- Мел сахьаташ хургда са кӀира, алапи фу хургда са?

- Завуч йолча ӀочугӀоргда вай, - аьлар цо. ДӀачудахача завучага  хьакима хаьттар:

- Мел сахьаташ лургда вай укхунна?

- Цхьа боарам, 18 сахьат, - аьлар вокхо.

- Алапи фу хургда са? – ца хаьттача Ӏеваланзар со.

- ХӀанз, бухгалтерга телефон теха, хоаттаргда вай, - аьлар завуча.

Бухгалтера денна жоп дар:

- Алапи 13 бӀаь тума хургда.

Со цу ишколе болх бе раьза хиланзар, хӀана аьлча цу ахчах со мехка столице воахалургвацар. Дезал бола саг-м мухха а воахалургвацар цох. Се хиннача гаьнарча ишколе Ӏийра со, хӀара дийнахьа шозза автобус хувцаш никъ бе безе а. Хала болх бале а, алапи кӀезига дале а, шоаш хержа никъ бита ца могаш, из болх безаш, дуккхача эшарашта садетташ, къахьегаш ба вайна бӀаьш бола хьехархой. Уж тешаме болаш чакхбоал цкъа шоаш хержача наькъа, хӀана аьлча дег чура безаш хорж цар из, доккхача даржашка кхача ца гӀерташ, кхело шоашка хьакховдадаьчох кхоачам беш, дӀабоахк къона къабаллалца. Царех ала дешаш лехача, сона дагадох цхьан дешархочун нанас сайга аьннар. Уж дешаш ала йиш я аз лакхе дийцача тайпара къахьегаш хьабоагӀача хьехархоех: хьаьнала нах ба уж.

Цу мугӀарера нах ба тахан са бувца безам бараш а. Вай Сибре Ӏодигале, Йовлой Атабе дезал баьхаб Мочкъий-Юрта. Цун виъ воӀ хиннав: ИсмаӀал, Мухьмад, Исраил, Шамсудин. Мохк бохабаьчул тӀехьагӀа, Казахстана Акмолински областе баха бийзаб цар дӀаьхача 13 шера. Цигара цӀабаьхкача, къонгаш шоай дай баьхача юрта баха ловш хиннаб. Бакъда акхар цӀагӀа бӀаргса доацаш, заӀапхо волаш, хӀире ваьхав. Из араваккха карагӀ ца доалаш, уж тайп-тайпарча моттигашка баха хайшаб. Кхоъ – Наьсарен кхале, цаӀ – МагӀалбике. Наьсарен кхален хозагӀа йолча юртех цаӀ я Ӏаьлий-Юрт, нагахьа санна Ӏалама оагӀув вай хьаэце.  Цига я хьунаш, аьлеш, хиш, хьаьна лаьтташ. Укхаза дагайох сона цхьан хана айса Ӏаьлий-Юртах язъяь хинна байт:

«Ӏаьлий-Юрт,

Ӏаьлий-Юрт:                                       

Ор, аьли,

Эзар чурт,

Сийна бай,

Лакха хьу,

Шера кха,

Аьла бу.

Ӏаьлий-Юрт,

Ӏаьлий-Юрт:

ГӀалгӀайчен

Хоза сурт,

КӀолд яьккха

Миста морз,

Шув йисте

Увтта борз».

