- Ма атта, «ак» ца оалаш тӀаийцар Ӏа цо мел аьннар!

- ХӀана ийцар хой хьона? - хаьттад хьалхарча секретара… - Шиъ кхерам бар цу сагаца. Цкъа-дале, журналист вар из, шозлагӀа-дале, унзара сибат дар цун. Тахан са ювца безам болча журналист хиннача кхалсагаца а хиннаб шиъ кхерам, газета болхло хиларал совгӀа, наьха безам тӀабодаш, езалуш, хоза саг хиннай из. ХӀаьта, йоазонхочо-классико аьннача тайпара, «хозал – из боккха низ ба». Из бахьан долаш а, цун юхь ца еш дӀайохийташ хинна хургьяц из, моллагӀа йоазув де ше чуяхача фусамера. Цун сурташка а грамоташка а хьежача, кхетаде хала дац, шийна караденнача гӀулакхах яшаш, из дизза кхоачашде гӀерташ из хьаена хиннилга. Аз тахан ювцар я, вайна йицъяла йиш йоаца Янданаькъан Мухьмада Роза, хӀана аьлча газета исторен чухьа белггала, дикка зелуш йола моттиг дӀалоацаш хиннай из гӀалгӀай йоӀ. Хьож вай фу йоах цунна еннача грамоташа, тӀаккха дикагӀа гуш хургда, цунна фу карагӀдоалаш хиннад. 1973 шера чиллан бетта 27 дийнахьа цунна енна хиннай Нохч-ГӀалгӀай журналистий Союза секретара Галай Хьасана кулг яздаь грамота, из ялара бахьан хиннад кхоллама болхло ший декхарех дика лоархӀаеш хилари, «Сердало» газета ах бӀаь шу дизари. Кхы а ши шу даьлча, 1975 шера оагӀой бетта 11-ча дийнахьа Нохч-ГӀалгӀай АССР культуран министр хиннача ТатаевгӀар Вахас цунна еннача грамота тӀа аьннад, газета корреспондента наха коммунистически кхетам луча балха юкъе хьинаре дакъа лоац, аьнна. Кагирхошта юкъе беча балха а дикка белгала хинначох тара я Мухьмада Роза. Шолжа-ГӀалан Ленински кхален ВЛКСМ комитета секретара М. Негодновас кулг яздаьча грамота яхачох социалистически яхье доккхий толамаш доахаш хиларах, грамота цунна еннай СССР 50 шу дизарца дувзаденна. Уккхаза дагадох Розай цхьан грамота тӀа яздаь болхлойи ахархойи баьчча хиннача В. И. Ленина аьнна дешаш: «Къахьегамхой хӀама довза гӀерт, из шоашта котало яккха эшаргдоландаь». Цу дешаша ма аллара, хӀама довза а леладеча гӀулакха тӀа толамаш даха а Ӏема саг хиннай аьнна хет сона Янданаькъанъяр.

Роза яь хиннай Янданаькъан Саьлмарзий Мухьмадеи Бекботанаькъан ЗаӀамий Тамареи дезале, 1951 шера саькура бетта шоллагӀча дийнахьа, Казахстана Макинск яхача шахьар тӀа. ЙиӀига 6 шу даьннача хана, цигара цӀабаьхкаб цар дезал. Цу хана а тахан а боккха ба ала мегаргболаш хиннаб цун лоаттам: ши кӀаьнки кхо йиӀиги. Роза царна юкъе кхоалагӀа хиннай. Дукха хӀама хувцаденнад цу хана денз, вежарех-йижарех кхоъ къаьстад. Карарча хана боацаш ба Салмани, Любаи, Мареми. Мурад Наьсарерча Центркамазе вах, Москве дешаш, петара-бекхий оагӀон болх Ӏомабеш хиннав из. ХӀаьта вай йоазон турпал Сипсой-ГӀалий тӀа ях. Цига кхачале а дукха хӀама дайна, яха моттигаш хийца я Роза.

