Ха дӀа мел йода, дика хӀама лорадеш, дегӀакхувлаш хила дезар. Бакъда вайцига из нийсса юхамаччахьа хилар. Дукха ца говш хьажарашка ца ухаш сайцар юрташкара шоаш кхоллабенна артисташ, цар бу болх лаьгӀбалийтар кхалерча культуран болхлоша, ашархоша. Кхы а кӀеззига ха яьлча, бокъонца дицделар наьсархошта дезаденна хинна шоаш кхоллабеннача юрташкарча артистий хьажар. Керда ашархой, артисташ хьа ца хиларал совгӀа, бараш а дӀабаьлар. Цхьа ха эттар дуккха нах чулоацаш бола культуран болх геттара мелбалийта.

1995-ча шера, «Наьсарен оаз» яхача газета тӀа (№ 49) арадаьлар цу хьакъехьа аз даь йоазув. «Е ноа а алац, е тиррр а алац» яхаш дар из. Кхыча дешашца аьлча, иллиалархой говзал дегӀа а ягӀац, цӀенъенна дӀа а ялац, цхьан метте латт яха маӀан дар цун. Из дӀадолалуш аз аьннадар: «Ашарий искусствах къамаьл долча моттиге, аз, хала а хеташ, дагалувц сай къаман цӀаккха а цӀихеза иллиалархо, гӀорваьнна композитор хинна цахилар. Сона дайнадац, бедоахкаде дийзадац гӀалгӀай композитораша язъяьча симфонически ашарий ноташ. Из сона массаза Ӏаткъаш хиннад, хала хет хӀанз а. Из дага мел дохача хана, сайга хетт аз: «ХӀана?»

Цу хаттара жоп луш, аз дуккха бахьанаш кхувлар дувцача йоазон тӀа. Карарча хана, 28 шу даьннад из йоазув аз даь. Цул тӀехьагӀа, дуккха хӀама хувцаденнад. Гучаяьннай сона дукха езаш йола иллиалархо ГетагӀазанаькъан Ӏайна, сона хеташ, Къилбаседа Кавказе цул хозагӀа илли оалаш артистка яц. Иштта хьахиннаб кхыбола иллиалархой: Суммая, Налганаькъан Лема, Хоаной Рагда, Эсамарзанаькъан Ӏалаудин, Йовлой Хьава, Охценаькъан Роза, Янданаькъан Хьава, кхыбараш. Композиторий даькъ тӀа къахьегаш хьавенав Дзейтанаькъан Тимур, Малсаганаькъан Хьава, Малсаганаькъан Зарема, Шадажанаькъан Фариза, Хулаганаькъан Артур. ХӀаьта а къаман юкъера дуккха нах ашарий дуненна юкъеозаш дац тахан цар кхолламаш. Царга наха ладувгӀ, цар концерташка ух, уж дукха беза. Амма цу наха шоаш, 60-ча шерашка лоацаш хиннача тайпара, дакъа лацац культуранна, къаьстта ашарий искусствонна, юкъе.

Беррига нах бизнеса тӀехьабаьнна дӀабахар, йицъелар культура, литература, театр. ЙӀаьххача юкъа иштта лаьттача хьало, вахара халонаша дицдир уж хӀамаш. Цу хана берригаш бизнеса, ахчанна тӀехьабаьннадаь, арадаьннадар цу хьакъехьара цхьа анекдот:

«-Пандар дӀалакха саг висавац укхаза-м, - аьннад культуран хьакима.

-Оаш ахча дӀалойя, из-м вай бизнесменаша дӀалокхаргба шоана, - яьхад, из хозаш ваьгӀачо».

Бегаш-м бегаш ба, хӀаьта а цӀенхашта гӀулакх да культура лакъар е Ӏаьхара йисар.

