Уж дукхагӀбараш тахан боацаш ба, бакъда царех хьадаьннача дикай тӀирг хаьдаяц, цар хьийхараша кхычарна а хьехаш, ноахалгара ноахалга доалаш, хьадоагӀа цар дӀадоладаь дика гӀулакх. Дуккхача юрташкарча ишколашка тоъаш хилацар хьалха математикаш, физикаш, биологаш, географаш, химикаш. Хьахерхой болх беш нах-м бар, бакъда уж бацар доаггӀаш дола шоай балхаца дувзаденна дешар дийша нах. 1998 шера Сурхо тӀарча ишколе балха вахар со. Цу хана цига бацар аз лакхе мел хьоахабаь хьехархой. ЦӀенхаштта болх бе ховш хиннараш историкаш, филологаш, дин хьехаш бола нах бар. Царгара дӀаийккхача, дика тӀехьале хургйолча тайпара къахьега ховраш бацар. Бакъда таханара хьал эргадаьннад, юрташка а къахьегаш ба толамца институташ, университеташ яьха, шоаш караийца гӀулакх лакхарча боарам тӀа дӀадахьа ховш бола нах. Цу тайпарча цхьан хьехархочох дувца безам ба са укх йоазонца.

Лакхе хьоахаяьча Сурхо тӀарча ийс шера дешача ишколе болх беш, аз ворхӀ шу даьккхачул тӀехьагӀа, цига балха ера чӀоаггӀа ишколан эшаш йола дийша математик ЗагӀенаькъан Яхььяй Мадина. Сурхо тӀа цу тайпан нах ца бахилга шаьра ховш волча аз кхетадир, из цу юрта нийсъялара бахьан маьрел долга. Иштта хинна а хиннадар из. Укхаза дувца лов сона из мичахьара я, мишта хиннаб цо хьабена вахара а дешара а никъ.

Мадина яь хиннай 1982 шера лайчилла бетта 28 дийнахьа Коми АССР Усинск яхача шахьаре ЗагӀенаькъан Ӏаьлий Яхььяйи Бекбузаранаькъан (Хамхой) Хьусена Мовлатханеи дезале. Хеталу, цига мишта кхаьчаб-те гӀалгӀай дезал, аьле. Из дукха хала гучадаккха дезаш хӀама дац. Мадинай да Яхьья Шолжа-ГӀалий тӀара мехкдаьтта институт яьккха хиннав, цудухьа Сибре болх беш цхьа юкъ яьккхай цо, мехкдаьттахой мугӀаре волаш. Цу шийлача мехка 15 шу даккхар вайцига 25 шу даккхара нийса лаьрхӀа да. Цудухьа, иззал ха йоаккхаш, цу мехка «Ӏаьржа дошув» доаккхаш, цо баь болх аттагӀчарех хиннабац аьнна хет сона. Цига уж болаш, яь хиннай Мадина. Цудухьа да цун паспорта тӀа, кӀеззига цецвоаккхаш, из яьча моттигаца дувзаденна йоазув. Арахьа дукха ха яьккхе, даьй баьхача мехка боагӀа даи-нанеи цар диъ бери. Мадина царна юкъе эггара зӀамагӀа яр, цу заман чухь 2-ча классе дӀачуяьнна мара а яцар. Цул боккхагӀа бар Джамалайла, Фатима, Аьсет.