Сибрера вай къам цӀадеча, Мухьмадеи Тамараеи дезал баха сайцаб Шолжа-ГӀалий тӀа, нийсагӀа аьлча Катаяма яхача Старопромысловски кхалерча моттиге. Нана дукха дийша, гӀулакхаш тӀа лийнна саг хиннаяц, ший бераш а кхедеш, коа-карта а хьожаш, йоаллаш саг хиннай ЗаӀамий Тамари. Дезала да Ленински кхалерча цхьан заводе къахьегаш хиннав, цун болх болат лоаладарца а цхьацца гӀирсаш цох хьадарца а бувзабенна хиннаб. Дувцачох, болхлошта юкъе сий долаш, лоархӀаш саг хиннав из. Ленински кхален халкъа депутатий Совета хӀара хоржамаш мел долча хана, депутаталла хоржаш хиннав Саьлмарзий Мухьмад.

Роза 7 шу даьлча деша йода шоаш бахача моттигерча ишколе, ишкол цо чакхъяьккха ха я 1970 шу. Вешта, из-м тахан цхьайттлагӀча классе багӀача мехкарашца Ӏохоайойя а, дукха белгала хургьяцар царна юкъе. Цхьабола нах хул къоанала царг ца латаш, даим къона латташ. Цу тайпарча нахах я аьнна хет сона Роза а. Цо дийшар я Шолжа-ГӀалий тӀара №11 йола ишкол. Из ха дагалувцаш, Розас йоах:

- Тхона юкъе дукха цӀихеза гӀалгӀай дезал бахар. Царех бар Овшанаькъан Султан-Хьамида къонгаш, ховш ма хиллара цу дезале кхийна ва Советски Союза Турпал Овшанаькъан Руслан. Иштта цига бахар ГӀалгӀай мехка президент хиннача Заьзганаькъан Мурад кхийна дезал, кхыбараш.

Ала деза, Розас цӀи ца йоаккхаш битабале а, цу оагӀорахьа дукха газета болхлой бахар. Масала, тӀехьагӀо керттерча редактора заместитель хинна Хамхой Мусе Мустафа, газета выпускающи хинна Аьгенаькъан Хьамид Старопрмысловски кхале бахаш бар дукхача хана денз; цхьан хана Угурчанаькъан Азматгири а, деша вагӀача хана БӀарахой Мухьмад а ваьхавар цигахьа.

Ховш ма хиллара, вай цӀадаьхкача хана Шолжа-ГӀалий тӀарча ишколашка е гӀалгӀай а е нохчий а метташ Ӏомадацар, уж дуккха тӀехьагӀа юкъедоаладир дешара программанна, цудухьа тамаш е мегаргйолаш хӀама да Роза наьна меттала арадувлача газете балха дӀаэцар. Итт класс яьккха йоаллаше, кепайоазонца дувзаду цо ший вахар. Цу ханарча «Сердалох» лаьца дувцаш, Розас дагалувц: «… Со эггара хьалха цига йоалаяьр вар дуккхача хана денз цига болх беш, тхона юхе вахаш хинна Къоастой Башир. Юххьанца газет арахецаш гӀо дора аз. Бехктокхаме болх бар из, грамматикаца а метта кхыча доакъошца а дувзаденна гӀалат де йиш яцар. Шахьар тӀарча ишколашка мотт Ӏомабеш цахиларах, болх бешше а гӀалгӀай мотт Ӏомабе безаш дар са гӀулакх. Цу хана сона уллув къахьийга нах шоай гӀулакх дика довзаш а дийша а бар: Пхьилекъонгий Махьмад-Рашид, доалахьара корреспондент Саганаькъан Ӏалихан. Со цига балха яхача хана, керттера редактор вар Лаьнанаькъан Кермий Мустафа, цхьа ха яьлча цунна когаметта тӀавера Тебой Тухан. Редактора заместитель вар Маькенаькъан Асхьаб. Болх бе дӀаболалурашта даим гӀо де кийча вар выпускающи Аьгенаькъан Хьамид, таржамхо Пхьилекъонгий Ахьмад, Чахкенаькъан Ювсап. Партийни вахара отдела керте латтар Майсиганаькъан Саламхан, промышленностачунна – Къоастой Башир, цун корреспондент яр Овшанаькъан Жансурат, каьхатий отдел лелаеш вар ТӀумхой Махьмад, юртбоахамъяр – Малсаганаькъан Рашид, цу чу корреспонденташ бар Ӏарчакханаькъан Тухани Хаматхананаькъан Мухьмади. Культуран отдела заведующи МутаӀаланаькъан Салман (Тимурлан) вар, со цунца болх беш йола корреспондента дарж долаш яр; сайна могаш цхьаь-цаӀ культураца ювзаенна моттиг дӀаяхийтацар аз шахьар тӀа, дакъа ца лоацаш. Царех дар «Вайнах» яха ансамбль доазол арахьарча мехка яхар, шахьар тӀа Пьеха Эдита, МагомаевгӀар Муслим вар, кхыдараш».

