«ГӀалгӀайче» яхача газета тӀа кепа теха дар массехк шу хьалха, ГӀазданаькъан йиӀий дакъан хьалхашка йоккха гӀайгӀа кхаьча багӀача даь-наьна сурт. Художникаша даьхка, фоторепортёраша даьха дукха а тайп-тайпара а сурташ дайнад сона, бакъда цул саготагӀа сурт го дийзадац. Фу хургда даьна, нанна ший бера Ӏоажал хьалхаяларал халагӀа? ХӀама хургдац, сона хеташ. Цу тайпара дай-ноаной эзараш хиннаб вай къаман, цу лирача шерашка.
Тахан са ювца безам ба цу тайпарча ноаноех цаӀ. Цул чӀоагӀагӀа Сибрен хало лайна саг я аьлча тешаргвац со, цунна нийса-м хила тарлу. Из я Сурхо тӀа кхийна хинна Овшанаькъан Аминат. Ше малхаяьннача дийнахьа денз, вахара хало, сагото, гӀайгӀа ла езаш хиннай из кхалсаг. Яь хиннай Аминат, цо ше дийцачох, 1910-ча шера Сурхо тӀа ваьхача Овшанаькъан Эсбеи Гаьгенаькъан УлейгӀазеи дезале. Из еча дийнахьа еннай цун нана. Бакъда боккхагӀбола йижарий, вежарий хилар бахьан долаш, хӀама ца эшийташ хьалкхеяьй йиӀиг. Пхи йиша хиннай цун. ЙоккхагӀчун цӀи Лаваш хиннай, из маьре хиннай Албохчанаькъан Ювназага. Тахан вайна массанена вовзаш вола лор, журналист, дуккхача книжкай автор Албохчанаькъан Шимоахий Руслан цун виӀий-воӀ ва.

ШоллагӀйола Залимат Йовлой ИмаӀалийга хиннай. ИмаӀал а дика вовзаш хиннав гӀалгӀай мехка, чанца лийта ИмаӀал аьле цӀи а йоаккхаш. Ӏайши Шоанахой Хьасанага хиннай. Азнат а цу тайпан сагага хиннай маьре. РакиӀат маьре хиннай Гадаборшакъонгех хьаваьннача сагага. Иштта цу йижарий бӀарг тӀалатташ, цар Ӏалашъеш хьалкхийнай из. Хетаргахьа аьлча, 30-гӀа шераш долалуш, из йигай ший юртахочо Ӏарчакханьакъан Эсолта Османа. Из, гӀалгӀай хьалхарча милице балха хинна, граждански тӀема юкъе дакъа лаьца, хьалхара колхозаш вайцига йоахкача хана, Сурхо тӀарча колхоза председатель а, Аьлтий-Юрта юртда а хиннав. Аминат цун шоллагӀа сесаг хиннай. Хоза дезал а хьахинна, Сурхо тӀарча хозача моттиге цӀа-ков а долаш, ше а балха тӀа волаш боахкаш хиннаб уж. Осман фусам-наьнал 21 шу воккхагӀа хиннав, 1899 шера ваь хиннав из. Мохк бохабеча хана, шин сесага даь 12 бер хиннад Османа. ЗӀамагӀйолча Амната даь хиннад царех бархӀ. Эггара воккхагӀволча Ӏийсай а даьнна хиннадац 12 шу мара.

ХӀаьта Яхьья, Лейла, Ӏалихан, Беслан, Аьсет, Хьанифа, Зейнап цул зӀамагӀа хиннад. Уж деррига бераш халкъа моастагӀий а лаьрхӀа, ГӀибухерча Казахстана арешка Ӏодихьад. Цар дезал баха сайца моттиг хиннай Петропавловски областерча Ленински района чуйоагӀаш йола Явленка яха юрт.