Юххьанца МагӀалбике бах уж, цигарча «МагӀалбикнефть» оалача объдинене бурув деттача урхалле къахьегаш хул Ӏаьлий Яхьья цӀавеначул тӀехьагӀа. Цун балхах а мехкдаьттахоех а дика дийцад Боканаькъан Ахьмада ший «Седкъашта юкъе седкъа санна» яхача романа тӀа. Нана Хьусена Мовлатхан итт класс яккхарал совгӀа доккхий дешараш дийша яц, бакъда кхалсага эггара керттера гӀулакх — нана хилар — цо тӀехдика кхоачашдича санна хет сона, Мадинай оамал яйзачул тӀехьагӀа. ДӀахо тайпан нах бахача Инаркъе баха болх цар дезал. Дукха дийша а, хьаькъал долаш а, начӀал йолаш а нах хьабаьнна юрт я Инаркъе. Масала, цигара хиннав Тименаькъан Зовле Зархмат. 1891 шера из ваьча хана зама хала хиннаяле а, дешарца чам болча сагá ха а таронаш а корайоагӀаш хиннай дунен Ӏилмаш Ӏомаде а шийна аттагӀа сискал юаргйола балха говзал Ӏомае а. Шийна деша ваха ха тӀакхаьчача Буро тӀарча гимназе вода кӀаьнк, хӀаьта цига из дӀавеннар а дешача хана эшаш дола гӀо-новкъостал даьраш а да-нана дар. Цига ше дийша ваьлча, хьехархой техникуме отта а аьттув боал цун, кхыча мехка дӀаваха ца везаш. 1924 шера Буро тӀа хьайийлла хиннай вай къаман хьехархой техникум. Цига деша дӀаэттача хьалхарча кагийча нахах цаӀ вай мехкахо Зовле Зархмат хиннав. Ховш ма хиллара, цу ханара вай эггара дикагӀбола нах цига дийша а из чакхъяьккха а хиннаб. Царна хьехаш хиннараш шоай болх дика бовзаш, хьабеш бола нах хиннаб. Кхоачам ба шинне — Малсаганаькъан Зоврбикеи Беканаькъан Темботеи — цӀераш яьхача. Цар кхебаьча гӀалгӀай хьалхарча хьехархоех хиннав Зархмат. Бакъда духхьал техникумах кхоачам баь ца Ӏеш, из деша отт Нохч-ГӀалгӀай хьехархой институте, болх бешше из чакх а йоаккх цо. Зовле Зархмата эрсий графика кӀийлен тӀа гӀалгӀай йоазув даьккхача, эггара хьалхара гӀалгӀай меттала «Абат» оттаду.

Иштта Мадинай юртахо хиннав, юртахо хинна а ца Ӏеш, тайпан воша хиннав гӀалгӀай гӀорваьнна юрист ЗагӀенаькъан Османа Мовлатгири. Вайна ховш ма хиллара, Питерера юрфак яьккха а Россе паччахьаца Путин Владимир Владимировичаца деша ваьгӀа а хиннав из. Керда хьаяьч ГӀалгӀай Республиканна чӀоагӀа накъаваьлар Османа Мовлатгири, цо болх бир, юстице министр а университета юридически факультета декан а волаш. Цхьаькха цхьа саг а хьоахаве лов сона цу юртара хьаваьнна, из вар тамашийна хоза дош ала ховш хинна поэт, прозаик Кхоартой Мажита Мурад. ГӀалгӀай эггара дикагӀболча йоазанхой мугӀарашка латт цун цӀи тахан, даим латтаргья аьнна а хет сона. Со фу ала гӀерт аьлча, Мадина хьаькъал дола нах бахача юрта кхийна хиннай, цудухьа из ше а я цун дикагӀболча викалех цаӀ. Из республике гӀоръяьнна ювцаш еце а, ше дӀакхаьча моттиг дика лелаеш, караденна гӀулакх дизза кхоачашдеш, цох бола бехктокхам кхетабеш хьайоагӀа из.

2000-ча шера толамца чакхйоаккх цо Инаркъера № 23 йола ишкол. Сона хетаргахьа, хьехархошта дукха езаш а, ишколе сий долаш а хинна хургья из, хӀана аьлча математиках дика кхеташ йоландаь. Цу тайпара дешархой классе цаӀ-шиъ мара хилац, ерригача классе хьалхале лелаеш хул уж. Иштта хиннаецаре, цунна могаргдацар аьнна хет сона физико-математически факультете деша отта.

Нагахьа санна из цига цаховш нийсъеннаяларе, цо цхьа-ши сесси а дӀалургьяцар, цу атта доацача Ӏилмах.

Вешта аьлча, математически лостам болаш хиннай цун хьаькъала таронаш. Белгалдаккханза даргдац, из гӀулакх Ӏомадеча новкъа цун цӀенхаштта гӀончий хиннилга. Эггара хьалха из деррига Ӏаьлий Яхььяйгара хьадоагӀаш санна хет сона. ЙоккхагӀйола шаккха йиша а математиках дика кхеташ хиннай, цудухьа Фатима а Аьсет а шаккхе физико-математически факультет яьккха ба. Наггахьа мара хулаш хӀама дац, цхьан дезале кхоъ математик хилар. Геттара беркатерча дезале мара хила тарлуш хӀама дац из. ХӀаьта цаӀ мара воаца Мадинай воша Джамалайла а ва лакхара дешар дийша, цо юртбоахама институт яьккхай.