«Сердало» болх баь ца Ӏеш, цо айхха бувзам лоаттабаьб «Комсомольское племя» яхача кагирхой газетаца. Цу хана цига болх беш хиннаб гӀалгӀай Марзенаькъан Висангирии Гадаборшакъонгий Абои. Царех тӀехьагӀа хьакимаш хул, Висангири болх беш хилар Нохч-ГӀалгӀай АССР паччахьалкхен цхьан отделе, хӀаьта Абох «ГӀалгӀайче» яхача газета керттера редактор хилар. Цул совгӀа, Розас цхьацца йоазош деш а сурташта кепа етташ а хиннай цу хана геттара гӀордаьнна хиннача «Грозненский рабочий» яхача газета тӀа. Деррига газеташ вӀаший юхе хиннад.

1977 шера Роза дийша йоалл Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университете. Цо чакхйоаккх филологически факультет, вешта аьлча цунна енна балха говзал яр эрсий меттеи литературани хьехархо. Бакъда аз кхетадечох, из болх цо баьбац. Нагахьа санна из хьехархочун болх беш хиннаяларе, из геттара дика товргьяр аьнна хет сона берашца. Ӏимерза а, мотт хоза бувца а, велавенна хила ховш а вола саг дукха веза берашта. Цул совгӀа, газете болх баьча сага геттара атта хургдар аьнна хет сона берашца хоза бувзамаш оттаде. Пайда бац цун, Розайх хьехархо хиннаяц. Бакъда ше йолча моллагӀча моттиге эшаш а накъайоалаш а хиннай из даим. Дукха ца говш, из дӀаэц журналистий Союзе. ХӀанз из яр журналист я яха сийдола цӀи шийх яккха йиш йолаш. Цхьаькха цхьа хӀама а да. Интеллигенци геттара хала дӀаэцар КПСС мугӀарашка. «Болхлойи ахархойи парти я ер», - оалар из болх лелабеш кхалешкарча комитеташка багӀача наха. ХӀаьта Розай из аьттув а баьннабар, йоӀ дӀаийцаяр парте. Цу моттиго а дуккха таронаш хьаеллар цун хьалха. Балха лакхъялар а дикагӀа хулар, дӀахо партийни лостамагӀа деша яха йиш яр, кхы а массагӀа дар уж. Из хила а хилар иштта. Роза хорж «Сердало» газета вӀашагӀтехача комсомольски организаце секретаралла, цунна чуйоагӀаш яр газетера кагирхой тоаба, Нохч-ГӀалгӀай книжни издательство, «Ленинан никъ» яха нохчий газет, Нохч-ГӀалгӀай хин боахам, иштта цхьан хана из ше болх беш хинна «Сердало». Уж йиъэ моттиг вӀаший юхе яр, «нохчий гастроном» оалача моттиге. Цигара дукха гаьна доацаш дар нохч-гӀалгӀай радиокомитета цӀа, гӀалгӀай-м дукха бар цу чу болх беш, бакъда Розайца дукхагӀа бувзамаш лоаттадаьраш бар къаьнагӀчарех бола журналисташ Курскенаькъан Ювсапи ЦӀолой Руслани. Бокъонца бакъдар аьлча, гӀалий тӀа мел бола журналисташ а шоайла бовзаш хулар. Дукха ха йоацаш, «Сердало» редакце уйча хьалтехад дуккха къаьнара журналистий сурташ. Царех цхьадарашта кӀалха берригаш белгалбаьхабац, тайпан цӀераш язъеш, хӀана аьлча тӀехьа тӀакхийнача къоначарна бовзац Шолжа-ГӀалий тӀа къахьегаш хиннарех берригаш. Къаьстта бовзац кхыча къамий газетий, радио, телевидене редакцешка къахьегаш хиннараш. Сона уж берригаш бовзар, хӀана аьлча Шолжа-ГӀалий тӀа царна юкъе болх баь хиларах. Иштта байза хургба уж Янданаькъанчоа а.