Цу хозача юрта ваха сеца хиннав Атабе воӀ Мухьмад. Хоза, беркате вахар дӀа а доладаь, ший фусам-наьнаца Хамхой ТӀахӀира Фердовсаца бакъахьара дезал кхебеш, хьадаьча хӀамах Дала ниӀмат деш, дикка ха яьккхай цо. Цун дезале хиннад цхьайтта бер: Заьудин, Загида, Яха, Ваха, Хьасан, Марет, Марем, Радимхан, Хьусен, Роза, Лейла.Таханарча дийнахьа, Даьла къехетамца, уж берригаш а болаш ба. Къонгаша тайп-тайпара вахара наькъаш хержад, бакъда  ворх йоӀах йиъ, хьехархочун говзал Ӏомаяь, шоай къаман бе-беча юрташка къахьегаш хьайоагӀа карарча хана. Цу тайпара хӀама каст-каста нийслуш дац, цхьан дезалерча дуккхача кхалнаха балха цхьа говзал харжар а, шоаш хержача гӀулакхах дог ца эккхаш, йӀаьххача хана къахьегар а. Хетаргахьа, берашка дешийтар а царна гӀо дар а хьадоагӀар, дукхагӀча даькъе, даьгара. Мухьмад ше дийша веце а, цо гӀо дора шийл зӀамагӀа волча шин вешийна, царга дешийта гӀерташ. Цудухьа царех цхьаннех (Исраилах) ревизор хилар, юриста дешар дийшар Шамсудина. Эггара воккхагӀа волча ИсмаӀала динца бувзабенна никъ хержар, цох хилар молла. Вежарашка санна, ший берашка а дешийта хьежар Мухьмад.

Вай Сибрера цӀадаьхкача хана, гӀалгӀай юрташкарча ишколашка болх беш хиннараш дукхагӀбараш эрсий хьехархой бар. Иштта хиннаб уж Марем деша яьгӀача ишколе а. Ший вахаре нийсденна цхьа хӀама цӀаккха дицлуц цунна. Глазунова Ирина Серафимовна яхаш хьехархо хиннай йиӀига,  2-ча классе ягӀача хана. Эрсий мотт геттара тӀехбаьнна дика ховш хиннабац цунна, юрта кхувш хиларах. Цу хана шахьарашка а наггахьа мара берий бешамаш яцар, цӀагӀа дукхагӀа гӀалгӀай мотт бувцар. Цхьан дийнахьа, ахча хьа а денна, хьехархочо йиӀиг конверт эца яхийтай. Марема цу хана белггала ховш хиннадац конвертаи конфетаи юкъе малагӀа башхало я, цудухьа тика тӀара конфеташ а ийца енай из. Ерригаш а хиннаяц укхунна хьаеннараш 2-3 конфет мара. Уж кӀезига хиларах тамаш еш, ше йиай аргдий-хьогӀ, яхаш, из дош дагадоаллаш, хала хеташ, юхаенай дешархо. Хьехархо елаеннай, укхо бена «конверт» бӀаргабайча. Уж конфеташ йиӀига а йита, шийна безаш хиннар каьхата ботт хиларах из дӀа а кхетаяь, цӀаькха а ахча денна, юхаяхийтай Марем.

Цхьаькха хьехархо а, диканца дагалувц Мухьмада Марема. ЧӀоагӀа дика хьехархо яр, яхаш, ювц цо кхоалагӀча классе шоай хинна Ерёмина Людмила Александровна. Иштта 5-7 классашка шоай хинна классан кулгалхо Йовлой Сулумбика Дугурхан а йицъе магац цунна, хӀана аьлча цу тайпарча хьехархоша ишкол езаялийтарах, хьехархочун никъ а хержа, ишколан тховна кӀалха къахьега сецай Марем а цун йижарий а.

Цар дезалера кӀаьнкаш математиках дикагӀа кхетар, бакъда йиӀигий безам дукхагӀа тӀаозаш хиннар филологически Ӏилма дар. Метташ аттагӀа а дикагӀа а Ӏомалора царна.  Наьна мотт, эрсий мотт, цул совгӀа ишколе Ӏомабаь франзуций мотт дешархочоа ха безача боараме ховш, цох кхеташ бар берригаш. Исбахьален книжкаш дешарца а боккха безам хулар. Цудухьа йиъ йишас, балха говзал харжарга кхаьчача, филологически факультет хорж. Эггара йоккхагӀа йола шиъ Загида, Яха Буро тӀарча маха баккха Ӏомалуча училище баьгӀаб.  Радимхан мах беча даькъе къахьийга я. Вож йиъ – хьехархой. Марета, Марема Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университет яьккхай, хӀара дийнахьа деша дӀа а ухаш. ЗӀамагӀа йолча шинне – Розаси Лейласи – болх бешше дийшад ГӀалгӀай паччахьалкхен университете. ЦаӀ да тамаш йолаш хӀама, цар къахьегама книжкаш тӀа цхьацца йоазув мара дац, уж балха дӀаийца хиларах. Шоаш цкъа дӀаайттача къа а хьегаш, хьабоагӀа уж, балха моттиг кхы ца хувцаш. Хьехархошта юкъе йоккхагӀа йола Марет,

