Ӏарчакхнаькъан Ӏусман (Осман) ваь хиннав 1890-ча шера Сурхо тӀа. Хамарзий Эсолтаи ГӀоандалой Исхалтеи бархӀ дезалхо хиннав: виъ воӀи йиъ йоӀи. Къонгий цӀераш хиннай ГӀойсолта, Шамал, Малсаг, Ӏусман. Вешта аьлча, вай йоазон турпал эггара зӀамагӀа хиннав къонгашта юкъе. Шамали Малсаги арахьа лийннаб. Уж балха баха хиннаб Алахвердовс доал даьча Шолжа-ГӀалий тӀарча мехкадаьттан промыслашка. Сона дагадоагӀа, царех дувцаш, Ӏусмана оалаш хинна дешаш. «Каст-каста каьхат дайтар цар. ЛаьрххӀа сога яздаь хулар цун цхьа дакъа: «Водка не пей, табак не курь». Дуккхача даькъе цудухьа къаракъ-гӀаьле доацаш, чакхваьлар из. Уж ши воша цхьан бус лаьца хиннав цу ханарча паччахьа Ӏаьдало. Царех цхьаннена Галашка йийха ягӀаш йоӀ хиннай. Нус йолча баха хиннаб уж, арахьара шоаш цӀабаьхкача хана. Цу дийнахьа мерехйоахкаргаш дӀаяьха хиннай цар шоай говрашта. Из бахьан долаш, мераж кӀомлуш, батамаш юхахьийкха хиннай говраша шоай хаьнех, цар тӀа цӀе лераш юташ. Цу хана банк йихьа хиннай, лар чуйоагӀаш хиннай цу юрта. Нус йолча баха багӀа вежарий лийцаб, говрашта доалла цӀий бахьан долаш, банк яхьара бехк баьб царна. Царех цаӀ, сона ховчох, набахта веннав, вож — цӀавеначул тӀехьагӀа, цамогаш хинна. Укхаза ала йиш я, паччахьа заман чухьа а мехкадаьттахой болаш нах хиннаб гӀалгӀашта юкъе. Цул совгӀа, вайна гу уж эрсий йоазув ховш, каьхат язде могаш хиннилга. Цу хана Сурхо тӀа школаш хиннаяц, хьужаре мара. Тамаш яйташ да, цар эрсий каьхата мотт Ӏомабар. Хетаргахьа, арахьа леларо цар вахаре йита лар хиннай из. Ӏусман ше а вар эрсий йоазув де ховш, сона геттара хоза хетар цун хатӀ (почерк). Ший тайпара, кхыча сагачунца тувлаергйоацаш яр из. Эрсий меттаца чам хиннабецаре, из мотт Ӏомалургбацар аьнна хет сона. Цунна из чӀоаггӀа накъабаьнна а хиннаб, хӀана аьлча из цхьацца гӀулакхаш тӀа лийннадаь.

Юххьанца из деша ваьгӀав Сурхо тӀарча хьужаре. «Со моллá хоаставаьча, дика деш аьннача дийнахьа, дас керта тӀа дошо е дото ахча дуллар сона», — оалар цо. Хетаргахьа, цига Ӏомадаьдар цо Ӏарбий йоазув. КъорӀа деша ховш, из деза леладеш, чакхваьлар из ше мел вах.

Революци яьннача хана, болхлойи ахархойи Ӏаьдал эттача заман чухь, гӀалгӀай хьалхарча милице балха хиннав из. Галашкински районе оперуполномоченни волаш къахьийгад зӀамигача сага. Цига гӀолла вайза хиннав цунна Оарцханнаькъан Хизир. Цул совгӀа, Терски республика хьаяьча хана, Буро тӀа милице болх беш а хиннав из. Цига Ӏомабаь, хӀирий мотт а ховра Ӏусмана. Цун суртех цхьанне тӀа цо ший кулгаца даь йоазув да: «1918 шу, 5 сентябрь. Буро, Терски область».