Розай балха хьал тоадалар цу тӀа соцаш дацар. Ростоверча ВПШ деша яхийта беннабар из. Цу хана Буро тӀа яха дӀайодаш хиларах, из дешар цо хьатӀаэцанзар. Лоалахарча республике дӀайодача хана, из дезал болаш яр. Цун цӀен-да вар Буро тӀара юртбоахама институт яьккха вола Хьоашаланаькъан Ахьмад. Институт яьккхача, цига болх бе витавар из. Шолжа-ГӀалий тӀарча парте Ленински комитето Роза балха дӀахьожаю, могаю ХӀирий республикан парте Ленински комитета. ХӀаьта вокхар шоай аргӀагӀа из хьожаю Буро тӀарча Ӏоакъингах хӀамаш еча завода партийни кабинета кулгал де. Кердача моттиге цо кийчдора цхьацца вӀашагӀкхетараш, заводе, цехашка бехар лакхарча дешара моттигашкара Ӏилманхой, царга болхлошта хьалхашка къамаьлаш дайтар, лекцеш ешийтар. Цу хана цига къахьегаш хиннача наха юкъе бар дукха гӀалгӀай кхалнах а маӀа нах а. Каст-каста ше а цхьацца кхетаченаш йора цо, бе-беча темашта хетаяь. Дукха а чоалхане а болх ма барий парте лелабаьр, цудухьа политически дешара ЦӀенца цхьана де дезараш дукха хулар. Цигара а хьежабора цхьацца партийни дешараш карадерзаде. Иштта КПСС ХӀирийчен обкомо марксизма-ленинизма института экономикан даькъе деша йохийт вай мехкахо. Цига шин шера деша дезар. Розас яьккхай идеологически болхлой факультет, мишта яьккхай ха шун безам бале, тӀехдика дешаш яьккхай.

