АргIанара дешара шу чакхдоалаш, Наьсарерча №1 йолча юкъерча ишколера тIеххьара гургал мишта чакхбоал хьажа а цигара язде а вахийтар со хьакимаша. Цу хана сона эггара хьалха яйра, яйзар Уматгире Радимхан. Цу ишкола кулгалхо йолаш, вIашагIкхетаре къамаьл деш хилар из цу дийнахьа. Дика хийтар иштта къона гIалгIай кхалсаг из санна йолча къаьнарча, Наьсаре дикагIа лоархIаш хиннача ишкола керте оттаяр. Хьалха цун директораш хиннабар, сона дагадоагIаш, дуккхача шерашка хьехархочун болх баь, дикка ха яьннна къонахий: Саккхаланаькъан Башир, Баркинхой Жабраил, Малсаганаькъан Ювсап, Бераханаькъан Жабраил, Ховтанаькъан Заьлмаха, кхыбараш. ХIаьта тIеххьара гургал болаш къамаьл даьча наха юкъе бар дай-ноаной, ишкола гIо деш вола Наьсарерча маькх еча завода кулгалхо Моашхой Мухьмад, дийша баьнна кагий нах, мехкарий. Массар а, раьза болаш, дийцар шоай дезалхой дешаш болча ишколах а цунна доал деча Уматгире Радимханах а. Ювцаш йола ишкол цу хана ший тхов-кIийле йолаш яцар. Дикка ха яр, тоае еза аьнна из дIа а къайла, дешархой шахьар тIарча №4 йолча ишколе хьалчубига. Вешта аьлча, цун чухьа дешаш дар шин ишколера бераш. Готта яр, къаьнара ишкол тоаеш яцар, юххера из дIаелар керда хьаяьча республикан МВД доалахьа, тIехьагIа цу министерствос цу юххе кердаяр хьалъергйолаш. КIезигагIа дале а, 10 шу-м даьккхар цар наьха ишколе дешаш. Цу юкъа 3-4 директор хувцавелар хьалъе дукха говча дешара моттиге. Хала дар, хIаьта а Радимхан а кхыбола директораш а шоай декхараш дика кхоачашдеш, берий дешар кIал ца дита гIерташ, чакхбаьлар. Ха дIа мел йода, дукхагIа бIаргаго а йовза а йийзай са хьехархо. Миччахьа яле а, нахаца бувца мотт болаш, къаман эздел шийх доаллаш, наьна мотт дег чура дукха безаш саг я из.

Тоалданаькъан Радимхан яь хиннай 1963 шера тушола бетта 10-ча дийнахьа Наьсарен кхален Эккажкъонгий-Юрта болхлой дезале. Цун нана Сурхо тIа ваьхача Даканаькъан Аслана Дебихан хиннай, хIаьта да – Эккажкъонгий-Юрта ваьхача Уматхана Уматгири. Дикка боккха дезал хиннаб царбар: кхо воIи йиъ йоIи. Тахан царех цхьа воша къаьстав, вож ялх долаш да. Радимхан дезале эггара йоккхагIа хиннай. Ховш ма хиллара, дукхагIа дола бераш, зIамига долча хана, боккхийча нахах дIахьерчаш хул, царгара Iомабу къаман хьаькъал дола мотт, эздел, нах лархIар, сабар, иман. Цу тайпара саг яр Радимхана вахаре а, из яр дукхагIча даькъе из кхувш ена цун даь-нана Къоастой Залимат. Цунгара дукха хоза оамалаш хьаийцай йиIига, цар дуккхача моттигашка гIо а даьд цунна, тайп-тайпара чоалхане денош тIаэттача накъайоалаш.

