӏадрахьим-Хьажа. Тургайски областерча Къоастой Мусаси Мартазанаькъан Вахаси цигарча вайнаха дайта 7 фляга дежа даьтта, 29 гали хьоар денадар, Озанаькъан Салмана Султан директор волча школан хьехархоша 17500 сом ахча дӀадийкъадар, Наьсар-Кертерча а Пхьилекъонгий-Юртарча а наха дӀайха барзкъаш, кхачанна лаьрхӀа 50000 сом ахча деннад. Ювцача юрташка бахаш хиннаб 2560 вахарах беха нах.

Хало тӀаеча мара вовзац оал саг. Вай къаман наха хьахайтар мехкахоех дог лазаш, цар оагӀув хьаллаца кийча болаш, шоаш хилар. Цхьан Ӏуйрийна нах гуллуш боагӀар Ӏоахарганаькъан ГӀапура цӀерагӀча «Электроинструмент» оалача завода хьалхашка. ХӀирий мехкара шоай фусамех беха нах бар уж. Царна 740 эзар сом ахча а гулдаь, Баталанаькъан Йоакъапа Мурад хьалвайтавар Петропавловск-Камчатски оалача моттигера. Цох ах ахча Эккажкъонгий-Юрта сайцача наха дӀаденнадар. Вож ах дӀаделар завода юхе вӀашагӀкхийттарашта. Цу хана цига нийсвеннача аз къамаьл дир, царна юкъерча цхьаццаболча нахаца. Царех вар 70 шу даьнна Хамхой Ӏаьла. Дуккхача шерашка кепайоазонца болх баь ва ше, аьлар цо, со газета редакцера волга хайча. «Тахан дуккхача хӀаман хало эттача хана; вай халкъа, дезалашта новъкостал де дагадехача цар сагӀа хилда, дунен рузкъах пайда болба, беркат долда царна; етташ-Ӏетташ арабаьхача наха хозача хӀаман тӀехьа беркат хургдолаш, адам раьза хургдолаш, вахар хилда цар», — аьлар Ӏаьлас Камчаткерча вайнахах лаьца.

Завода актови зале шоашта хьожадаь ахча хьаэцаш, баркал оалаш дӀаухар нах. Эггара хьалха ахча хьаийцарех яр Исмейланаькъан Долатхан. «Ший къаман лазар ховш, наха гӀо деш хилар доккха хӀама ма дий. Баркал хилда царна», — аьлар цу кхалсага. Цига бар цӀагӀара дезалхо венна а нах. Масала, Долакханаькъан Радимхана мар Бек-Хан ший коа юккъе вийна хиннавар, кӀийлен тӀара топ теха. Цун дезал а бицбеннабацар. Цу дийнахьа 600 совгӀа сага ахча дӀаделар цига. Саг веннарашта — 5 эзар, вокхарех хӀара дезалхочоа 500 сом.

Петропавловск-Камчатске бахача вайнахах лоацца къамаьл хилар са Баталанаькъан Мурадаца. Цар хьалвайта хиннача викала аьлар: «Цхьа ткъаь иттех саг ва, тха городе вахаш. ГӀалгӀашта хатар хиннилга хайча, цу сахьате телефон дӀа-юха теха, хьавӀашагӀкхийтар. ВӀашагӀкхийттарашца вар со, са воша Султан, Беканаькъан Муса, ГирихановгӀар Абабукар, нохчий кагий нах: фермераш, вежарий Ризвани Рамзани, Йовлой Мухьмад, кхыбараш».

Боккхийчарна нийсса хӀана яц аьнна, хало тӀакхаьчаяр бехача дезалашкарча берашта. Даьшца-ноаношца цӀеноех, йӀайхача, безамеча фусамех деха лелар уж а. Шоашта могачох, йолаш йолча таронах цар вахар кӀеззига а хозде хьежабар Наьсарен района халкъа дешара болхлой. Цу хана районо кулгалхо хиннача Албохчанаькъан Мухарбика яьхачох, Наьсаре кхаьчадар 2795 бер. Уж школашка дешаргдолаш хьаийцадар районе. Царех ахаш хиллал дола бераш гӀалий тӀарча школашка дар. Масала, № 1 йолча юкъерча школе 212 бер дар, № 2 йолча школе — 265 дешархо, №№ 3,4 йолча школашка — 856 саг вар. Юхедиса бераш юрташкарча школашка дар. Цхьан ТӀой-Юртарча № 1 йолча школе дар 240 бер.