 Гаьгенаькъанга маьре а йолаш, Ӏаьлий-Юрта ях. Университет а яьккха, йоккхагӀча классашка хьеха йиш йолаш яле а, цо къахьег юххьанцарча классашка хьехаш. Деррига овлангара денз берашта Ӏомадеш халагӀа дале а, хӀаьта а зӀамагӀбарашца хьегаш дола къа дезаденна а безаме хеташ а я из. ЧӀоаггӀа ший бехктокхам кхетабеш йола саг санна йовз из юртахошта, цудухьа духхьашха деша дода бер цун классе дӀачудала гӀерташ хул дай-ноаной. Иштта цу берашцара болх безабенна, кхычахьа балха яха цӀаккха дага ца дохаш, дӀайоалл Марет. Цул совгӀа, цун йоӀ укх шера юххьанцарча классай хьехархочун говзал Ӏомаеш йола колледж яьккха яьннай, хетаргахьа, ший наьнаца ишколе болх беш а хургья.

Цунна тӀехьайоагӀа Марем Сурхо тӀарча Овшанаькъанга я. 1989 шера яьлар из Шолжа-ГӀалий тӀара университет яьккха. Шин шера Перме баьхе, цӀабоагӀа къона дезал. 1990 шера денз, Сурхо тӀарча ийс шера дешача ишколе къахьегаш хьайоагӀа из. Цу хана денз, эрсий мотт, литература хьийхад Марема 5-9-ча классашка. Вешта аьлча, кастта 35 шу дуз цо цхьан ишколе къахьега а кхувш йоагӀа тӀехье бакъахьарча новкъа хургйолаш кхею а. Цхьацца кхыдола бехктокхаме балхаш а тӀадийхкад цунна ишкола кулгалхоша. Масала, 1995-1998-ча шерашка из директора кхетама балхах йола заместитель хилар. 2002-2014 шерашка хьехархо-психолог хилар. Цу хана денз, ишкола директора дешара даькъах йола заместитель йолаш хьайоагӀа из. Карарча хана 9-ча классашка леладе бокъо луш дола сахьаташ леладу цо, завуча балхаца тардеш.

Сурхо тӀарча ООШ завуч Мухьмада Марем

Мухьмада Марем сона йовза дукха ха я. 1998-ча шера денз, хӀара дийнахьа яхар санна, из а цо бу болх а гуш хьавенав со, цо болх беча ишколе къа а хьегаш. Ше кхетама балхах йола директора гӀонча йолча хана, берашта кердадар, хӀанзалца цадайнар гойта, довзийта гӀерташ хьаенай из, цунга гӀолла берий дешарцара безам совбоаккхаш.

Марема, шийна карагӀдаьннараш дувцаш, хьоахайир ший балха тӀа нийсъенна моттиг.  Дешархошта деналца, майралца ювзаенна оамалаш Ӏомаяр духьа, Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀем тӀа лаьтта юртхой бовзийтар духьа; Наьсарерча вай керттерча музее яхай из. Цигарча болхлоша юртара тӀем тӀа баха мел хиннача наьха тайпан цӀераш а, цӀераш а, долчар сурташ а денна хиннад цунна. Цул тӀехьагӀа цу лостамагӀа даьхка сурташ деннад суртанча волча Марзбиканаькъан Мусас. Уж шеддола хӀама кӀийленга дилла, цхьа миӀинг кийчйир хьехархочо, бераша дуккхача шерашка масал эцаш лаьттар из. Массе оагӀорахьара бераш дегӀадаьхка хургдолаш, уж пандар лакха а халхадовла а Ӏомаде лаьрхӀадар цо. ГӀоръяьнна артистка хинна Йовлой Рая йолча а яха, хьай дешархоех цаӀ яйта тхона ишколерча берашца массехк бетта болх бе, аьлча, цох хӀама ца хулаш дисад гӀулакх. Вай артистий а кхыча кхоллама наьха а оамал я из, шоаш Ӏомабеш наха къахьийгадале а, кӀеззига шоашта хало хургйолаш хилча, тӀехьа тӀакхувраш Ӏомабе раьза хилац уж. Цу гӀулакхо дикка кӀалдут вай культуран хӀама. Сона а нийсъелар цкъа цу тайпара моттиг. Аз болх беча ишколера кӀаьнкаш чӀоагӀа халхар де Ӏомабала безам болаш бар. Сона вовзар халхара ансамбле болх баь, республикан еза цӀи лелаеш вола халхарча. Деш хӀама доацаш, наӀарга аравоалаш, цӀагӀа чувоалаш дӀакхухьар цо дӀаьха денош. Дийхар аз цунга, вола ишколе, цкъа-дале, бераш Ӏомадергда Ӏа, шозлагӀа-дале, киса долла ахча а хургда хьона. ЛадувгӀанзар, ше пенсе ваха хилар а хьоахадаь, ахча шийна дезац, аьнна, дӀахо а хьалхара ший вахара хьисап дӀахьош вар из. 