Граждански тӀом болча шера 29 шу даьнна хиннав из. Цо хьинаре дакъа лаьцад цунна юкъе. В. И. Ленина вайта хинна Г. К. Орджоникидзе лораваьча нахах цаӀ хиннав Эсолта Ӏусман. Из моттиг цун вахаре хинна хилара тешал деш да Мужечара Орджоникидзе цӀерагӀча музеера корадаь, новкъосташца из вагӀа сурт. Цхьаькха цхьа моттиг а дагайоагӀа сона, Граждански тӀема юкъе цо дакъа лацара тешал деш. Со зӀамига волча хана, из волча ухаш вар Сурхо тӀа ваьха Овшанаькъан Диде ИбрахӀим. Базоркин Идриса ший «ТӀахьехам» яхача повеста тӀа бувца Симонова цӀен подвала чу баьгӀача гӀалгӀай майрахоех цаӀ вар из. Ӏусман волча из ахара бахьан дар, Граждански тӀем тӀа ше хилар дагадоагӀаш вола саг лехар, пенси хьожадайтача хана тешал отта. Иштта саг вар Эсолта Ӏусман, цо яз а дир цунна дувцаш дола тешал.

Ше милице балха волаш, нийсденна хинна цхьацца хӀамаш дувцар цо. Цкъа хоам бена, эбарг лаца баха хиннаб уж. Ераш болхача фусама коанаӀарга араяьнна, хьажкӀаш егаш йоаллаш хиннай цхьа кхалсаг. БоагӀаш бола ераш бӀаргабайча, яхá цӀагӀа чуийккха хиннай из, бакъда, ераш ӀотӀакхачле, юхаена, дӀахо а хьажкӀаш ега эттай. Говраш тӀара Ӏобесса, цу кхалсага тӀабахаб милиционераш. Цунна тӀайийхача кочах хьалъарадаьнна, Ӏоуллаш хиннад тепчан тай. Наькх тӀа, белажга чу елла лочкъаяь хиннай цо из.

— Кхалсаг, — аьннад Ӏусмана, — сога хьайх кулгаш ца тохийташ, из дӀара тепча хьаял.

— Вададай, — аьнна мухь теха, ше егаш латтача хьажкӀаш тӀа бартал ӀотӀаежа хиннай фусам-нана. Цу сахьате гонахьа баха дукха нах хьагулбеннаб цига. Цар го баьб кхалсагá. Цунга хинна тепча, мича яхар ца ховш, яйна дӀаяьннай.

— Лоалахоех цхьанне дӀа-юха ийцачох тара яр из, — оалар Эсолта Ӏусмана. — Кхалсаг а цига гулбенна нах а лувца бийзаб. Бакъда, дукха ца говш, дӀахийцаб уж, царгара хьалаьца хӀама цахилар бахьан долаш.

Цхьаькха цхьа моттиг яр, цо каст-каста ювцаш. Цхьан юртара нах ца буташ, цар хӀамаш лечкъаеш хиннав малав цаховш вола къу. КӀийле йича, лоравича, из хьалоацалуш хиннавац Ӏаьдала болхлошта. Къоал бийса дикка яхача хана деш хиннад. Цхьан бус ше вахав из цунна кӀийле е, цхьан сага дӀа ца а хайташ. Ши юрт хотташ болча наькъа йистте ягӀача гаьна сомача хена тӀехьашка Ӏохайнав. Ах бийса яьннай, новкъа саг гуча ца воалаш. КхоннагӀца тамашийна хӀама дайнад укхунна бӀарга. Йоккха, Ӏаьржа маша тӀа а кхуллаш, кхалсаг йоагӀаш хиннай юртагахьа. Цун майралах тамаш яьй милиционера, бакъда дукха цӀена хийттадац цунна ший шин бӀарга гуш мел дар. Из шийца нийслушшехь, дӀадухьалъийккха, юкъага гӀолла хьамархӀаеллай укхо малий ца хов кхалсаг. Ӏаьдала болхлочун аьтта кулг цун юкъах йоаллача тепча мукхар тӀа дижад. Вешта аьлча, кхалсага маша тӀа а кхелла, воагӀаш хиннар маӀа саг, къаьра къу хиннав.

Граждански тӀема хана ше леладаьрах а дувцар цо, бакъда царех дукхагӀдараш дицденнад. Цхьа хӀама-м да. Цкъа из волча венавар Наьсарерча № 1 йолча юкъерча школан военрук а суртанча а хинна Хьулахой Тухана Руслан. Цо цхьацца хӀама дӀаяздаьдар цо дийцарех, иштта цӀагӀа хьалтеха доалла Ӏусмана портрет а дихьадар цо. Царех фу хилар сона белггала оалалургдац.