1969 шера из деша йода юртарча №2 йолча юкъерча ишкола 1-ча классе. Сона дагадоагIачох, цига директор волаш йIаьххача хана болх бир Кхоартой Мусе Мухьмада. Наьсаре меттел, республике а сий долаш ишкол яр из, хIана аьлча зIамига кхоачамбоацар а ловш вацар цун директор; йIовхалца, хица, цIеналца, дешарца дувзаденна хиларах. Цхьан дийнахьа цу ишколе нийсвелар со, газета балхаца дувзаденна. Коа лаьтта оахкаш йоаллача трактора гонахьа кхесташ, тракториста хьехамаш телаш вар Мусе Мухьмад. Хица дувзаденна дар мотташ ва со из иштта аравалар. Цун сатувргдацар из болх ше тIавоацаш хьабайта, чуваха Iоха. Иштта вар из дешарца дувзаденнача дешашца. Ший ишколе дикагIа бола хьехархой вIашагIтоха гIертар из. Масала, сона дагадоагIа Долакха-Юртара Далганаькъан Мухьмад цо ший ишколе хьийха, из гIалгIай мотт ховш, из дика дIахьеха низ кхоачаш, чIоагIа сабаре, берашца бувца мотт корабоагIаш саг вар. Цох тарра кхы а дукха хьехархой гулбаьбар цо шийна гонахьа. Ювцаш йола ишкол Радимхана чакхъяьккхар 1979 шера. Дика дешарал совгIа, юкъарча балха тIа а ше хьинар долаш, из бе ховш саг йолга хьагойтар цо, тайп-тайпарча классашка ягIача хана. Масала, из яр дешархой пенгазета редактор. Из болх сона дика бовз, хIана аьлча ишколе дешаш волаш а, цул тIехьагIа балха волаш а, кIезигагIа дале 25 шера леладаьд аз пенгазет. ТIехьарчун цIи яр «Зирак». Берашта дезалургдолча тайпара, из арахеца дукха къахьега деза. Цкъа-дале, цо хьахьокха деза берий ишколера вахар а дешар а; шозлагIа-дале, царна сакъерадаме хургдола хIамаш юкъекхахьа дезаш хул; кхозлагIа-дале, кхоллама болх берий толамаш гойта дезаш нийслу. Газет арадаьлча, цунна гонахьа гуллуш хиннаб бе-бе ханаш йола дешархой, кердадар фуд хьажа а пайда эца йиш йолаш хIама дале, дикадар хьаэца а дагахьа. Къаьстта цу лостамагIа болх бе гIертар Радимхан. Цунца цхьана ишколерча исбахьален самодеятельноста а литературах, исторех йолча олимпиадашка а дакъа лоацар цо, духхьал дакъа лаьца ца Iеш, толамаш а доахар.

Ишколе дийша яьлча, ше Iомадаьр дIахо а дегIакхувла, цун гIонца ший вахара керттера никъ харжа лоархI цо. ДукхагIа цун безам тIабодаш хиннар эрсий мотт, литература; гIалгIай мотт, литература дар. Уж шаккхе вIаший тарде йиш йола факультет хорж цо. Радимхан деша йода Л. Н. Толстой цIерагIча Нохч-ГIалгIай паччахьалкхен университета филологически факультета къаман отделене. Из дешар дийшача наха юкъе бар республике дика бовзаш бола йоазанхой а хьехархой а. Масала, шоай хана из яьккха бар гIорбаьнна хьехархой: Меданаькъан Йоакъап, Коазой Iийса; журналисташ: Шаденаькъан Султан, Угурчанаькъан Азмат-Гири; йоазанхой: Хамхой Ваха, Кхоартой Мурад, берригаш бийца варгвац. Уматгире Радимхана а безам бар, ший хиннача хьехархоех тара хила. Къаьстта а цун дег чу йисаяр гIалгIай мотти литературеи хьийхача Эккажанаькъан Ювсапа Лидай, истори хьийхача Марзенаькъан Бахьаудина Фатимай урокаш. Цул совгIа, зIамига йолча хана денз, цу балхаца безам болаш, из къоабала беш яр йиIиг. ХIаьта итт класс яьккхача, цхьаккха шеко йисаяцар цун дег чу, ше алхха хьехархо хила ловш йолга белггала ховш дар цунна, дукхагIа цо озабезам беш хиннараш дар наьна меттацеи литературацеи дувзаденна Iилмаш.