Мадина, ишкола йоаккхашехь, деша отт ювцача факультете, шоллагӀча курсе дӀачуяьлча, болх бе йолалу 2002-ча шера, Инаркъерча № 12 йолча ишколе математика яха Ӏилма хьехаш. Оалаш ма хиллара, дика саг массанахьа везаш хул. ХӀаьта дика саг а хилча, цу тӀа дика болхло а хилча, цу тайпарча кхалсага а маӀача сага а мах баь варгвац. Из Инаркъерча ишколера дӀайодаш, чӀоагӀа новкъа хинна хургда аьнна хет сона цунна уллув болх баьча наха. 2005-ча шера Яхььяй Мадина ех Сурхо тӀарча Муцолганаькъан Мухьмада Абабукара. Цу шера денз, Сурхо тӀа яхаш а болх беш а я из. ХӀанз барайттлагӀа шу да цо цигарча ийс шера дешача (ООШ) ишколе къахьега. Цхьан хана сога оалар цхьадолча берий дай-ноаноша, Ӏа гӀалгӀай мотт, литература хьехаш санна, акхарна математика хьеха саг валаре а, чӀоагӀа дика хургдар. ГӀалгӀай мотт ца безаш алацар цар из, цунна нийса е цул дикагӀа кхыдола Ӏилмаш хьехаш нах хилча, цох боккха пайда баргболга ховш оалар. ХӀанз майрра ала йиш я, аз гӀалгӀай мотти литературеи хьехаш санна а, кхы дикагӀа а математика хьехаш вола саг нийсвеннав цар берашта. Цудухьа уж гӀадбаха мегаргболаш хӀама да из. Моза бодаш миссел тата хилац цо урок луча классе. ХӀанад из? Ший сий дайта ховш хила веза хьехархо. Ишттачарех я математика, физика хьехаш йола кхалсаг. Берий кхетамашка хьежжа, царех хӀаранена ховр хьагучадаккха, дегӀадоаладе, царца ларал тӀех ца йоалаш, мотт бувца; хьехаш дола Ӏилма берий теркам тӀаозаргболча тайпара хьеха, цунцара сакъердам сомабаккха ховш саг я Яхььяй Мадина. Цудухьа дешархошта юкъе ба цо хьеха Ӏилмаш кхетадеш, дезаш, дика ховш хьабоагӀа дешархой. Масала, царех я бархӀлагӀча дешаш йола Муцолганаькъан Хади, Овшанаькъан Аниса, ворхӀлагӀча дешаш йола Исмейланаькъан Ӏайна, Муцолганаькъан Инжила, кхыбараш. Цхьан дийнахьа 7 классе урок луш вар со. Деша ца могаш, алапаш геттара хала вӀашагӀдетташ, воаллача кӀаьнкага аьлар аз:

— Маца Ӏомалургволаш ва хьо деша? Хье ишколе хьачувенача тайпара, хӀама ца ховш, дӀагӀорг ма вий хьо кастта!

— Цхьадола Ӏилмаш дика хов цунна-м, — аьлар классерча бераша, шоай новкъоста оагӀув хьаллоацаш.

— Фу хов цунна дика? — хаьттар аз.

— Математиках дика кхет из, — хезар сона.

КӀаьнкаша дувцачох ца тешаш, йиӀигашка хаьттар аз:

— Бакъдий из?

— Бакъда, — аьлар йиӀигаша а

— Ловча гӀолва из тӀаккха, цхьа хӀама

мукъагӀа ховш вале, — аьлар аз, — гӀалгӀай метта тӀа а дукхагӀа къахьега деза, тӀаккха шаьра дешаргда Ӏа.

Цу масало а хьагойт, математикацара берий сакъердам сомабаккха ховш саг Мадина хилар. Иштта езайолийташ, дуккхача бераша дакъа лоацаш, уж юкъеозаш дӀахьу цо физика хьехаш йоаккха ха а.

Тайп-тайпарча шерашка классашта кулгал деш а къахьийгад цо. Укх шера цо доал деш я 5 «а» класс. Сога хаьттача, массайолча оагӀорахьара дикагӀчарех цхьа класс я из. Цкъа-дале, из чӀоагӀа лоархӀаме а да юртарча ишколашка, бераш лерттӀа хьаух деша, цӀагӀа ца дагӀаш; шозлагӀа-дале, шоаш деша сенна ух кхета а деш, дика оамалаш гойташ, Ӏилмаш Ӏомадеча даькъе толамаш доах цар. Во дешарашца, шиаш йоахарашца, цар даьшца-ноаношца фу дувца деза ховш я хьехархо. Ер шу дӀадоладелча денз, цу классерча берашца «ЦӀенхашта хӀамах дола къамаьл» яха вӀашагӀкхетараш хул цун кӀира цкъа. Цига дувц Даьхенца, машарца, доттагӀалца, дешарца дувзаденна дешаш. Цу классе староста хержай Муцолганаькъан Абабукара Ясмина. Миштай берий шоай хьехархочунцара уйла?