Новкъа болхаш, Ӏокхаьчача лайнача халонех, шелалах, моцалах цамогаш хиннад дукхагӀдола бераш. Царех пхиъ цхьан дийнахьа дӀаделлад цу дезалера. Кхо кӀаьнки ши йиӀиги къаьстаб царех. Ӏийса, Ӏалихан, Беслан, Аьсет, Хьанифа цхьан дийнахьа байнаб. Цу дийнахьа ца даьттӀа наьна дог, цӀаккха даттӀаргдий-хьогӀ аьле хеталу. Ший пхе бера мерчеш тегача наьна уйлаш, юхь, эгӀазал мишта хиннай дувца дош а хьагойта басар а короргдацар укх доккхача дунен тӀа. Цар ворхӀ берах виса хиннав воӀ — Яхьья, йоӀ — Лейла. Да-нана доацаш виса ший йиший Ӏайше ши воӀ Шоанахой Жабраили Микаили хьаэц Амината, уж ара ца бита дагахьа. ТӀехьагӀо царех цаӀ — Жабраил даь-воша волча дӀавода, цунца хьалкхув; хӀаьта зӀамагӀвола Микаил наьна-йишийца вус. Яхьья а Лейла а хьалкхув. ВоӀ Явленкерча АТП машена тӀа болх беш хул, йоӀ хоза пандар лакха ховш, каст-каста ловзарашка дӀа-юха кхувлаш, ашарашца хьоашал долаш хул. Бакъда дезал юха мехкабалале, 1959 шера воӀ Яхьья цамогаш хул, цу хана саг йоалаяь, кхо кӀаьнк волаш хиннав из, ший 23 шу мара даьннадеце а. Амината ший тӀеххьара воӀ дӀаволл вож бераш доахкача Явленкерча бусалба наьха кашамашка. Цу ший бархӀ берах духхьал цхьа йоӀ йоалаеш, цӀайоагӀа из ше къоастаяь хиннача даьй баьхача лаьтта. ХӀаьта виӀий бераш-м дар цун, харц ца лийча, кхо кӀаьнк. Царел совгӀа, йиши-воӀ Шоанахой Микаил а хьалкхеву цо, эскаре гӀулакх де вохийт, цигара цӀавеча Наьсарен районерча кирпишкаш еча заводе а кхыча моттигашка а автобуса водитель волаш болх бу цо. ГӀазданаькъан тайпан саг а йоалаю. Цун фусам-нана Лида хоза маха баккха ховш, Наьсарерча швейни фабрике дуккхача шерашка болх баь саг яр. Микаилахи Лидайхи хьабаьнна дезал карарча хана Илдарха-ГӀалий тӀа бах.

Казахстанера цӀаеначул тӀехьагӀа Эсбе Амината къахьийгад дукхача моттигашка: гӀишлонхошца, ахархошца. Наьсарерча Бульварная оалача урам тӀа (хӀанз Базорканаькъан Идриса цӀерагӀа) каналага Ӏоволалуча латта хьалхара цӀенош, цо дакъа лоацаш, даь да. Цул тӀехьагӀа, «Назрановский» совхоза 1-ча бригадо дӀайийна хьажкӀий гектар е ши гектар хьа а ийце, уж хьайоахаш, гӀадамаш хьокхаш болх бора цо. Цхьа ха яр вай мехкахой «доагорагӀа» ухаш. Къонахаша кирпишк хьалуш, маркхал беш, Амината кирпишк Ӏоюллаш, къахьегар Россерча тайп-тайпарча миӀингашка. Белггала хов сона, Новосибирски областе цо массехк шера къахьийгалга.

КӀеззига йоккхалгахьа лестача, гаьна дӀа ца ухаш, гӀишлонхой организацешка болх бу цо. Масала, цо къахьийгар Наьсарерча ПМК кулгалхо Ӏарчакхаьнаькъан ИбрахӀима Ахьмад волча хана. Иштта цо къахьийгад прорабашца Овшанаькъан Мухьмадаца, Сосланбеканаькъан Махьмадаца, Эсмарзанаькъан Ӏазеца, кхычарца. Тамашийна саг яр из. Кхалсага а маӀача сага а дергдар хьаде ховра цунна. Зоахалола юкъеяха, из тоаде ховра. Тоам бе безаш моттиг яле, цу гӀулакха мала, мишта оарцагӀваккха веза ховра. Говр дӀайожа ховра, моллагӀа мухь ийца цунца яха бӀакъажацар, беш лелайора, балха ухар, цӀа-ков леладе могар. ДӀаэтте ковна гонахьа ше карт йоттар, отар дора, кирпашкаца детте. ХӀаьта гаргалол чӀоагӀа лоархӀаш саг а яр из, дика-во денад аьнна шийна хьахайнача из ше е цун фусам-да ца водаш, моттиг нийслацар. Ши шовлакх дар цун кӀайи Ӏаьржеи, дукха доккха доацаш, йистошка чачакхаш ядаш. Дика денача йодаш, кӀайдар туллар цо; во денача йодаш, — Ӏаьржадар. ДагадоагӀа, ший несий вошас саг йоалайича, ши ка чубилла, хьоалчагӀа деча из яха. Захала саг йоалайича цу хана (70-гӀа шераш) цхьа ка бихьача кхоачам болаш дар. Бакъда деналах йиза хинна из йоккха саг (цу хана 60 шерал тӀехъяьннаяр из) ши ка ца бихьача Ӏанзар. ЛоӀам чӀоагӀа болаш, унахцӀено дика йолаш а яр из, лакхе мел дийца хӀама шийна тӀакхаьчадале а ла дийзадале а. Цунна тешал деш цхьа масал доаладергда аз. Цхьан дийнахьа Сурхо тӀарча аьленна йисте гӀолла, ворда лаьлла хьалйоагӀаш йолча цун говр цхьан хӀамах къаьхка хиннай, цу говро тӀонаькъ тӀагӀолла текхаяьяр из. Парх, аьнна, букъ боххал човнаш яьяле а, дийна йисаяр Эсбе Аминат, нах цецбоалаш. Цкъа-дале, Ӏоажал цакхачар хиннад из; шозлагӀа-дале, халонашца чӀоагӀденна дегӀ дикагӀа духьалъотт хатара а саготонна а.

