Иштта, ираза, са а аьттув баьлар Боскара Идрис го, цунна юхе латта, ладувгӀа. Наьсаре Ӏалаьмате йоккха базар хулар 60-70-ча шерашка. Карарча хана Малсаганаькъан базар хулача моттиге тӀабоагӀар гонахьарча дуккхача районашкара, республикашкара бахархой. Фу хулар цига доацаш?! Базар хула цхьа ди дӀаяздича, ма сакъердаме, цу ханара вахар дика гойташ йола пьеса хургьяр цох! ТӀанг, аьнна, из еррига гонахье хьалйизза машенаш хулар латташ, царна юкъегӀолла говра е вира вордашца чугӀерташ нийслора цхьацца ялат е коартол йохка боагӀа наьсархой, милиционер водаш хулар, тика чура хьа а ийца, хӀамаш юхайохкаш йола кхалсаг (спекулянтка) токхаяь; лакхарча, айеннача моттиге тӀаваьннача, чӀоагӀа оаз йолча къонахчо хьакхайкадора хьанехкá даь къоал, аькхваьнначоа мах лургхиларах тешабора ладувгӀараш. Хьалкхесса кий Ӏойожаргйоацаш, кхотабенна лелача наха когаш тӀабийтте, хотташа юзар иккаш е пезгаш. Берий теркам тӀаозаш дола хӀамаш а дукха хулар укхаза; цудухьа, хӀара кӀирандийнахьа ца воде а, базар тӀа фуд хьажа, наха фу леладу хьажа водар со. Укхаза яр Харсенаькъан Ахьмад чулатташ хинна чарахьий зӀамига тикилг, совгӀата еннача стартови тепчанна патронаш цу чура мара эца йиш яцар.

Ишттача цхьан кӀирандийнахьа базар тӀа вахар со, 6-7-ча классе хила мегар со цу хана. ЦӀермашиннаькъагахьара чуводаш, юккъе хьалъягӀаш лаьттах ӀочуегӀа рельс йолаш, цо шин даькъа йийкъа яр коа чувода моттиг. Цхьан оагӀорахьа гӀолла чуболхар, вокх оагӀорахьа гӀолла арабоалар. Цигахьа со волавелча, гаьннара зийра аз хьалха сайна ца дайна сурт. Базар тӀа чуводача моттига аьрда оагӀорахьа гулбенна дукха нах латтар. Из мо йола моттиг лехаш, цига сакъердаме фуд хьажа гӀерташ, хулар со а, кхыдолча берел дукха эргаш воацаш. ДӀагарга мел вода, хьахозаш бар дахчан пандара мукъам, цунца хоза южаш йола, сома къонахчун оаз. Сона укхаза эггара хьалха гуш саг вар из. Цунна юххе латтар са ханара хургвола кӀаьнк. Наха цига дувцача хабарах, аз кхетадир из Цисканаькъан Идрис хилар. Тахан газеташ тӀа кепа деттача суртех, вӀалла тара вацар из цу хана. Хетаргахьа, 60 шерал тӀехваьннавар сона гуш хинна халкъа иллиалархо. Юхь а газеташ тӀа мо хьатара хетанзар сона Идриса, керо а волаш, юхь чачхаре йолаш хилча санна хет сона из. Цхьа геттара лакха элтара кий а йоацаш, лохо кий а туллаш, ах полто хьисапе барзкъа дувхаш, вар наха юкъе латта саг. Гуйре е Ӏа дар мотташ ва со ара лаьттар, кӀал хотта болаш, дарз дийлха тӀаьда, безаме йоацаш енаяр Ӏуйре. Цунга ладувгӀаш дукха латтанзар со, сайна хӀанз мо из вовзаш хиннаваларе-м, цунна юхера со дӀаваккха хала хургдар. Эггара хьалха гуча а хозача а сага цхьан иллега ладийгӀа, базара коа чувахар со, кхы а сакъердамегӀа дола хӀамаш гор догдоахаш. Иштта хилар Боскара Идрис эггара хьалха сона вовзар. Цу дийнахьа айса ладийгӀа илли малагӀа дар дагадоха велча, из дагадоха маганзар сона.

Наьсарен района юрташка цу хана телевизораш, радиоприемникаш кӀезига яр. Цхьайолча улицаш тӀа цхьан-шин цӀагӀа мара хилацар телевизор е пластинкаш лекхаш йола радиола. Телевизорал хьалха, тха цӀагӀа радио кхаьчар. Тахан мо дагадоагӀа, «Весна» аьнна яздаь, лохе радиоприемник а лакхе пластинкаш лекха проигрыватель а йоаллаш, яр из. Школе деша вагӀача са а вокх вежарий а дешара, мотт Ӏомабара, культура йовзийтара ийцаяр из тха нанас. Юххьанца, эрсий пластинкаш мара хиннаеце (уж яр «Ореро» ансамбла, Караклаич Радмилай, Ободзинский Валере, Магомаев Муслима, кхычар кхолламаш довзийташ), тӀехьагӀо гучаяьлар гӀалгӀай иллеш тӀадараш. Къаьстта а царех яр Цисканаькъан Идриса иллеш дӀаяздаьраш. Укхаза юха дагавийхар сона, моцагӀа базар тӀа вайна иллиалархо. Цар тӀа хинна иллеш дика дагадоагӀа сона, хӀана аьлча, дукха лекхарах кӀорда ца деш, 20-30-за лекхар тха цӀагӀа цун ашараш, иллеш тӀадола пластинкаш. Тха даь-да ши сесаг йолаш вар, цунна чӀоагӀа хоза хетар Идриса доахаш хинна дукха истий кхийлача къонахчох дола илли. Ше мукъа волча хана, чу а вайя, из пластинка ӀотӀаоттаяр дехар цо. Сов дукха лекхарах оаха дагахьа Ӏомадаьдар дувца илли:

«Ловзарга сенна вода хоза нускал дола саг,

Ла-да, лад-да-да-да?

Доккха ловзар деций цун цӀенъюкъе латтар,

Ла-да, лад-да-да-да?

ТӀем тӀа сенна вода ши сесаг йола саг,

Ла-да, лад-да-да-да?

Боккха тӀом беций цун цӀенъюкъе латтар,

Ла-да, лад-да-да-да.

Базар тӀа сенна вода кхо сесаг йола саг,

Ла-да, лад-да-да-да?

Йоккха базар еций цун цӀенъюкъе латтар,

ХӀа-хӀа, хӀа-хӀа-хӀа-хӀа».

Цу илле тӀеххьара мугӀ дӀааьлча, аркъалвахе велалора воккха саг. Духхьал дешаш, мукъам хинна ца Ӏеш, дикка кхетам луш йола моттиг хулар Идриса доахача иллешца. Цу илле къаьстта дика гойтар дукха истий кхувлар мишта Ӏаткъаш да, бухсоццаш цох хьахулар фуд.

Патриотически чулоацам болаш, ше ваха мохк наха безаболийташ дар цун цхьадола иллеш. Ишттачарех дар Осминаькъан Хьамзата язъяьча «Москва» яхача байта кӀийлн тӀа кхеллар. Мехка столица, цун ЦӀе майда езайолийтар цо. Из дӀадолалора укх тайпарча мугӀарашца:

«Москва, Москва, ЦӀе майдане

Даим детталу Россен дог...»

ЦӀенача, хозача безамах а доахар Идриса иллеш, царех дар «Дуненна гобоаха моажа малх санна» яхар, кхыдараш.

«Сох къа ма хеталаш. Сай халкъаца, ираз долаш, ваьхав со», — цо аьннадале а, Идриса вахар аттагӀчарех хиннад оалалуц. Дунен чу воагӀача хана, бӀаргса доацаш венав из. ХӀаьта а Дала йоккха говзал енна хиннай цунна; наха а мехка а из везалургволаш, боча хетаргволаш. Цу хьакъехьа дувцаш, цун тайпан воша хиннача журналиста Цисканаькъан Мухьмад-Башира ший «Халкъа иллиалархо» яхача йоазон тӀа аьннад: «Дуккхача мерзаш долча пандарашта юкъе, ший тайпара оаз йолаш, кхычарех тара йоацаш, екаш хиннай халкъа иллиалархочун Цисканаькъан Идриса ашараш... Боскара Идрисá дӀалакха ховш хиннад дола деррига пандараш: чӀондарг, дахчан пандар, Ӏад хьекха пандар, домбра... Цул совгӀа, начӀал йолча иллиалархочо ший иллешта тӀехьа рояль локхаш хиннаб. БӀаргса деце а, дахчах шеда а йийя, цу чура новцӀолгачул хозагӀа йола оазаш арайоахаш хиннай цо».

Укхаза дагадох сона, моцагӀа йоазонхочо Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀида дувцаш хеза хӀама. ДӀадахача бӀаьшерен 60-ча шерашка вай республике вена; ашараш, иллеш дӀаяздеш, лийннав Москвера композитор Речменский Николай Сергеевич. Духхьашха из веча, Идрис пордонна тӀехьашка Ӏо а хоаваь, дахчан пандарца йиш лакхийта хиннай. ТӀаккха хаьттад Речменскега:

-Сенца (малагӀча инструментаца) лекхар из йиш?

Дикка уйла а яь:

-Оркестр яр из, — аьннад йоахар столицерча ашархочо.

Цу масало хьагойт вайна, мел тамашийна а хоза а дахчан пандар лакха ховш хиннав Идрис. Цо дӀа а локхаш, Речменске ноташ тӀа дӀаязъяь хиннай тайп-тайпара ашараш: «Беттах дола илли», «Лоле халхар», «Коазой илли», «Бисархой илли», «ЧӀондарга илли», «Наьсарера халхара йиш», «Муртаз-Ӏаьлий халхар», «Ӏайшет», «Мочкъий-Юртара халхар».

