Марет яь хиннай 1962-ча шера Зовранаькъан Арскхе Хизареи Ӏоахашканаькъан (ТӀумхой) Ювсапа Мадинатеи дезале. Марет яьча шера денз, бокъонаш лораеча наьха мугӀарашка волаш, къахьегаш хиннав цун да, Наьсарен района Эккажкъонгий-Юрта а, Долакха-Юрта а, кхыча юрташка а участкови милиционер волаш. ХӀаьта наьна болх дукхагӀа бувзабенна хиннаб дезала кхуврч бӀайха лоаттабарца, бераш кхедарца. Ювсапа Мадинат санна болча истех оал нана-турпал аьле. Цо даь шийтта бер хиннад цар дезале, кхоъ зӀамига долаш деннад, вожаш ийс кхийна нийсдаллалца, дикагӀйола оамалаш, вайнаьха эздел Ӏомадеш, хьалкхедаьд цо а цун фусам-дас а. Марет царна юкъе пхелагӀа хиннай. Хизар а Мадинат а, хала хете а, карарча хана шаккха доацаш да. Мадинат кхелхар 1981-ча шера, хӀаьта Хизар — 1987-ча шера. Ший да дагалувцаш, из яхь йолаш, къаман гӀулакх бахьан долаш вала а кийча волаш, саг хиннав йоах Марета. Цунна тешал деш, даь вахарера цхьа моттиг йийцар цо сона: «Ӏочубаьхка, ТӀой-Юрта дӀабода никъ оахкаш боахкаш хиннаб лоалахарча хӀирий республикера нах, из шоай доазув да, яхаш. Наьсаре боагӀа нах Ачалкхе гӀолла аха безаргболаш хиннаб цул тӀехьагӀа. Из бахьан долаш, дукха нах гулбенна хиннаб райисполкома наӀарга, бакъда уж чубуташ хиннабац. Шоай де хӀама дац, аьнна, Ӏохайша хиннаб. Тха да цу хана милице капитан волаш къахьегаш хиннав. Хаьхкка цига хьал а ваха, тепча кхувса волавеннав из, цхьа ехк чакхъяьнна, шоллагӀа ехк цо чуеллача, трактористаш, Ӏо а лийлха, байдда хиннаб. Цига жагӀа хьа а байта, юха тоабаь хиннаб Наьсарера ТӀой-Юрта бода никъ...»

Къахьегам яха дош геттара зӀамига йолаш дайза я Марет. Из иттлагӀча классе ягӀача хана, школе лаборантка йолаш, балха дӀаэц из Баркинхой тайпан хиннача школан директора. Цу хана денз, салаӀар фуд ца ховш, даим хьаьналча балхах йоаллаш, хьа а йоагӀа таханарча денга кхаччалца. 1978 шера дӀаболабаь хиннаб цо ший къахьегама никъ, вешта аьлча 44 шу да цо дешарца ювзаеннача моттигашка болх бу. Итт класс йоаккхаше а, из деша отт Шолжа-ГӀалий тӀарча Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университета филологически факультете. Цо хержа балха говзал ювзаенна яр эрсий мотт, литература; гӀалгӀай мотт, литература яхача Ӏилмашца. Цу шера 1-ча классе хьеха оттаю из. Цу дерригача шерашка болх беш хиннай из ТӀой-Юртарча № 2 йолча юкъерча школе, тахан цо хьех «Дийлла дуне» яхача Галай Марема кулгалдеча наьха доалахьарча школе. Ӏи хоза йолаш, мотт дика ховш, литература кӀоарггачара довзаш я хьехархо. Вешта, цунна а ца дайзача, хьанна довзаргда из? Из байташ язъеш йола дукха ха я, Марет Россе йоазанхой цхьанкхетара доакъашхо (2018), гӀалгӀай халкъа йоазанхо я (2020). ХӀаьта 2007, 2021-ча шерашка цунна шозза Россе дикагӀйола хьехархо яха грант еннай. ТӀехьаръяр еннача хана, из даькъалаювцаш телеграмма яйтаяр «Нийсхо йола Росси» яхача парте кулгалхочо Миронов Сергей Михайловича.