Цхьабола нах раьза хилац шоай берага кIоаргга наьна мотт Iомабайта, цу лостамагIа болх харжийта. Нагахьа санна цар бокъонца кхетадоре, мел хоза ба наьна мотт, мел йоккха ганзаш хьаелл цо из бовзача сага хьалхашка, дай-ноаной уйла дикка хувцалургьяр аьнна хет сона. Наьна меттал хозагIа цхьаккха мотт хила йиш яц. Йиш я яхар - из харцлув. Из дика кхетадаьдар къонача хьехархочо, ше деша эттача шера болх бе дIайолалуш. Къахьега из йолаелар ше деша яьгIача ишколе. Эггара хьалха зIамагIа йолча классашка болх бе йолалу из; дIахо Наьсарерча №1 йолча ишколе наьна мотти литературеи, эрсий мотти литературеи хьехаш хул; цига цо бу болх зийча, дешарах-кхетама балхах йола директора заместитела гIулакх тIадулл цунна; кхы а 4 шу даьлча (1994), къонача хьехархочох ишколан директор хул. Атта ханаш яцар цунга а цун новкъосташка-хьехархошка а кхаьчараш, хIана аьлча тикашка хьаэца хIама яцар, цхьадола кхачан а промышленни а товараш талонех мара эца таро яцар, ханнахьа хьалуш алапи дацар, цунга хьежаш массехк бутт баккха безаш хулар. Цу тIа кхы йоккхагIа йола хало тIакхет – гIалгIаштеи хIираштеи юкъе хинна тIом. Эзараш нах бар фусамаш, болх боацаш лелаш. Вахара хала хьалаш го а довза а дийзар. ХIаьта а латкъа ца латкъаш, халонаш ловш хьабаьхкар хьехархой. Оалаш ма хиллара, халонаш а цкъа кхоача ца луш хилац. Шоай болх безаш хиларо, хержача наькъа тешаме хиларо дикка гIо-новкъостал дир царна.

Эггара халагIа дар къахьегама хьалхара шераш. ХIанз а дикка эттаяьннаяцар хьехархочун оамал, хIара денна дешархошца балха тIа тоалуш, шаьрлуш йоагIар из, дешархошца цхьана из ше а вахарга кийчлуш йоагIар. Белгалъювлаш йоагIар хозагIа йола оамалаш, хьехархочyн хиланза яргйоацараш: деша чIоагIал, кIаьда хила хар, сатохар, тешам а безам а дег чу кхебар. Царна нийса хила безар вахарцара, дIахьехаш долча Iилманцара, берашцара безам. Цу хьакъехьа шийна дукха везача йоазанхочо Л. Н. Толстойс аьнна дешаш а дар, цунна даим гIо деш. Ше хьехача Iилманцара а берашцара а безам цхьатарра бахаш хила беза хьехархочун дег чу.

«Хьийха ца Iеш, се Iомалуш яр со, хьехархочун балхо цу тайпара таро лу сагá. Кхетаде хала дац, хIама Iома ца деш, дукха йоккха йоаца юкъ йоаккхе, хьо тIехьавусаргва, дукха хIама ца довзаш. Таханарча сагагагара дешаро дIадехараш, къаьстта хьехархочунгара, дукха да – даиман кердача, хоамаш деча технологеех пайда эцар. Хьехар – из хала къахьегам ба. Луш йола урок хьона хеттача тайпара хьахургья, нагахьа санна цун кеп а чулоацам а дешархошта сакъерадаме хургйолча тайпара хержа хуле. ХIара урок кийчъеш, берий теркам тIаозаргбар лаха а, из царна дика дIахьалхадахьа а ховш хила веза хьехархо», - яхаш дувц Уматгире Радимхана.

Дешархошца леладеча бувзамаша, аз айса 26 шера болх баьб ишколе, даим а заманца гIа баха кийчву, цу гIулакха дукха къахьега деза, мекъалца цхьаккха тайпара барт ца беш. Дийнахьа кхоъ-йиъ пачка тетрадаш тахка, царна боагIаш бола мах бе безаш хул, урок яларал совгIа. Из хала гIулакх да, деррига бераш хилац цхьатарра хоза. нийса яздеш, цхьайолча хана, цар фу яздаьд ца ховш, уйла еш вагIа везаш хул. Духхьал ший Iилма дайзача а кхоачам бац, хIана аьлча массе оагIорахьара дегIавена хила веза хьехархо. Дешархоша дала тарлу динца, вахарца, культураца, кхыча Iилмашца дувзаденна хаттараш.