Марем, ше даьчох кхоачам хеташ, цу тӀа соцаш яцар. Халкъа йоазонхо Боканаькъан Ахьмад  волча яха, из вийхар цо берашца хургдолча вӀашагӀкхетаре. Вай боккхий йоазонхой бӀаргабовнза хулар цу ханара бераш, царех саг ишколе веча, цох бокъонца дола цӀай хулар. Иштта кхетаче вийхар цо, ше Сурхо тӀара вале а, Санкт-Петербурге вахаш вола профессиональни кинорежиссёр Даканаькъан Мухьмад. Из вӀашагӀкхетар а, цӀаккха дицлургдоацаш, берий дегашка дисар. Цар шинне дукха хӀама дийцар, довзийтар берашта.  Цу тайпара вӀашагӀкхетараш чакхдоахар хьехархочо юртдаьца, дин викалашца Овшанаькъан Башир-хьажийца, имамаца Овшанаькъан Абабукарца, юрта сий долаш волча Муцолганаькъан АртагӀаца. Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема доакъашхо хиннача Кхоартой Жабраила йиша а йийха хиннай, майрача тӀемхочун вахарах дувцийтар духьа. Из Сурхо тӀа яхаш хиннай, Овшанаькъанга маьре йолаш. Берашта масал хургдолаш, каст-каста хьехар ишколе дийша баьнна дӀабаха, дикача балхаш тӀа дӀанийсбенна, ишколе цхьан хана дешаш хинна кагирхой. Дукха хӀама дора кхувш йола тӀехье цӀена а бакъахьара а кхее гӀерташ.

Хьагуча беса, шийга караденна гӀулакх цӀена кхоачашде гӀерташ; оалача дешаца, Ӏимерза хиларца, шийгара эздела, нийсхон масалаш гойтарца кхетам луш хьаенай из, цу балха тӀа яьккхача хана. Бокъонца бакъдар аьлча, цун а цун йижарий а уж оамалаш цӀагӀара хьайоагӀаш яр. Дас-нанас царна гойтар а хьалхадаьхар а хиннад, нахаца товш хилар; хьарама хӀама, кхыметтел зӀамига хьач а, хьохьокха ца долийта вахар; нах лархӀар, болх цӀена а бизза а кхоачашбар. 