Нохчаша, цхьан юкъа из моттиг йицъеннаяле а, цхьа ха яьлча юха дийнбаьб дуккхача наха юкъе беш бола, культура царна шерра йоаржаеш бола болх. Дуккхача хана денз, долаш да цар «Синмаьхалаш» яха вӀашагӀкхетар. Из цӀи йолаш телепроект а я цар. МоцагӀа мо хӀара кхалерча шоаш кхоллабеннача артисташа гойт шоашта ашарий дунен тӀа ховраш, карагӀдоалараш: халхараш, драматически говзал, наьна мотт хар, тайп-тайпара пандараш, къаман инструменташ дӀалакхара говзал. Дукха нах чулоац берригача нохчий мехка дӀахьош болча цу балхо. Цох хьабоала пайда, мах баь варгвоацаш, боккха ба. Цкъа-дале, хӀара юрта цу лостамагӀа говзал йола нах кхув; шозлагӀ-дале, царна юкъера хьагучабувл къаьстта хоза оазаш, драматически артиста говзал йола, наьна мотт бовза нах. ТӀехьа тӀайоагӀача хана царех хьахул шоай къаман сий доаккхаш бола, из хозача оагӀорахьара дӀадовзийташ бола нах-артисташ. Из деций лоархӀаме хӀама а доккха дика а? Сога хаьттача-м да.

Керда зама яр аьнна, хьалха мел хинна дикадар дӀадоаккхаш хилац хьаькъал долча наха. Дикадар дуташ а кхы тӀа дегӀакхувлаш а хул. Из да нохчаша даьр. ХӀаьта вай хьеккха дӀадаьккхад из лоархӀаме хӀама, хӀанзарчоа из дийнде безам болаш саг волчох тара а дац. Цу тайпарча моттигера дӀайолалу боккхача артистий наькъа юхьиг. Тахан вай республикерча хӀара юрта хӀана дац аьнна хьалдаь керда, мел эша хьалаш дола культуран цӀенош да. Цар чу болх беш, дукха начӀал дола кхалнах а маӀа нах а ба. Из зе йиш я газеташ тӀа кепа еттача йоазонех а. Цар чакхдоах тайп-тайпара вӀашагӀкхетараш. Бакъда уж, таханарча дийнахьа, кхоачам болаш дац. Культуран болх шерагӀа боаржабе беза цар, дуккха нах чулоацаш. Масала, Эккажкъонгий-Юрта юкъара дешар дешаш йола ялх ишкол я, Сурхо тӀа а сона ховш, ялхлагӀъяр хьалъеш латт, иштта да кхыча юрташка а. Царех дукхагӀчар тховнашта кӀалха актови залаш я. Цудухьа хӀара ишколан ший хор хила еза, халхарий тоабаш хила еза, метта говзал, драматурге говзал дегӀакхувлаш цхьанкхетараш хила деза. Федеральни дешара стандарташа а дӀадех из тахан; визза, дуккхача оагӀорахьара дегӀавена саг кхевара. Из болх цига мишта бу хьожаш, юрташка хьажараш чакхдоахаш хила деза юртара культуран цӀенош, дикагӀа белгалбаьннараша дакъа лоацаш, кхален хьажараш чакхдаха деза, котбаьннарашта совгӀаташ а деш. Культуран цӀенош хьал а даь, уж даьсса латтар къаман хӀама тоалургдола никъ бац. Аз лакхе аьннача беса, из болх лерттӀа дӀаоттабаь хуле, тӀаккха, вай воаш цецдоалаш, тоалургда вай культуран хӀама. Цу балха тӀа новкъостал деш хила беза ишколай, колледжий ашарий болхлой. Цхьан сага дулургдолаш хӀама дац из, массане а ший дакъа юкъехьойя, сеца латта «ворда» меттагӀъяккха низ кхоачаргба вай.