Граждански тӀом чакхбаьнначул тӀехьагӀа, цо болх баьб Аьлтий-Юрта юртда волаш. Цу хана яйзай цунна, цу юртара чӀоагӀа хоза пандар локхаш йола ТӀоаршхой Габиса Къудас. Из йоалаю цо, цо ваь кхо воӀи (Дауд, Мухьмад, Ахьмад) цхьа йоӀи (Рукъет) хиннад цун.

Юртбоахаме къахьегаш а хиннав из. Буро чу хиннача зооветтехникума директорца Дахкилганаькъан ХьакӀаьша Ахьмадаца даьккхача сурта тӀа ба 1933 шера январь бетта техникуме балха говзал лакхъе баьхка хинна гӀалгӀай мехкарча колхозий председателаш. Царна эггара хьалха (Ӏаьржа полтув ювхаш, пхьошашка кулгаш доахкаш) вагӀар Эсолта Ӏусман ва. Цу заман чухь Сурхо тӀарча колхоза председатель хиннав из. Цига къахьегаш волаш, хьалхара сесаг дика могаш йоацандаь, цхьаькха саг йоалаяь хиннай цо. ШоллагӀйола цун фусам-нана хиннай Овшанаькъан Эсбе Аминат. Цо ваь кхы а бархӀ дезалхо хиннав Ӏусмана: виъ воӀи (Ӏалихан, Ӏийса, Беслан, Яхьья) йиъ йоӀи (Лейла, Аьсет, Хьанифа, Зайнап). Вай Сибре дигача хана, цхьан Лейлайгара дӀа мел ийккхараш, цига байнаб. Духхьал цхьа йоӀ йоалаеш, цӀавенав из цу шийлача мехкара. ЙоккхагӀйолча сесага виъэ дезалхо дийна висав. Ши-кхо шу мара дац царех тӀеххьарвар (Мухьмад) дӀаваьнна. Цхьаькха цхьа хӀама белгалдаккха ловра сона. ХӀана тилла хиннай Ӏусмана ший цхьан воӀах Ахьмад аьнна цӀи. Хетаргахьа, Дахкилганаькъан Ахьмада сийна тилла хиннай.

Мехкахдаьхачул тӀехьагӀа, цун дезалаш баьхаб ГӀибухерча Казахстана Петропавловски областа Явленка яхача юрта. Шийла моттиг хиннай из. Советий Ӏаьдал доаккхаш а чӀоагӀдеш а хинна из эггара халагӀбола болх бе безаш хул. Жамансопка яхача кхера боаккхача моттиге бригадир хиннав вай мехкахо. Кхы вӀалла ца дийцача а, кхетаде хала дац, цо баьр фу болх хиннаб. Аз тамаш еш да цхьа хӀама, Казахстане волаш, шоафара курсаш а яьха, машен лелае бокъо хьаийцай цо. Цох дола тешал хӀанз а долаш да. Ше цӀавоагӀача хана, цӀенна «Москвич −401» яха машен йоалаяьй Ӏусмана. Цо дувхадеш дола барзкъа а дар «москвич» аьнна цӀи тӀатеха. Масала, царех яр из цӀи йола ах полтув.

Милице болхло хинна хиларах тарра, герзаца чам болаш, вар из. Къона волаш «Маузер» яха тепча лелаяьяле, хӀанз шолгоара 20 колибр йола топ яр цун, «Сокол» яха цӀи йолаш, Ижевске хьаяь. Из топ а цо виӀий-воӀа еннай, хӀанз а йолаш я. Цо леладаь КъорӀа, жужа къонгий дезалашка кхаьчад. Машинашцара безам а дӀабаланза вар из, дикка воккха хинначул тӀехьагӀа а. Ше лела ца йой а, виӀий-воӀага лелаяйташ, «Победа» яха машен ийцаяр цо. Ше дийна волча юкъа, Наьсаре кирпишкий цӀенош дир, ков тоадир. ЦӀаккха лорашка ца водаш, 86 шу даьккхар Эсолта Ӏусмана. ДегӀаца низ болаш а вар. Коачача маркхалах йизза йола ведар, цу чура цхьа тӀадам Ӏо ца бохийташ, кхостае могар цунна.