Дика хьехархо хинна ца Ӏеш, дика нана а я Хизара Марет, цо кхеваьв воӀи пхи йоӀи. Мухьмад-Башир дешарга диллача юрист ва, цул совгӀа из ва кикбоксингах вола спорта мастер. ТӀой-Юртарча ФОКе тренера болх беш ва из. ХӀаьта йоккхагӀйола Аьсет финансист я, вожаш — Мовлатхан, Хьава, Хатимат, Жанна тайп-тайпара говзалаш йола лораш ба.

Хизара Марета кхолламах массехк дош ала безам бар. Бе-беча вахаре нийслуча моттигех даь да цун йоазош: гӀалгӀай сийдолча нахах, юртех, Ӏаламах, безамах, иштта кхы дӀахо а. Массаболча наха санна, цунна дукха еза ше яь, кхийна, яха юрт. ТӀой-Юрт дуккхача дикача, хьаькъал долча нахаца белагала хиннай даим. Масала, цига ваьха ва из юрт Ӏойилла КӀанташа ТӀой, Ӏаьдала болхлой хинна Зурабанаькъан вежарий Мухьмади Мусаи, ше морг кхы доаца «Шира зоахалол» кхелла Зурабанаькъан Морхаша Махьмад, йоазанхой Осменаькъан Хьамзат, Коазой Ӏийса, Ӏарчакханаькъан Тухан, Коазой Тимур а Нурдин а, журналисташ Коазой Дугурхан, Тирканаькъан Аьсети Адами, иштта кхы дӀахо а. Цудухьа дукха еза Марета ший юрт, цун нах. Цох йола ший уйлаш хьаала хьежай из «ТӀой-Юрт» яхача байтаца:

«Дукха дар-кх дувца

Се хьалкхийнача юртах,

Да из деррига беркат -

Хьамсара са ТӀой-Юрт.

Безам бар-кх йовзийта,

Беркат шуца декъа,

Дувла бӀаргтоха, дувла,

Са хьамсарча юртах.

Аренаш ТӀой-Юртара

Ялатах йиза я,

ДӀа-юха мел хьежача,

Оалхазараш да.

Сайранна шув тӀа ваьлча,

Ялсмален фо да,

Шувна кӀалха ваьлча,

Додаш ГӀалми да.

Мехкарий са юртара

Хьаькъал долаш ба,

Доага седкъий санна,

Лир доагаш а ба.

Кагий нах са юртара

Эздел долаш ба,

Хьаьнала къахьегамхой,

Арений дай ба.

Даькъала хийла массаза,

Беркате са юрт,

Иразе хийла даим,

Хьамсара са ТӀой-Юрт».

Цхьацца вахарах йола уйлаш а дӀаязъяьй Хизара Марета, поэзен кеп енна. ХӀаранена ший тайпара гу вахар, цун маӀан, чулоацам. Цхьанне вахар лоархӀ рузкъа Ӏоадарах, боахам тоабарах; вокхо вахар лоархӀ шийна тӀехьа дика цӀи йитарах; кхоалагӀчо — хьаьнала къахьегарах; виълагӀчо — Далла гӀулакх дарах, иштта кхы дӀахо а. Хетаргахьа, Марета вахар лоархӀ эггара хьалха цӀена тӀехье кхеярах, къаманна а республиканна а накъабаргбола нах бебийтарах. Маца баргба уж накъа? Уж накъабаргба дийша хуле, шоашта караденна гӀулакх дика леладе ховш хуле. Цунга хьежжа мара паргӀатабалац мохк, тоалуц къаман хӀама. Цу моттигашта дукхагӀа теркам тӀабохийташ я цо кхелла «Вахар» яха байт. Къаьстта а са теркам тӀаозаш хилар, наьна метта хетадаь цун мугӀараш. Ховш ма дий, гӀалгӀай мотт дикка кӀалбисалга, из дуккхача наха ца бувцилга, денгара ди мел доал из бицлуш латташ хилар. Цудухьа беррига нах оарцагӀбала безаш хӀама да из лорабар, дийна лоаттабар, бувцар, цу меттала яздар. Иштта лораде дезача хӀамаех ба аьнна хет цунна машар а, хӀана аьлча машар дӀабаьлча, цун когаметта хьаоттар тӀом ба. Цун ийрчал, къизал, цох доалаш дола зулам, дувца ца дезаш, хӀара дийнахьа яхар мо, вайна гуш да музейшка, кепайоазон тӀа, телевизор чу дӀачухьежача. Ювцаш йолча байта бархӀ мугӀ мара беце а, дукха хӀама чулаца, нах зенах-зуламах лорабе, дикачоа тӀахьеха вӀаштӀехьадаьннад цун. Еш вай из байт:

«Вахар — из да сийрда дуне,

Йоацаш цхьаккха Ӏаьржа морх,

Вахар — из да дела бераш,

Ӏомош доагӀа наьна мотт.