Царна жоп дала кийча вола хьехархо, деррига ховш вола хьехархо – из ва берий бIаргашка сий дар. Ший Iилма-м цунна довза деза, зIамигадар а доккхадар а чулоацаш. Из шедола хIама, Радимхана яхачох, дог дика долаш, йIовхалца, безамца мара де йиш яц; цунах пайда баларга сатувсаш волча сага. ГIалгIай метто, зIамига долча хана денз, вай цIагIа а ара а бувцача, къаьстта гIо ду берашта шоашта ховр ма хулла шерагIа довзийта, урока тIа массавар юкъеозаш дола хоза хьал кхолла. Ишколе йоаккхача хана, салоIача заман чухьа, цар дIа-юха деча къамаьло а наьна мотт шаьрбе новкъостал ду. ХIаьта йоазанхой кхолламаш, багахбувцам, цу метта йоазув довзаш, берашка кхоачар-м мах баь варгвоацаш да. Цу моттигаша Iомаду царна даьй эздий гIулакхаш, хозагIа йола оамалаш, лоархIаме а накъадаргдола а гIулакхаш кхоллла. Цу наькъех пайда эцаш, ший дешархой Даьхе езаш, иман долаш, ГIалгIайченна мутIахьа болаш кхебаьб, хIанз а кхебу хьехархочо. Литературан урокаш тIа, духхьал йоазош Iомадаь ца Iеш, баха Iомабу цо кагирхой, нахаца гIулакх леладе, шоай гIулакхашта мах бе Iомабу. Амма дега йIовхал, бакъахьара оамалаш духхьал книжка тIара Iомаяь Iац из, уж хIамаш ше гойтача масалашца хьалхадоах цо кхоана хургболча мехка гIончашта – дуккхача балхаш тIа латта безача кагийча нахаи мехкараштеи. Хьалхарча урока тIа денз, кхетадаьдар цо, елаялар, цIимхара а цIогIа хьокхаш а хиларал, дикагIа лар юташ долга. Цудухьа берашта езаш, уж шийна хьатIаозаш яр цун оамал, цунга гIолла цо хьехача Iилманцара безам а совбоалаш нийслора. Воча хьехархочо ший Iилма а гоамдолийт, дикачо – дезадолийт. Радимхана-м ший Iилманца дезадолийтар берашта шоай къам, цун культура, истори, хьамсарча наьна мотт. Из мотт Iомабе хIана беза дIакхетадора цо бераш, хIана аьлча, мотт боацаш, къам а хила йиш яц.

2001 шера Гуцаранаькъан Саварбика Микаила Магасе хьалъю ший наьна цIи тилла йола «Марем» яха, цхьацца хьаькъала говзал йолча берашта лаьрхIа гимнази. Уматгире Радимхан цига гIалгIай мотти литературеи хьеха йода. Йоккха поалхам йола хьехархой бар гимназе директор Пхьилекъонгий Абукара Алисаи завуч хинна Булгучанаькъан Хаматхана Башири. Уж ханаш дагалувцаш, Тоалданаькъан Радимхана йоах: «Цу шерашка сона уллув болх беш бар бакъбола хьехархой, тамашийна дика нах: Мураданаькъан Ювсапа Елизавета, Озанаькъан Мусай Iайна, ТIоаршхой Мухьмада Марет, ГIарбакханаькъан Iалаудина ПаьтIамат, Пхьарчанаькъан Iамархана Мадина, Шадажанаькъан Галина, Баренаькъан Асхьаба Аьсет, Султиганаькъан Мустафай Лейла, Албохчанаькъан ИбрахIима Раиса, Тимарзанаькъан Башира Iашат, Евкуранаькъан Микаила Любовь, Поаланкой Мухьмада Iашат, Гелисханаькъан Ювсапа Фатима, Ужахьанаькъан Хаважа Фатима, кхыбараш. Боккха цхьа дезал санна мерза дахар тхо, дIа-юха гIо дора, оагIув хьаллоацар. Цига а, духхьал Iилма хьийха ца Iеш, дешарах-кхетамах йола директора заместитель хила йийзар. Дукха вIашагIкхетараш хилар гимназе цу хана, кIоарга чулоацам а бакъахьара маIан а долаш; халкъашта юкъерча яхьашка дакъа лаьцар; олимпиадашка, конференцешка толашагIа йола моттигаш яьхар. Хьехархочун аьттув, цун дешархой аьттонца ба. Сона дола доккха совгIат да сай дешархоех дика нах хинна бIаргагор...»