ХӀара шера ший ворхӀ дезалхо воаллача Явленке водар воккха саг, цар кашамаш тоадийя, доахан чудувргдоацаш чӀоагӀдийя цӀавоагӀар. Цо мел даьча балхех дола каьхаташ, сурташ дӀадаьхадар, дӀалочкъадаьдар хьалха хиннача Ӏаьдало. Цудухьа 36 сом пенси ийдеш, чакхваьлар из, ше мел вах. Уж сурташ хьагучадаьннад из венначул тӀехьагӀа.

Нахаца та гӀерташ, нах дукха безаш, саг вар из. ГӀар, тата, довнаш-шовнаш дезарех вацар. Дуккхача гӀалгӀай тайпашца гаргалолаш йолаш, шийна могачох уж лелае гӀерташ вар. Цун йиъ йиша хиннай аьлар вай. ЙоккхагӀйола Товзийха Гандаранаькъанга хиннай. Цун воӀ Къоасам 1939 шера, Сталина заман чухь, топаш теха вийна хиннав. ЙоӀ Зихьрат Балайнаькъанга маьре хиннай. Цох хьадаьнна фу хӀанз а Казахстане дах. ШоллагӀйола йиша Рахьмат Сурхо тӀарча Даканаькъанга хиннай. Цох хьабаьннараш Сурхо тӀа бах. Залоба йийха ягӀача хана еннай. ХӀаьта ПаьтӀамат яхаш цӀи йолаш хиннай Ӏусмана йиълагӀа йиша. Цун цӀи иштта хиларал совгӀа, цох ховш кхы хӀама дац.

Цхьан дийнахьа воккха саг волча цӀагӀа чувахар со. Готто уйче йолаш, йоккха шиъ зал, цхьаькха зӀамига цӀалг дар цун. Уйча дӀачуваьлча, ламаз эцаш вагӀа ца вовза саг вайра сона. Къоаналгахьа леставале а, дегӀаца низ болаш, хийтар сона из. ЦӀимхаро бӀарахьажар дар сона дайнар. ДӀаводача хана дика зийра аз малав ца хов хьаьша. ДикагӀйола элтара кий, хоза пезгаш, ах кетар яр цунна тӀайийхар. Цхьа ха яьннача гӀолла, юха чу а ваха:

— Мала вар из? — хаьттар аз.

— Оарцханнаькъан Хизар вар-кх, — хезар сона.

Цу хана сона дукха хӀама хацар цу сагах. Бакъда тӀехьагӀа кхетадир из, мел воккха революционер, къонахчал долаш саг хиннав хьаьша. Цун сурт мел гуча хана, Идига Хизара цӀи мел хозача хана, юха а юха а дагаух сона гаьнара 70-гӀа шераш.

Боккхача наьха мара ца хулача тайпара, хьаькъал долаш саг вар Эсолта Ӏусман. Цудухьа каст-каста саг ехача зоахалола, довна юкъе, пхьенаш дутача кхувлар из. Кхыметтел Ӏаьдала болхлоша а гӀо дехар цунгара. ДагадоагӀа, Наьсарен горсовете Бузуртанаькъан Хьасан болх беш хинна. Хийла Ӏусманагара гӀо дехар цо ший балхаца дувзаденнна. Цун депутат хинначох тара хет сона воккха саг. Дулха, даьтта когаметта Ӏаьдала дӀателаш йоал яр, цун хьакъехьа нахаца дукха къамаьл де дезаш хулар из, Хьасана шийгара дехар бахьан долаш. Къавеннавале а, хьинарах визза вар. Цкъа Наьсарен электроподстанце хьаким Дударанаькъан Мурад вера из волча. Подстанцена гонахьа кирпишкий карт яр дийхар цо къоаночунгара. Ак, ца оалаш, бӀарг ма кхоачча, йӀаьха карт йир цои цун фусам-нанаси, шолха кирпишк йотташ. Дуккхача шерашка латта а лаьттар из, цига Наьсарера керттера маьждиг хьадилцца.

Могаш воацаш, метта Ӏовижа, цхьа бутт ха мара яккханзар Эсолта Ӏусмана. Из кхелхар 1976-ча шера май бетта.

Г. К. Орджоникидзе музеера сурт, юкъе вагӀар Эсолта Ӏусман

ГӀалгӀайчен колхозий председателаш. Эггара хьалхашка, кулгаш пхьошашка доахкаш, вагӀар Ӏарчакхнаькъан Ӏусман. 1933 шу, Буро чура зооветтехникум