Нохчий республике долчарех, дешара книжкаш а денадар берашта, эшаш дола кхы книжкаш Россе дешара Министерствога гӀолла да лаьрхӀадар. Жайрахьарча школа-интернатерча берашта автобус эца ахча хьожадергда яхаш а дар. Цох белггала фу хилар хац сона. Берашта ахчанца гӀо де хьежабар халкъа дешара районни отдела болхлой. Шийгара 3 эзар сом деннадар Албохчанаькъан Мухарбика, ши эзар деннадар Зурабанаькъан Любас. Инспектор-методист йолча Оздой Розас гуманитарни гӀон йолча комиссе 9 эзар сом дӀачуденнадар. Цу тайпара гӀо де лаьрхӀа яр хьехархой коллективаш а. Берашта тӀаювха хӀама-м цар эггара хьалха гулъяьяр.

Фусамех бехарашта юкъе духхьал дешархой хинна Ӏацар. Царна юкъе бар хьехархой а. Наьсарен районе балха эттавар царех 12 саг. Берий бешамаш, пионерий цӀа, къонача техникий станци — ерригаш беха лелача дезалашта дӀаеннаяр. Нах баха безаш ма барий цхьаннахьа, ара бита йиш мича яр уж.

Эккажкъонгий-Юрта ваьха Эккажанаькъан Къамбулат (хӀанз воацаш ва из) гуманитарни гӀо деча комиссе председатель вар. Цо даь йоазув дийшад аз «ГӀалгӀайчен хоамча» («Вестник Ингушетии») яхача газета тӀара (1993, 10 февраль, № 3). Пригородни районера нах арабаьхача хьалхарча деношка, цар юртсовете вӀашагӀъелла хиннай нах тӀаэцаш, баха дӀанийсбеш йола штаб. Хьалхарча бетташка штаба болх хала а низткъала а хиннаб, психологически а дукха низ эшаш хилара а оагӀонашка диллача. ТӀаухаш бола нах сов дукха болаш, уж дӀаязбе а царна эшаш дола гӀо де а кхоабеш хиннабац уж. 1992-ча шера декабрь чакхбоалаш уж 4386 сагага дӀакхоачаш хиннаб. Хьем боаццаш, оарцагӀбаьлар юртара ха яха а къона а нах. Цар лаьрхӀар, фусамех беха баьхкарашта ахчанца гӀо де, из хӀара тайпо гулдергдолаш соцадаь хиннадар цар. Из ахча гулдеча дакъа лаьцадар тайп-тайпара ханаш а бе-бе балхаш а деш болча наха: къоаноша, кагирхоша, хьехархоша, бераша, маӀача наха, кхалнаха. ТӀехьарчар Ӏан дувхаду дӀайха барзкъа, аьхки дувхаду барзкъа, когагӀирс гулбаь хиннаб. Дикка ахча гулдаь хиннад Къоастой, Йовлой, Кхоартой, Аьлданаькъан, ТӀоалданаькъан тайпаша, кхычар. Гулдаь ахча дӀакхаьча хиннад 380 эзар сомага. Шоашта могаш дола гӀо даь хиннад юртарча белггаларча наха: Къоастой Абабукара Махьмад-Сале, Эккажакъонгий Саварбика Ювсапа, хӀаране 20 эзар сом ахча денна хиннад цар. Балайнаькъан Гирихана Ӏаьлас (10 000 сом), Антошканаькъан Берснакъий Мухьмада (5000 сом), МутаӀаланаькъан Мухтара къонгаша Бахьаудинеи Вахаси (хӀаране 5000 сом) оагӀув хьаллаьцаб гӀо эшача наьха. Республикан доазол арахьа бахача нохчаша а гӀалгӀаша а гӀо даь хиннад фусамех беха леларашта. Духхьал Эккажакъонгий-Юрта сайцарашта Камчаткера дайта хиннад 324500 сом ахча. Цул совгӀа штаба болх беча хьалхарча кхаь бетта наха дӀадийкъад барзкъа а даар а: берий полтош (49), фуфайкаш (5), хьоар (5900 кг), манни крупа (500 кг), налха (1535 кг), шекар (3873 кг), чай (1279 пачка), бежана тушонка (3887 банка), берий даар (2139 банка, 5 гали), дуга (3700 кг), жа (29 устагӀа), генарий даьтта (3000 кг). Иштта берашка дӀакхачийта хиннад трикотажни барзкъаш, кхыдола ГӀаьбартой-Балкхарой республико даь гӀо-новкъостал. Из болх бе атта деце а, цунна юкъе къаьстта белгалваьнна хиннав Пригородни районера Ӏовена Харсенаькъан Ӏаьлий Заьудин. Къамбулата яхачох, 4 бетта хӀара денна 9-10 сахьата къахьегаш хиннад цо, цхьаккха тайпара цох хьаэцаш мах боацаш.