Ӏаьлий-Юртарча 9 шера дешача ишкола директор Мухьмада Лейла

БоккхагӀа болча йижарашта бӀарахьежаш, цар санна хьехархочун никъ харжа лоархӀ зӀамагӀа йолча Розаси Лейласи. Цу хана ГӀалгӀай республика хьахиннаяр, хьакхеллаяр къаман университет, вайна ховш ма хиллара, из Магасе я.  90-гӀа шераш чакхдаларгахьа леста ха яр из. Да Мухьмад дийна вар цу хана. Цунна а цӀагӀарча кхыча дезалхошта а бакъахьа хийтар, Роза а Лейла а шаккхе цхьана деша бахийтача. Царна юкъе 7 шу ха еннаяле а, зӀамагӀъяр деша гӀорг хиллалца сабар а даь, даьна бакъахьа хийттача беса, университета филологически факультете деша бахар уж. Болх бешшехь, деша багӀаш яьккхар цар университет. Лейла дешарах дика кхеташ хиннадаь, директор хиннача Султиганаькъан Мухарбика цхьайтта класс яьккхачул тӀехьагӀа балха дӀаийцаяр. Цига цхьана бар Розаи Лейлаи къахьегаш. НийсагӀа аьлча, из яр Ӏаьлий-Юртара ийс шера деша ишкол. Лейла ишколе балха дӀаийца директор гӀалатваьнна хиннавац. Карарча хана, цу ишколе директор йолаш, шоай юртарча Сукенаькъанга маьре а йолаш, хьайоагӀа Лейла. Сий долаш а наха лоархӀаш а я. ХӀаьта Роза шоай юртá кӀеззига гаьнаяла езаш хилар, маьре яхар бахьан долаш. Из 11 шу хьалха Галашкарча ГӀулошка маьре а яха, цигарча ишколе гӀалгӀай мотти летаратуреи, эрсий мотти литературеи хьехаш я.

Галашкарча ишкола хьехархо Йовлой Роза

Цхьа хӀама зийнад аз, цу йижарий вахарца. Де дезаш дола моллагӀа хӀама, кхычарга хьежадеш а ца лоаттадеш, дӀа а айтте, шоаш хьадеш оамал я цар. ДагадоагӀа сона, къаьна ишкол йолаш, Сурхо тӀарча ООШ директора ший кабинет музейна дӀаеннаяр, ше завуч ягӀача кабинете хьалчу а яха. Шоаш багӀа кабинет тоаяйта арахьара нах а ца бехаш, дӀаэтта ше  хьатоайир Мухьмада Марема, маьрага новкъостал а дайташ. Овшанаькъан Вахийи Мухьмада Маремеи цхьа воӀ ва, из а хьехархочун говзал караерзаяь, ГӀалгӀай паччахьалкхен университете физически культурах йола факультет яьккха ва. Карарча хана Мухьмад Россе герзашцарча низашка амал деш ва.

Духхьал урок дӀаелча, воалаш вац хьехархо, царех дуккхабараш классашта кулгал деш, нийсадар хьалхадоахаш, хьабоагӀа. Из атта болх бац. Цудухьа, массехк шу хьалха, из болх лелабеча хьехархошта алапел совгӀа тӀатехад 5000 сом. Цу тайпара болх лелабаьча йижарашта фу хет, вай бувцаш болча балхах? Цар яхачох, ишколе хьауха бераш тайп-тайпарча дезалашка кхувш а царна юкъера хьаарадаьнна хьаухаш а да. ХӀара бера ше-ший оамал хул. Шийна караеннача классах бакъахьара тоаба (коллектив) хьаеш хилча, цхьан оамал тӀа боалабе беза уж. Вешта аьлча, цхьа дезал, цхьан фусамера нах хьабе безаш хул царех. Цудухьа ше доал деча классерча берагара гӀалат даьлча, из ший цӀагӀарча берагара даьлча санна, хала хул класса кулгал деча сага. БоккхагӀчар юхь еш, да-нана, беррига нах цхьатарра лоархӀаш хургдолаш, кхеде гӀерт уж тӀакхувш дола ноахалаш. Из болх тӀехьарча хана дуккха халагӀа а ба, хӀана аьлча даьшца-ноаношца бувзам оттабе низткъало хуландаь. Берах бехк баьккхача, цунна леткъача, цхьабола боккхагӀбараш хьехархочох дукха ца тешаш санна йола оамал гойта гӀерташ хул; бераш шоай ханнахьа, хӀара дийнахьа ишколе хьаахийтац; цӀагӀа тӀахьожам лоаттабац, цар урокаш ю е йиц зувш. Цу тайпара моттигаш кӀезига нийслуц, цар а дикка сунт детт хьехархочун балхá. ХӀаьта а хьехархочун декхар да, кӀаьд ца луш, кӀорда ца деш, берашца а цар даьшца-ноаношца а болх бе, уж де дезача бакъахьарча хӀамах дӀакхетабе.