Вахар — из да Даи Нанеи

Шоай тӀехьено деладар.

Наха везар, бартаца хилар -

Ираз долаш вахар да».

Массаболча дикача наха лулда цу тайпара вахар.

Ӏалам дукха дезачох, цун хозала хам бечох, тара я хьехархо. Вай мехкара Ӏалам къаьстта а хоза да, вай из ца зуй а. Фуд вай мехка доацаш?! Хиш да, Ӏамарч да, хьунаш, хьасташ, цонаш, даьгӀенаш, гувнаш, лоамаш, ораш, аьлеш да. Укхаза дахандаь, вай бӀаргий лир аьрхӀденнад. Массазара хӀама санна, иштта хила дезаш дола хӀама санна лоархӀ вай воашта гонахьа мел дар. Вайна иштта хете а, арахьарча наха чӀоагӀа хоза а тамашне а хеташ, Ӏалам да вай мехкардар. Укхаза сайна цӀаккха диц ца лу цхьа масал доаладергда аз. Эскарера цӀавоагӀача са наьна-веший воӀаца Кавказе венавар цун командир хинна саг. Духхьал Кавказа лоамашка хьажар духьа баьбар цо из бӀаьха никъ. Воаш укх мехка дахарах доаккхал де деза вай. Сона дагадоагӀаш, цӀаккха Ӏаламо йоккха гӀайгӀа тӀаенаяц вай къаманна. Наггахьа мух хьакхар, ша тохар, догӀа делхар мара, кхыдола хатараш дайзадац вайна. Кхыча мехкашка нийслураш гуш да-кх вайна. Цудухьа хоастам бе мегаргболаш хӀама да вай укх хозача мехка дахаш хилар. Марета бу цу тайпара хоастам, шийна гуш долча Ӏалама суртех дегагӀоз хиле. «Ма хоза я...» яхаш я цу лостамагӀа кхелла цун цхьа байт. Укхаза Ӏалама хозали безама хозали модз-даьтта санна вӀашагӀъэдаьд деша говзанча:

«Ма хоза я аре,

Еррига баьццара йолаш,

Зиза теха гаьнаш

Ела а елаш я.

Ма хоза да, мехкарий,

Шун массане бӀаргаш,

Сигалара седкъий санна,

Лепа а лепаш да.

Кагийча наьха бӀарахьежар

Ма чӀоагӀа да,

Шоай наькъах тувлабаь,

Мехкарашка хьежар.

Оалхазараша а сигала

Шоайла цхьацца дувц,

БӀаьстан безам чу а бесса,

Цар а дегаш хьувз».

Духхьал байташ язъяь ца Ӏеш, цо язъяьй проза а. Цу даькъе цхьацца толамаш даьхад цо. «Дошо перо» яхача республикански яхье хьалхара моттиг яьккхай цо шозза, «Безаман» низ яхача дувцарах районни яхье толаш хиннай. Марет я Россе а ГӀалгӀай Республикан а гӀоръяьнна хьехархо, Россе юкъарча дешара сийдола болхло. Иштта цо йоазош даьд «Сердало» газета лаьрхӀа, цун штате йоаца болхло а йолаш. Кхы а дукха дувца йиш я Маретах лаьца, эггара цун дикагӀйола оамал я аьнна хет сона, нахаца та ховш а Ӏимерза а хилар. МоллагӀа дош е гӀулакх цунна тӀадахьарах, из кхоачаш ца дича Ӏеш яц из гӀалгӀай кхалсаг. Цун оамалца ийна да денал а, эздел а, яхь а. ДӀахо а дукха дика хӀамаш карахдувлаш из яхар ловргдар сона, хӀана аьлча цо деча дикаех доккхагӀдола дакъа нахага кхоач. Сога хаьттача, из да сага керттера декхар, дунен тӀа вахача хана де дезар, лоархӀамедар.