МалагӀа пайда ба цох хьабаргбар? Эггара хьалха вай ашарий искусство дегӀайоагӀаргья, цига шоай начӀал долга хьахайтача наха искусствай колледжашкара, ашарий ишколашкара моттигаш хьалоацаргья, драматургеца бокъонца хьоашал дараш театральни дешар а дийша, вай театрай актёрех дӀакхетаргба, наьна метта кӀоаргаленашка кхаьчараш накъабаргбола моттигаш дуккха я. Кхы вӀалла хӀама деце а, наьна мотт хьеха ховш бола хьехархой хьахургба царех. ЛерттӀа из дӀахьехаргбола, ховш бола нах а чӀоагӀа эшаш ба вай къаманна.

Укхаза шоана цхьа хӀама дувца безам ба са, айса яхар чӀоагӀдеш. Цхьа студентка ера со волча, шийна наьна мотт мишта хов хьажа, гӀалаташ дукха дой гучадаккха. Цун цӀи яккха безам бац са. Хьанна хов из цун дешара Ӏаткъаш хулий а? Дукха доккха доаца йоазув дӀаяздир аз, гӀалаташ юкъе а дехка, цо уж хьатоадой хьажа. Йийшача, кӀезига тоадир цо цу тӀа хинна гӀалаташ. Гой, деша оттача хана гӀалаташ деш хила йиш яц, наьна мотт лерттӀа Ӏомабе, дӀахьеха ловш вола саг. Цу даькъе а дикка гӀо дергдар аьнна хет сона дувцача хьажараша. Цхьаннена хетадала тарлу; из-м наьна меттах йолча олимпиадан декхар ма дий, аьнна. Из а харц ва ала йиш яц, хӀаьта а белгалдаккха лов: олимпиадо ший декхар кхоачашдергда, хьажаро ший декхар кхоачашде деза. ЦаӀ вокханна новкъа хургдолаш хӀамаш дац уж шаккхе.

Цхьаькха цхьа хӀама а белгалдаккха ловра сона. Вай къаман дуккха халхарчаш ба, йоккха говзал а йолаш. Уж шоай хана кхебаьб боккхача говзанчаша РФ культуран гӀорваьннача болхлочо ГӀаппархой Мухьмада, ХӀирий республикан гӀорваьннача артиста Саганаькъан Мурада, Нохч-ГӀалгӀай АССР гӀорваьннача артиста Могушканаькъан Ахьмада, кхычар. Шоай аргӀагӀа, цар кхебаьчар а шоай говзал дӀаяла еза тӀехьа тӀадоагӀача ноахалашта. Хала хете а, цар из хӀама деш дац. Царех дукхагӀбараш юристаш, Ӏаьдала болхлой, кулгал деча моттигашка къахьегаш ба; бераш Ӏомаде безам болаш саг вац. Ший цхьацца бахьанаш хургда цун а. Алапи лоха долга хила а тарлу... Хац сона. Амма цаӀ шеко йоацаш да, царех деш хӀама доацаш цӀагӀа вагӀар а вай берашта халхараш Ӏомаде безам болаш вац. Аз болх беча ишколе е актови зал, е спортзал яцар. Бакъда берашта чӀоагӀа ловра вайнаьха халхараш Ӏомаде. Цу гӀулакха тоъаргйолаш йоккха, юстаро йоаллаш уйче яр. Сайна вовзача цхьан сагага аьлар аз:

- Пенсе а волаш, цӀагӀа ма вий хьо. Хьай халхара говзал берашта дӀалуялара Ӏа, аз директоргара дехаргдар хьона дика алапи хьожадар а хьо балха дӀаэцар а.

- А, безам бац са, кхы гӀулакхаш да са, - аьнна, са дехар дӀатӀаэцанзар цо.

- Ай! Хьо ма Ӏомаваьвий наха. ХӀанз Ӏа хьаӀомаде вай бераш, - дийхар аз.