Йижарех цхьабараш ишколай кулгалхошта чубоагӀаш ба. Масала, Лейла директор я, Марем завуч я. Цар болх къаьстта хала ба, аьнна, хет сона. Цхьаболча наха бокъонца кхетадац, из мел бехктокхаме гӀулакх да. Царна хет, директор а завуч а, кӀай коч тӀайийха хьабаьхка, Ӏохайша а баьгӀа цӀаболх, аьнна. Цар хӀара дийнахьа бу болх бӀарга ца байча, белггала ховргдац царга кхаьчар мел низ, хьинар, сабар, хьаькъал дезаш хӀама да. Бераша ишколе мел йоаккхача хана, царех жоп дала дезаш ба уж. Уж 10-15 бер дац, 300 – 350 дешархо ва. Цул совгӀа, хьехархоша беш бола болх кхоачам боллаш лакхача боарам тӀа бий ха деза, ишколе хьа мел доагӀача каьхато дӀадехар кхоачашде деза, царна жоп дала деза, уж каьхаташ кӀезига а ахац. Цхьадар федаральни Ӏаьдалгара доагӀа, цхьадар моттигерча министерствера е дешара урхаллера доагӀа. Лоацца аьлча, Ӏаьдалаи ишколаи юкъе латта нах ба цу тайпара кулгалхой, дешара моттигах эггара хьалха жоп дала дезаш а ба, массадолча хаттарца а оагӀонца а дувзаденна. Дешар мишта дӀадода хьажа безаш хул, укх шерара толамаш хьалхарча шерашца дусташ. Нагахьа санна карарча шерара дешархой толамаш соахкарчарел лохагӀа дале, из моттиг саготдайташ, болх тоабара тӀахьехаш я. Дешархой экзаменаш яла мишта кийчлу, керттерча Ӏилмаех долча ерригроссийски тохкама балхаша фу хьахьокх хьажа безаш хул. Дукха да-кх ишкола кулгалхошта а хьехархошта а тӀалатта гӀулакхаш. Ишкол эсала хьокхамаш долаш хуле, вогӀ дешарий писканна юкъейода. Из мел хоза доацаш гӀулакх да вайна массарна ховш а кхетадеш а да.

ХӀанз ишколай шоай сайташ я. Цудухьа царга гӀолла ха йиш я цигара дешара гӀулакхаш дӀа мишта долх, дешархошта мишта хьехам, хьаькъал лу, цига къахьегараш фу нах ба, бер дӀадала мегаргда цига е мегаргдац?.. Цу моттиго кхы а лакхбу хьехархой балхах бола бехктокхам. ДӀахо дӀайодача хана къаман ишколаш дегӀа мишта ух, цар болх мишта бу хьожаш, цӀенхаштта тӀахьожам а хургба. ДукхагӀъяраш керда ишколаш я вайцига, массадола хьалаш долаш. Цунга хьежжа хургда царгара Ӏаьдало дӀадехар а. Сел дукха ха яц, ишколашка хьехархой ца тоъаш моттигаш нийсъенна. Сона дагадоагӀаш, цхьайолча юрташкарча ишколашка лакхара дешар дийша химикаш, физикаш, математикаш бацар, доазол арахьара метташ хьехацар; наьна меттах цхьайолча ишколашка, хьехархой боацаш, яьсса моттигаш яр. Карарча хана, цу тайпара хӀама наггахьа нийслуц. Цо хьагойт, дешара оагӀув тоае гӀерташ, вай республике белггала къахьегаш хиннилга, тахан а къахьегилга. Балха хьаэцаш бола хьехархой а мишта, фу нах ба, болх булургба, булургбац хьеже эц. Цунга хьежжа хул доаха толамаш а. Масала, Мухьмада Марема завуч йолаш, эрсий мотти летературеи хьийхача берашта юкъе ба, институташ, университеташ яьха нах. Царех я Овшанаькъан Залина. Дийша а яьнна, республикерча МВД бехктокхамеча балха тӀа я из, майор яха чин долаш; Овшанаькъан ПаьтӀамата болх баьб, методист йолаш, Лоаман кадетски корпусе; цун йиша Медина Магасе истори хьехаш я, Исмейланаькъан йиъ йиша – Зульфия, Милана, ПаьтӀамат, Зарета – хьехархой ба, цар математика, эрсий мотт хьех, цхьачар юххьанцарча классашка болх бу. Укх шера дийша яьннай эрсий мотти литературеи хьехаргдола Исмейланаькъан Хьава, цун йиша Хади а дешаш я университете. Ишколе дийшарашта юкъе ба лораш, зоотехникаш, гӀишлонхой, юристаш, кхыйола говзалаш караерзаяь нах. Иштта вахаре шоай моттигаш хьалийца, мехка а халкъа а накъабоалаш хьабоагӀа вокх йижарий: Марета, Розай, Лейлай – хинна дешархой а, берригаш бийца варгвац.