Ше Буро тӀа яхача хана даьча балхех дувцаш, сона керттера хеташ йола цхьа моттиг юкъейитар цу кхалсага. Цо хьоахаданзар ше къахьегаш хинна Пригородни кхален «Ленина байракх» яха шин меттала (эрсийи гӀалгӀайи) арадийнна газет. Цу хьакъехьа дувцилга дийхар аз цу хана цунца болх беш хиннача, тахан журналистий Союза доакъашхо, Наьсарерча ГТРК болхло йолча Батайнаькъан Хьавайга. Роза цу газета гӀалгӀай меттах йола редактора заместитель хиннай. Уж ханаш дагалувцаш Хьавас аьлар: «Янданаькъан Роза болх беш яр Пригородни кхален «Ленина байракх» яхача газета гӀалгӀай меттала арадувлача даькъаца 1985 шера. Вай къаман меттала арадувлача цун редакце тхо верригаш 5 саг вар: редактора заместитель, бехктокхаме секретарь, ши таржамхо, газет вӀашагӀдолла болхло (верстальщик). Алхха дикача оагӀорахьа мара цох ала хӀама дац са. Балхах дика лоархӀайора. Бехктокхам кхетабеш, сакъердаме хӀама дезаш, хӀаман хьисап долаш, даим хоза барзкъа дувхадеш яр из. Хьалха цо къахьийгадар Шолжа-ГӀалий тӀарча «Сердало» редакце. Лакхара дешар дийша а, цу хана Яндарерча Хьоашаланаькъан Ахьмадага маьре а яр из. Цун мар юртбоахама институте балха вар. Бахаш Буро тӀа бар уж. Цу хана ши бер дар цар, шахьар тӀарча берий беша ухаш. Роза балха дика лоархӀаш, сий долаш яр. Газет парте доалахьа хилар бахьан долаш, каст-каста кхетаченашка аха езаш хулар из. Цу хана тхох тийше дутар цо газет. Амма дукха болх банзар цо тхоца, ийс бетта мара. Цул тӀехьагӀа уж кхычахьа баха дӀабахар. Цунна тӀехьа Малсаганаькъан Мухьмад вайтар тхона. Из а дукха сацанзар редакце. Юххера, тхона редактора заместитела дарже вайтар йоазонхочун Осменаькъан Хьамзата воӀ Микаил. Цунца «Ленина байракх» яхача газете оаха къахьийгар 1992-ча шерга кхаччалца».

Буро тӀа яьккхача хана цо баьча балха мах беш я, цига цунна тийнна грамоташ. Царех цаӀ я РСФСР «Знание» яхача юкъарча организаце кулгалхоша енна. Цу тӀа аьннад, Къилбаседа ХӀирий АССР къахьегамхошта юкъе Ӏилмаш довзийташ дуккхача шерашка беркате къахьегарах лу сийлен грамота. Из цунна енна хиннай 1980 шера.

1992 шера хӀираштеи гӀалгӀаштеи юкъе тӀом хинначул тӀехьагӀа, цар дезал Буро тӀара арабовла безаш хул. ХӀанз уж баха боагӀа маьра гаргара нах дукхагӀа бахаш йолча моттиге – Сипсой-ГӀалий тӀа. Цу хана денз цига а бах. Роза, балха йоацаш, цӀагӀа ягӀилга хайнача цун неша Сейнарой Мадинас ше къахьегаш йолча моттиге хьех из. Цу моттигах оалар, нах къахьега дӀанийсбеш йола бюро. Цу хана денз, цига инспектор йолаш хьайоагӀа вай мехкахо. Цига а зийнаб цо беш бола болх, дукха грамоташ, майдилгаш еннай цунна къахьегамах, нах балхаш тӀа дӀанийсбарах хиннача министра Маршани Б.. Цун совгӀаташта юкъе я «Сердало» газета 100 шу дизарца енна майдилг, кхы дӀахо. Бувцача балха 30 шу дӀаденнад цу кхалсага. Тахан из къахьегама ветеран я.

Хьоашаланькъан Розайи Ахьмадеи кхо дезалхо ва: ши йоӀи воӀи. Жанна, Дана, Мухьмад яхаш ба уж. Дийша а балхаш тӀа а ба, цхьабараш Ӏилман даржашка а кхаьчаб. ЙоккхагӀа йола Жанна ИнгГУ ингалсий метта кафедра доцент я, шоллагӀа йолча Данас Питерера лорий академи яьккхай, хӀаьта Мухьмад вай республикан МЧСе къахьегаш ва. Укхаза сай йоазув чакхдаккха безам ба са, бакъда Розайх дола сай дувцар дизза да аьнна хетац сона хӀанз а. Вешта, бӀаь оагӀув цох язъяьяларе а, тӀаккха а иштта хетаргдар сона. Цох лаьца дешашца дувцалургдац аьнна хет сона, мел дукха дувце а.