ЦIаккха дицлургдоацаш, дег чу дисад Радимхана 2010 шу. Цу шера цо дакъа лаьцар «Наьна меттай, эрсий мотт а чулоацаш, хьехархой Ерригроссийски говзанч-хьехама»

юкъе. Из яхь хилар, РФ дешареи Iилмани министерствон чуйоагIаш йолча дешар дегIакхувлара федеральни институте. Цо дикка чIоагIйора дуккхача къамех болча хьехархой цхьоагIо, граждански барт. Дуккхача къамех болча цига дакъа лаьцача хьехархошта, шоаш цхьан дезала доакъашхой ба аьнна хетар, из вIашагIкхетар бокъонца чакхдаьнна даллалца. 35 сага дакъа лоацаш хиннача яхье котало яьккхар зIамигача ГIалгIай Республикан викала. «Са мохк, са ишкол, са къахьегам» яхаш бар цун говзанч-хьехам. Кхелахошта йовзийтар Радимхана гойтара материал. Цун урок езаелар ладийгIарашта, дешархошта дикача оагIорахьа из Iаткъаш хургья, аьнна, белгалдаьккхар цар.

2021 шера денз, Радимхан болх беш я Наьсарерча политехнически колледже; наьна мотт, литература хьехаш. Ше ираз долаш саг я аьнна хет цунна, хIаране ше-ший хул ираз, хIаьта хьехархочо ший ираз дувзаду цхьан хана ше хержача къахьегама наькъаца. Дукха беза цунна ший болх, «Марем» яхача гимназе директора заместитель йолаш цо яьккхача хано дукха дика, вахаре а балха а эша хIамаш Iомадаьд цунна. Хьехархочун балха мел эшар Iомадарал совгIа, цох пайда эца а Iомаяьй из цига ше яьккхача хано.

Уматгире Радимхана баьча юкъарча балха дика масал да, 2011 шера РФ Паччахьалкхен Думе харжа оттабеча депутатий кандидаташта цун цIи юкъейихьа хилар. Верригаш 10 саг вар цига дIаязваьраш, царех цаI яр хьехархо а. Цига цо даьча «Мотт - халкъа са» яхача къамаьло а ладийгIарий дикка теркам тIаэзар. Цул совгIа, 1980 шера денз, донор йолаш хьайоагIа из кхалсаг. Дуккхача мехкахой халача лазарех кIалхарбахар духьа, дуккхаза дIатийннад цо ший цIий. Цун балхах паччахьалкхено тийнна совгIаташ-м геттара дукха да. Массехк хьоахадергда вай. Радимхан я «ГIалгIай Республикан гIоръяьнна хьехархо» (2005), «Российски Федераце юкъарча дешара сийдола болхло», «Эггара дикагIа йола классни» яхача яхье котъяьннар (2006), Россе дикагIболча хьехархошта юкъе котъяьннар (2009). Кхайкадаь баркалаш, енна грамоташ геттара дукха я, иштта цо дукхаза дакъа лаьцад Магасерча «Марем» яхача гимназерча хоржамий участке вIашагIъеллача хоржамий комиссен балха юкъе, кхы а дIабIаьхбе йиш яр из мугI.

Дезала нана из хилар а хьоаха ца дича нийса хургдацар. 1996 шера денз, из маьре я Наьсаре вахача Къамурзой Ахьмада Муратага. Цар воI Мухьмад кхийнав. Карарча хана «Сбербанке» къахьегаш ва из. Ше хьабенача наькъаца дика масал а Iоткъам а баьб Радимхана зIамагIйолча ший йишийна. Цо а хьехархочун никъ хержаб. Из а гIалгIай мотт, литература хьехаш я  Долакха-Юртарча ишколе.

Гуча беса, беркате никъ хьабена а, из дIахо дIахьош а хьайоагIа Тоалданаькъан Уматгире Радимхан. Уж санна бола нах хиларах, биц ца луш, шергара шерга чIоагIагIа баржаш боагIа вай наьна мотт, литература.