Цисканаькъан Боскара Идрис ваь хиннав Эбан оалача лоаман юрта, тахан из чуйоагӀа гӀалгӀай ЖӀайрахьа районá. БӀаргса доацаш вола кӀаьнк когаш хала водаш хиннав. Из хайнача цхьан гаргарча сага, къона устагӀилг беннаб цунна, из хьа а лувцаш, цунца гӀеттаргволаш а леларгволаш а, ше бокъонца когаш ваххалца. Из гаргара саг хьаькъал долаш хинначох тара ва, хӀана аьлча, цо ма аллара, устагӀо гӀо деш, касста когаш вода, лела волалу Идрис. Лакхе хьоахадаьча ший йоазон тӀа Мухьмад-Башира аьннад, из цхьаннахьа балха хиннавац, цу ханара Ӏаьдал цунца дика хиннадац. Из иштта дац аьнна хеталу сона, гӀорваьннача иллиалархочунга, РСФСР заслуженни артистага, поэтага Хамхой Элмарзий Ахьмадага ладийгӀачул тӀехьагӀа. Из а вар бӀаргса доацаш, цун бӀаргаш 15 шу даьлча дайна хиннад. 1977-1980-ча шерашка, Ахьмад волча фусаме дӀа а ухаш, цунна язде новкъостал даьрех ва со. Вай Сибрера цӀадаьхкачул тӀехьагӀа, из хиннав республикан телевидене а радион а солист. Цу хана (1956) Боскара Идрис, юххьанца МагӀалбика района Долакоа а ваьха, тӀаккха Шолжа-ГӀалий тӀа ваха вахав. Цигарча базара коа, дукха нах гулбийя иллеш доахаш, ашараш лекхаш хиннай цо, цхьаннахьа балха воацаш. Радиокомитетерча хьакимаша балха хьийхав из, бакъда цкъа хьалхагӀа цунгара дош даьккхад: кхы цӀаккха базар тӀа ваха, иллеш доахаш латтарг ма вац ше, аьнна. Цу тайпара дош Идриса деннадаь, ашархо санна телевидене, радио балха дӀаийца хиннав из. Цу балхах дикка лоархӀавеш, республике шерра дӀавайза а хиннав. Бакъда, дукха ха ялале, Идриса дохаду ше денна дош. Юха а, базар тӀа а ухаш, цига ашараш лекха волалу. Цул тӀехьагӀа из балхара мукъавоалийт. Тамашийна хӀама да! Алапи а доагӀаш, цӀенача моттиге беча балхал толаш хийттад цунна: базар тӀа, кхычахьа нах вӀашагӀбетталуча иллеш дахар. Бокъонца волча халкъа иллиалархочо мара дергдолаш хӀама дац из. Наха юкъе ца хилча, воахалуш хиннавац Идрис.

Тахан а чӀоагӀа эшаш дар аьнна хет сона цун иллеш. Хьалха мо радио чу а хазац уж. Вай кагирхошта дезалургдар, царгара масал эцаргдар цар, хӀана аьлча дикадар мара, водар, харцахьардар хьалхадоахаш дацара уж. Цул совгӀа, царца дар къаман дог, уйла, мотт. Уж а лоархӀаме хӀамаш да, ший къам дезаш волча сагá. Дуккха кагий нах лел, балха боацаш, цхьа моллагӀбола болх бе ца башаш. Цар кхетаде деза, массанех президенташ, министраш хила йиш йоацилга. Керттердар да, моллагӀча балха тӀа вале а, ше караийца гӀулакх дика дӀадахьар, тӀаккха сийдолаш хургва ахархо а, гӀишлонхо а, лор а, хьехархо а. Аз школе 25 шера болх баьб; наьна мотт, литература хьехаш. Сона эхь хетац из болх бе, дукха беза хьехархочун къахьегам, цудухьа цунца сакъердалу. Во да, нагахьа санна цхьанна метте къа ца хьегаш, нанас, дас е сесага даьр дуаш лелар. Цу тайпарча нахах даккха илли а долаш вар Боскара Идрис. Ший мехкахочо Чахкинаькъан Капитона язъяьча «Андаркъе Ӏаьла» яхача байта къийлен тӀа даьккхадар из. Деррига ца лоаце а, цхьадола мугӀараш дагалоацаргда вай:

«Из цӀе кхал хехкаш, Ӏа кхихьа чоабол

Керза йов кхихьай Ӏа, Андаркъе Ӏаьла;

Хи йисте увтташ, Ӏа ийза гӀаьле,

Йоал йоацаш, йисай хьа, Андаркъе Ӏаьла.

ЙоӀ йоагӀар мотташ, Ӏа йийхка бийсаш

Йийхкача йисай хьа, Андаркъе Ӏаьла;

Каралоацам телаш, Ӏа мел яь уйлаш

ЙоӀ яха йисай хьа, Андаркъе Ӏаьла.

Базара хехкаш, кхихьа зип-даьри

Зарздолаш латт хьа, Андаркъе Ӏаьла.

Кхы тӀехьа ца тетташ, колхозе веллахь,

Дехкеваргвац хьо, Андаркъе Ӏаьла».

Цисканаькъан Боскара Идрис кхелхав, 1974-ча шера Казахстане вахача хана. Из дӀавеллав Кокчетавски областе.