Духхьал хӀама диача боалаш бацар Буро тӀара Ӏобаьхка нах, цар дакъа лоацар хӀанз бокъонца хьахиланза йолча ГӀалгӀай республикан юкъарча вахаре. Из дакъа цар лоацаргдола хьалаш хьакхолла гӀерташ хьабоагӀар ГӀалгӀай Республикан кулгалхочун декхараш кхоачашдеш хинна Султиганаькъан Асхьаба Мухьмад, Россе президента ГӀалгӀайче гӀолла вола викал Къоастой Махьмада Ӏийса, хоржамий Керттерча комиссе председатель хинна Саккхаланаькъан Султана Мухьмуд. Буро тӀареи Пригородни районере беха Ӏобаьхкача наха, Мехка Да хоржаш, кхадж тоссаргбола хьалаш хьадаьдар цар МагӀалбика, Наьсарен, Шолжа районашка. Иштта тӀемах байдда баьхкарий вахарах дувцаш, царна эшаш долча хӀамах хоамаш деш, къахьегаш бар газетий, телевидене журналисташ. Цу деношка цхьан юкъа телевидене, «Наьсархо» яхача районни газете балха хиннача сона дика дагадоагӀа мел хьинаре, шоаш ца кхобеш, къахьегар деша говзанчаша, шоай мехкахой вахар аттача даккха гӀерташ. Цар кийчйора уж бахача моттигашкара, царна гӀо-новкъостал деча моттигашкара репортажаш, гӀайгӀа ена боахкарий дезалех, школашка цар бераш дӀанийсдаларах дувцар, цхьаццаболча наьха тӀемах долча дагалоацамашта кепа еттар, дикача нахах йоазош дора, царна эшарех лаьца хоамаш-тӀахьехамаш яздора. ХӀаьта телевидене марафон а яьяр, царна ахчанца гӀо дар духьа. Дицлуц сона цу деношка Хазанаькъан Йоакъапа даь хинна цхьа йоазув. «Эздий саг» яхаш дар «Наьсархо» яхача газета тӀа (1993, 25 февраль, № 5) кепа теха хинна дикача сагах дола дувцар. Наьсарерча В. И. Ленина цӀерагӀча урам тӀа (хӀанз Кхоартой Жабраьила цӀерагӀа улица) ваьхача Мержой Мухьмадах дар из. Йоакъапа яздаьчох, из хиннав ший таронга хьежжа вахаш, тӀехваьнна кийчвенна ца леле а, шийга товш бола гӀирс бувхабеш, хиннав из. Ма хулла политикашта гаьнагӀа лела хьожаш хиннав Мухьмад, зама ювцаш, ше-ше котвала гӀерташ, цар хьекха цӀогӀарч шийна ца дезандаь. Из цӀена дог дола саг ший хьинар оарцагӀдаьккха ваьхав, Пригородни районера а Буро тӀара а Ӏобаьхкача наха гӀо дар духьа. Дукха бераш дола, фусамех беха кхо дезал бахаш хиннаб цунна юххе. Ший дезал бале а, цаӀ мара етт беце а, хӀара денна царна шура лоаттаеш хиннай цо. Цхьаннена бӀайха когагӀирс, вокханна хачи, кхоалагӀчоа кий лора цо. Ше легковой машенаш тоаеш воландаь, цу лостамагӀа а гӀо дора наха. Беха леларий массехк машен тоаяьяр цо ах маьхах. Мухьмад каст-каста водаш хиннав гӀо эшарий дезалашка фуд хьажа, шийна могаш дола новкъостал дергдолаш. Уж мо бола нах бӀаьш бар цу деношка вай массайолча районашка. Укхаза дагавох сона цхьаькха цхьа саг. Из вар Сурхо тӀа ваьха Овшанаькъан ЗаӀамий Махьмад-хьажа. Журналиста Зангенаькъан Хасолта Микаила, «Сурхо тӀара машар бу саг» яхаш, бӀарчча повесть язъяьяр цун вахарах а карахдийннача дикача гӀулакхех а лаьца. Къаманга хало енача деношка, гӀалгӀай мехка дукха нах Ӏоъаха баьлар Пригородни районера. Шоай къамах болча йижарашта, вежарашта моттигера бахархой оарцагӀбаьлча, шийна могаш дола гӀо деш, наьха гӀайгӀа яйе гӀерташ, дукха къахьийгар ЗаӀамий Махьмада а. Кердача моттиге уж баха дӀанийсбеш, цу гӀулакха цхьаккха хӀама ца кходеш, лаьттав из. ДӀайха барзкъа, кхача, молхаш наха тоъаш йоацача хана, ший ахчах уж хӀамаш ийдеш, царна дӀадекъаш хиннад цо. Духхьал ший цӀеношка тӀаийца хиннаб цо 18 сагах латташ бола Ӏахилганаькъан Салманеи Хоаной Мусайи ши дезал. Шин шера цун коа-карта баьхар уж. Цул тӀехьагӀа Эбаргий-Юрта уж баха ховшабеча гӀулакха юкъе а дакъа лаьцар цо. Цу наха, духхьал гӀалгӀа хинна ца Ӏеш, гӀо-новкъостал даь саг хинна ца Ӏеш, цох гаргара воша хиннав.