Тахан Наьсарерча заводской районе ВИЛС оалача завода хьалхашка дагӀа вӀаштӀара даь цӀенош хьалдеча а дакъа лоацаш хилар гӀишлонхо. Шаьра дагадоагӀа, цо шийца къахьегаш БӀарахой Ахььяд, Къамурзой Пана, Гаьгенаькъан Макарбик, Б1арахой Тамарий я яьха. Арахьара оагӀув йотта а юкъера йовкъаш йохка а дика Ӏемаяр из. Вай Сибраре цӀадаьхкача хана, Наьсаре дукхагӀа мел йола коанаӀараш, карташ ардакхах яь яр. Иштта яр из яьхача ковна гонахьара карт а. Кхесса из карт дӀа а яьккха, гобаьккха карт йир цо кирпишках, аьшка наӀараш оттайир. Вешта аьлча, сигалара хӀама Ӏочукхоссарга хьежаш а ца ягӀаш, дӀаэтте ше хӀама хьадеш оамал яр цун, хьинар а низ а бар из хьаде. Низах лаьца массехк дош ала ловра сона. Ше балхара мукъа йолча дийнахьа, хьувкъам чуийцача моттигера коартолаш лохьае ухар из кхалнахаца. Ераш кӀезига-дукха галеш диза боахкача хана, хаьхо тӀавенав, гӀар е а шод ийе а волавеннав исташта. Йоккхача сага ший бейоалла бел хьалӀетта, говра тӀара чувахийта хиннавар бокъо йоацар дувцаш вола хаьхо. Шо тешаргдий хац сона, хьажкӀех дизза латта палаза гали, дӀакхайде хьагидоллар цо. Иштта дегӀаца низ болаш яр йоккха йолча хана а.
Цхьан дийнахьа Дударанаькъан Мурад вера из йолча а цун фусам-да Осман волча а. Цу хана Мурад Наьсарерча электроподстанце хьаким вар.
— Даьллахьа, Ӏусман (цо иштта йоаккхар воккхача сага цӀи) подстанце карт яйта безам ма бар са, Ӏа а хьа фусам-нанас а из болх дика бергба, аьнна, хеташ, шо долча венав со, оаш юхь ярга сатувсаш, — аьлар цо.

— Ӏодаьхка, хьожаргда тхо, — аьлар воккхача сага. ШоллагӀча-кхоалагӀча дийнахьа хьежача, из-м ма йий йӀаьха карт, кӀезигагӀа яле а бӀаь метр, раьза хилар боккхий нах из болх бе. Ши метр лакха а шолха кирпишк юллаш а йир цар из. Болх дӀаболабале, Шолжа-ГӀалий тӀара хьалъяйтар Газ-53 яха самосвал, цигара хьалбера маркхал беш бола токаца кхестабу яй, вай растворомешалка оал цох.

Еррига карт яь яллалца, уж ши хӀама цар лоӀамагӀа хила дезаш дар. Эрсий къона зӀамига саг вар машена водитель. ГӀум, цемент, кирпишк цахаддаш тӀакхахьа езаш дар цунна тӀадилла декхар. Ший болх барал совгӀа, вайцигарча МТС (телефонни станци) мехкарашца бегаш бе, зоахалол дувца а ха тоъар Шолжа-ГӀалий тӀара венача хьаьшанна. Ший къамах йолча цхьан йоӀаца хьоашал тоссаденнадар цун.

Болх баь баьлар, ахча хьадаларга хьежаш бар къахьегамхой. Тахан мо дагадоагӀа сона, цу картах сийнача пхе сомий пачка хьаенна. Вешта аьлча, 500 сом дар уж. Цу ханага диллача дика ахча а хинна хургда из, бакъда баьча балхага диллача-м сов доккха ахча а хетацар цох.
Мурад, бакъдар аьлча, чӀоагӀа раьза вар баьча балха.