Цох а хӀама хиланзар. Иштта вай хуле, вайна тӀехьа тӀайоагӀа тӀехьенаш е илли ала а е халхаяла а ховш хургьяц. Нагахьа санна кагирхоех хьакимаш хуле а, моллагӀча кхыча балхаш тӀа къахьегаш хуле а, халхар ховш хилар царна накъадаргдолаш хӀама да, наьна мотт хар а цар сий даргдолаш гӀулакх да.

Ашарий искусство, бӀарчча культура дегӀайоалаеча; доккха дакъа лаца тарлу ишколашка болх беча ашарий урок хьехача наха. Сона дага мел доагӀа, из урок вай юкъара дешар дешача ишколашка лерттӀа дӀахьехаш хиннаяц, цхьа наггахьарча ишколагара дӀаийккхача. Со деша вагӀача хана, цхьа хӀирий кхалсаг яр тхона из Ӏилма хьехаш, хьехархочо тхона Ӏомадаьр дар скрипични дӀоагӀан сурт диллар, «до, ре, ми, фа...» иштта кхы дӀахо а. Цхьа хӀама деша е сурт дилла тхо Ӏо а ховшадийя, мӀарашта лак хьокхаш ягӀаш хулар из. ЙиӀигашта каьхата пандар, кӀаьнкашта дахчан е кхыдола пандараш Ӏомадеш хинна моттиг дагаягӀац сона. Иллеш дӀаяздора, дӀалакха а хьожар. Тахан мо дагадоагӀа, оахаш «Щорсах дола илли» даьха:

«Яр из тоаба йодаш гаьна,

Берда тӀарча новкъа гӀолла,

ЦӀе байракх отт полка даьна

Лакхеяьле, ший «шарх» кхолла...»

Бакъда таханарча дийнахьа из кӀезига да. Дешархой ашарий урок композитораш, ашарий жанраш, бе-бе пандараш, иллеш, иллиалархой, халхарчаш бовзийташ хила еза.

1998 шера со болх бе волавеннача Сурхо тӀарча ийс шера дешача ишколе ашарий урок хьехара кийчваь, из дешар дийша хьехархо вацар. Берех къахетар сона, цхьаккха культуран дакъа ца Ӏомадеш, ха йоаеш дагӀача. Директорца дагавала лаьрхӀар аз:

- Укх берашта цхьацца пайдане хӀама Ӏомадергдолча тайпара дӀахьоргьяр вай ашарий урок, - аьлар аз, сай цунца гӀулакх деце а. ГӀалгӀай мотти литературеи хьийхача боалаш бар са болх. Бакъда директора теркалдир из дош.

- Фу дергда вай царна, дийша бола ашархой ишколе болх бе безам болаш ца хилча? – аьлар цо.

-Сона йовзаш, Яндаре яхаш я республике а йовзаш йола пандарча Канциганаькъан Совдат. Хьо раьза хуларе, из ехаргьяр вай берашца болх бе. Цо царна, кхы вӀалла деце а, каьхата пандар бовзийтаргбар, Ӏомабергбар, иллеш даха а кийчбергбар.

-ЙоагӀаргйий из кхыча юрта къахьега? Цун-м ший Яндаре а шортта болх ма хургбий? –аьлар директора.

- Хоаттаргда вай, - аьлар аз.

Амма хаттанзар аз Совдатага, дехар дир ишколе балха ехаш. Цхьан шера болх бир цо тхоца. Хала-м дар цунна, цхьан юртара вокх юрта а ухаш, болх бе, цу шин юрта юкъе лелаш Ӏаьдала транспорт а йоацаш. Дуккха хӀама де карагӀдаьлар цунна цу шера. Амма иштта дӀахо лела низткъало хиларах, из дӀаяхар.

Тахан вайцига этта культуран хьал дуккхача даькъе хьокхалуш да халкъа кхоллама республикански цӀен балхах а. Цига къахьегаш дукха нах ба. Цудухьа цар а новкъостал де деза, вай культуран «чарх» дӀакхастаргйола хӀама деш, ма хулла дукхагӀа нах цу гӀулакха юкъеозаш.