Вай мехка цу заман чухьа дукха предприятеш хиннаеце а, хӀаьта а йолчар а дакъа лаьцар гӀо эшача наьха вахаре. Уж дешаш ала мегаргдолаш яр № 9 йола «Анарик» цӀи лелаяь дӀа-юха лела Ӏилман-производственни предприяти. ТӀом хинна дукха ха ялале, тӀадера 1993-гӀа керда шу. Беррига мохк хала боалле а, бераша сатувсар хьалха мо керда шу тӀадарца деш хиннача совгӀаташка — мерзача хӀамашка. Цу деношка 700 совгӀат дир ювцача предприяте. Царех цхьа дакъа кхаьчар фусамех беха баьхкача наьха берашка. Цу заман чухь из предприяти ше болх бе йолаенна цхьа шу мара дацар. Цунна керте латтар къона кулгалхо Дахкилганаькъан Руслан. Цунна баркал оалаш, аьттув балар ловш бар дешархой а хьехархой а.

Цу деношка наьха оагӀув хьаллоацаш мел хиннараш бийца варгвац, царех дувце, беррига мохк бувца безаргба. ХӀаьта а лоархӀаме да, хало тӀаеча наьха хало екъа, царна уллув дӀаотта кийча болаш нах хилар. Цо хьагойт къахетаме хилар вай оамалашка хӀанз а дахаш долга. Къахетами адамали цхьатарра маӀан дола дешаш да аьнна хет сона.

Юххера а белгал ца даьккхача нийса хургдац, Ӏаьдала оагӀорахьара царна деш хинна гӀо. Царех дукхагӀбола нах болх боацаш бисабар, цудухьа чӀоагӀа лоархӀаме дар царна ханнахьа пенсеш, тайп-тайпара пособеш далар. Уж хьателаро а дикка гӀо дир наха. Цул совгӀа вӀашагӀъехкаяр бе-бе цӀераш йола вахарах бехача наьха лагераш, хьалъяьяр баракаш. Цхьаболча наха шоаш баьхача юха цӀабаха а гӀо дир Ӏаьдала болхлоша. Масала, «Орбита» оалача лагере ваьха Планашкара 15 саг шевар юха цӀавахар, Онгуш тӀа ваьха 14 саг а цӀавахавар. Иштта цӀабаха кийчлуш бар Гадаборшакъонгий-Юрта, Яндакъонгий-Юрта баьха нах а.

Ткъаь итт шу яхар дукха ха я, хӀаьта а бӀаьш шераш даьлча а, йицлуш хилац дикача гӀулакхаша йита лар.