— Ӏусман, — аьлар цо, — укх коа кхаь-йиъ машена гараж е езаш ва со, из болх а оаш бича бакъахьа хетар сона.
— Фу мах болаш я из гараж? — хаьттар йоккхача сага.

— 700 сом ба цун мах, — аьлар Мурада.

Е йоккхача сага а, е воккхача сага а хьатӀаэцанзар из болх. Гараж-м хьалйир, бакъда цу маьхах йирий хац сона. ХӀанз Наьсарера доккха маьждиг да электроподстанци хиннача коа.

Цхьан дийнахьа чӀоагӀа куц-сибат долаш, хьакимаш санна кийчвенна саг вера йоккха саг йолча. Дукха баьгӀар уж шоай гаргара нах, царех дола дагалоацамаш дувцаш. Из вар Боголанаькъан Мухьмад, Наьсарерча милице начальника заместитель, майор. Эсбе Амината шучан-воӀ вар из. Йоккхача сага хьабена вахара никъ байзача, цун дайна бераш, цо даь балхаш, гӀишлонхочун лакхара разряд цун йолга хайча, уж шедар дӀаяздир милице болхлочо. Цул тӀехьагӀа сурт а дийхар. Паспорта тӀа хулар санна, дукха доккха доацаш, кӀай кухта а ювхаш дар цо цунна денна сурт. Из сурт кхы цул тӀехьагӀа дайнадац сона, Эсбе Амината паспорта тӀа доаллаш мара. Районерча газета тӀа доаккхаргда аьнна дихьадар цо из, бакъда белггала цох дӀахо фу хилар сона дагадагӀац. Бакъда Мухьмад, Ульяновсе юридически факультет хьа а йийлла, цун декан волаш, балха дӀаваха-м дагадоагӀа сона.

Чувенача хьаьшанна чӀоагӀа камаьрша саг яр Аминат. Цун цӀагӀа Ӏодетташ доадеш жа, махьара чкъаьра, цӀе е Ӏаьржа чкъаьран Ӏов яр аргдац аз, хӀаьта а ше йолча венача сага долчох шу ца оттадеш, из сискалах ца кхетийташ дӀавахийтацар цо. Каст-каста из йолча вагӀа, цунца шоаш Казахстане яьккха ха дагалаца воагӀар лорий сихача гӀон машена тӀа болх беш хинна Сурхо тӀара Овшанаькъан Ӏаьла, Овшанаькъан БаӀадалий Хьасан, Граждански тӀема доакъашхо Овшанаькъан Диде ИбрахӀим, ший веший-виӀий Овшанаькъан Бексолта Хаматхана мехкарий Тома, Марем, Мадина. Йоккхача сага чӀоагӀа дукха безаш, гаргара нах бар уж.

Къаьстта хьоахаде безам ба са, бусалба дин оагӀув боча лелаеш саг из хиннилга. Мовлат дешийта ца Ӏеш, массехк юртара мурдаш вӀашагӀ а техе, зикар дайтар цо, цунца чӀоагӀа чам болаш а яр. Цун цӀагӀа хиннача мурдех бар Ӏаьлий-Юртара ЦӀечой Мухьмад, Йовлой ИмаӀал; Сурхо тӀара Йовлой Ӏалихан, Овшанаькъан Султан; Наьсарера Султиганаькъан Макшарип, ЦӀечой Бейсолта, кхы а дуккхабараш. Ламаз-марха долаш, сагӀа дика луш чакхъяьлар из, ше мел яхача хана. Цхьа хӀама дар цо ца дуаш.

Ябакхадараш мара, вешта генаргаш даацар цо цӀаккха. Ший бераш дайнача хана денз, царех мотт тохаш яц ше, оалар цо.

Хетаргахьа, дайнача цун зӀамигача берашта дукха дезаш хинна хургда уж. Ший цӀагӀа массахана йокъаяь епар лелайора цо.

— ХӀана лелаю Ӏа из? — аьле, цунга хоатташ а нийслора.

— Ялсмален хьаж я йоах цунъяр, — жоп лора цо.

Эсбе Аминат кхелхай 1981-ча шера, дӀаеллай Аьлтий-Юртарча кашамашка ший мара юххе. Шинне а цига дӀабохка аьнна васкет даьдар цар, цу кашамашка Илисха-Юртара Киши-хьажа весса хиннадаь. Казахстане ший дайнача зӀамигача берех ялсмален совгӀат хилда цунна. Оаха кепа тох цун цаӀ мара доацача суртанна, цунна уллув латтар ва цун виӀий Яхььяй воӀ Муса.