Ховш ма хиллара, лоархӀаме моттиг я ФГОСа (федеральни паччахьалкхен дешара стандарташ) дӀадехараш дизза кхоачашдар. Хьехархоша яхачох, цар ишколанна хьалхашка белггалара декхараш оттаду. Масала, юххьанцара ишкол яьккха доалача бера ха дезаш дола хӀама ший боарам, чулоацам болаш да; керттера юкъара дешар деша ишкол йоаккхачун ха дезача хӀамай ший боарам ба; юкъера ишкол йоаккхачун кхоалагӀа бола боарам ба. Деша дагӀача бера дӀалуш дола хӀама, ишкол яьккхача цунна ший никъ харжа а сага новкъостал доацаш из никъ лелабе а могаргдолаш хила деза. Кхыча тайпара аьлча, массе оагӀорахьара дегӀавена, дӀахо вахаре ший моттиг хьалоацаргйола саг ва тахан ишколо арахеца везар. Цу декхараш тӀа къахьегаш ба йижарий шо-шоаш болча ишколашка, шоаш хьехача берий ханашка хьежжа.

Укхаза хьоаха ца йича ялац СВО, хӀана аьлча вай дуккхача юрташкара кагий нах ба цунна юкъе дакъа лоацаш а тӀемаш деш а. Цудухьа ишколай вахарах хьокха ца луш йисац из моттиг а. Бовш латта кагий нах, йохаеш латта шахьараш го хала да, амма из хиланза даргдоацаш, дӀадоладаь хӀама да. Цудухьа берашца бе-бе кхетаченаш чакхйоахаш, цох дувца дезаш хул хьехархой, латташ дола хьал дешархоша дикагӀа кхетадергдолаш, цар а шоай дешаца, гӀулакхашца тӀемхой оагӀув хьаллоацаргболаш. Цу лостамагӀа а къахьегаш хьабоагӀа Йовлой Атабе Мухьмада мехкарий-хьехархой. Масала, Мухьмада Марема яхачох, ишколе болх беча цхьаболча хьехархой къонгаш ба, СВО юкъе дакъа лоацаш. Керда дешара шу дӀадоладелча, Сурхо тӀарча ООШ «Турпала Парта» оттае а лерхӀ, цу тӀа ишколан дикагӀа дола бераш дагӀаргдолаш. Цу хьакъехьа а кхыча лоархӀамеча дешаех а берашца дувц «ЛоархӀамечох дола къамаьл» яхача темах, из дукхагӀа классни сахьат долаш хул. Иштта боккха лоархӀам болаш тема я, балха говзал харжа берашта новкъостал дер а. Лоацца аьлча, ишкол я, саг хьавеш йола моттиг. Нагахьа санна из хьавеш бола хьехархой дика хуле, царга хьежжа хургва ишколера аравоала саг а. Цу  гӀулакха доккха дакъа юкъехьош хьабоагӀа Ӏаьлий-Юрта ваьхача Йовлой Атабе Мухьмада мехкарий: Марет, Марем, Роза, Лейла. Цудухьа цар хьегача къих царна баркал ала лов. ХӀаьта паччахьалкхено царна массанена Россе юкъарча дешара сийдола болхло яха цӀи еннай.