— Укх дешара шера денз, тха класс дӀаийцай цо кулгал де. Цул совгӀа цо тхона математика а хьех. Цо из дика хьехандаь, дуккхачар дика деш. Къаьстта из Ӏилма дика хов Овшанаькъан Юсуфа, Мухьмад-Амина, сона а хов. Иштта Исмейланаькъан Ахьмад а дика кхет цо хьехачох. Вокхар 3, 4 йоах. Шиаш йоахаш ши саг мара вац 20 сагах. «ЦӀенхаштара къамаьл» яха урокаш а еннай тхона Яхььяй Мадинас, уж хиннай «Росси: кхоаненца ювзаенна таронаш», «Росси — тха мохк» яхача темаех, — йоах Ясминас.

— Дукха езий шоана Яхььяй Мадина? — хет аз дешархочунга.

— Сона-м дукха еза, — йоах йиӀига.

— ХӀана еза хьона из дукха?

— Дика йоландаь еза-кх, — дар сона

хьахезар.

Дика хилар да берашта хьаькъал Ӏомаде гӀертар, дикагӀйола оамалаш Ӏомаеча гӀо дар, эздел долаш, воккхагӀвар лоархӀаш, шоаш дешаш болча ишколан а хьехархой а сий деш бераш кхедеш хилар. Тахан эттача заман чухь, иштта лоархӀаме да, дешархой барзкъан, шоаш лелача моттига цӀенал езаш, из хьаллоаттаеш хилар.

— ЦӀайш долча хана, вӀашагӀкхийте, чай молаш, иллеш доахаш, байташ ешаш, ловзараш ду оаха, — йоах Ясминас дӀахо. — Укхаза а хьехархочунца безаме ха йоаккх тха классерча бераша. Цу тайпара моттиг хилар, дукха ха йоаццаш керда шу дездеш.

Мадина дика хьехархо хинна ца Ӏеш, дика нус а нана а я. Дукха ха йоацаш дӀаяьлар цун маьр-нана, из могаш йоацача хана цунга хьожаш, эшаш дола гӀулакх, гӀо-новкъостал лоаттадеш, чакхъяьлар из. ХӀанз волаш волча маьр-даьга а хьож иштта. Делкъийна цунга хӀама даийта чуяха сагота хул из, ше урокаш енна яьлча. Нагахьа санна наьнах санна цох дувце, цунга кхача могаргдолаш гӀалгӀай кхалсаг наггахьа а хуле тамаш я. Цхьа йоӀи виъ воӀи да цун: Фатима, Мансур, Накир, Абдулла, Ислам. Фатима ишкол яьккха яла йоал, из 11-ча классе ягӀа, Мансур — 9-ча классе, Накир пхелагӀча дӀачуваьннав, Абдулла укх шера вахав деша. Ислам хӀанз а з1амига ва, цун цхьа шу мара даьннадац. ЦӀа, ков, болх, бераш леладе; боккхийча нахага хьажа дика вӀаштӀехьадоал цун. Хьинар долаш саг я, оал цу тайпарча кхалсагах. Из мишта нана я, эггара дикагӀа аьлча санна хет сона цун ший йоӀа Фатимас «Нана» яхача стихотворене тӀа, из кепа теха хиннай «СелаӀад» яхача берий журнала тӀа а «Сурхо тӀара бераш» яхача книжка тӀа а. Еш вай из:

«Массанахьа шо кхачарах,

Сачул дикагӀа нана яц.

МоллагӀа сайга цо аларах,

Аьннар ца деш хиннаяц.

Аз, сай нана гӀадйохийташ,

Школе дика дешаргда.

Ший бер хьаькъал долаш хилар,

ХӀара нанна эшар да».

Фатимас аьннараш духхьал нанна товр де дагахьа аьнна, даьсса дешаш дац. Цунна гӀалгӀай мотт хьехаш хиннав со диъ шера. Цул дикагӀа меттах кхеташ, сочинени, изложени, диктант яздеш дешархо хиннавац са. ДӀа мел яхача олимпиадашкара хьалхара моттигаш йоахаш, цӀаихай из даим. ДагадоагӀа, массехк шу хьалха «Сердало» газета тӀа «Эрсий мотт караберзабеш» яха хоам арабаьнна. Цу тӀа яздора: «Укх деношка ТӀой-Юртарча № 1 йолча юкъерча ишколе хилар эрсий меттах йолча олимпиадан муниципальни къовсамаш. Цига дакъа лоацаш дар Наьсарен районерча ишколашка дешаш дола бераш. Шо-шоай ишколашка толаш болаш, дика дешаш хьабоагӀа дешархой бар уж. Цу яхьашка дакъа лоацаш хиннача Сурхо тӀарча ийс шера дешача ишколерча 7-9-ча классашка дагӀача бераша дика хьаькъал гойтар. Муцолганькъан Фатима 7-ча классе ягӀа, массадолча Ӏилмах дика кхеташ, тӀехдика хьокхамаш долаш хьайоагӀа. Цо районерча олимпиаде хьалхара моттиг яьккхар ворхӀлагӀча дешача берашта юкъе».

Кхы а цхьа шу даьлча, Фатимас дакъа лаьцадар гӀалгӀай меттах, «Дин исторех» йолча яхьашка. Юха а «Сердало» газета тӀа «ГӀалгӀай меттах йола яхь» яха йоазув арадаьлар, цо яздора: «Дешархошта юкъе яьржача наьна меттах йолча яхье хьалхара моттиг яьккхар, хила йиш йолча 45 баллах 43 балл йоаккхаш, Сурхо тӀарча ийс шера дешача школан дешархочо Муцолганаькъан Фатимас. Цунах лоацца дувца безам ба са. Хьалхарча классе денз, еррига пхиаш йолаш, хьакхаьчай из таханарча дийнахьа ше дешаш йолча бархӀлагӀча классага. Массадола Ӏилмаш дезаш а довзаш а я дешархо, цхьаккха царех «ак» аьнна юха ца къоастадеш. Наьна меттах долча диктантах, сочиненех массаза лакхара оценкаш йоах. Духхьал йоазув дика даь ца Ӏеш, метта Ӏилман оагӀув йовз цунна, хӀана аьлча цӀаккха кӀаьд ца луш, массайола параграф, шедола метта дакъа Ӏомаде гӀерташ хиларах. Цунна тешал деш массехк масал доаладергда аз. Соахка эрсий меттах олимпиада йолаш, 7-ча классе дешаш долча районерча берашта юкъе толаш а хулаш, хьалхара моттиг яьккхар цо. Укх шера бархӀлагӀча классе дешарашта юкъе «Дин истори» яхача Ӏилмах хьалхара моттиг яьккхар. ХӀанз гӀалгӀай меттах яьккхай. ДӀахо а цо доккхий толамаш доахаргда аьнна хет сона, ишколе ший даккха дезача кхаь шера».

Укхаза ала лов, Магасерча НТРК цхьан рекламанна юкъе а Фатима дакъа лоацаш хиларах. Иштта дика дешаш хьавоагӀа Мансур а. Цхьа урок дӀаяхийтацар цо Ӏома ца еш, цӀагӀа бенна болх кхоачаш ца беш, дагахьа Ӏомае еза байт Ӏома ца еш. Диктант е сочинени язйойя, 4-5 йоаккхар, хӀаьта 6 классе вагӀаш, ишколерча ший нийсархошта юкъе хьалхара моттиг яьккхар цо наьна меттах йолча олимпиаде. Из деррига наьнагара хьадоагӀаш да. ЦӀагӀа боаггӀача тайпара тӀахьожам лоаттабу берашта, цар дика дешаргдолаш а эздий хургболаш а. Фатима йолча классе чуводаш хилча, сона массаза ховра, улг цӀендаь хургдолга, цунна юххе йитта пагӀашк а кхоачам хиллал мел а улларгйолга. КӀезига хӀама да аьнна хеталургда из цхьаволчоа, цу тайпарча кӀезигача хӀамашкара хьадолалу доккха гӀулакхаш а. ТӀехьа тӀайоагӀача хана, моллагӀа балха говзал цо хорже а, цох, наха а мехка а накъайоалаш, дика саг хургья аьнна хет сона. Иштта я цун нана. Фатима, сона хетачох, нанна тара хила гӀерташ я дешарца а, гӀулакхаца а, эзделца а.

Фу хет-те Яхььяй Мадинас беча балхах, цунна уллув болх беча нахá? Из хаттар аз делар дуккхача шерашка Мадинас санна математика хьехаш хьайоагӀача Овшанаькъан (Муружанаькъан) Ахьмада Лидайга. Йоккха поалхам йолча а, нах дика бовзача а Ахьмада Лидас аьлар:

— Аз цох аргдар, дика болхло а я, ший болх дика ховш а я. Из хар а пайдана дац, берашта из дӀахьеха вӀаштӀехьа ца доалаш хилча. Цун дика мог из ший Ӏилмаш царна дезадалийта а, цар кхетадергдолча тайпара дӀахьеха а. Из деррига дувзаденна да цу балхага из дика кийчъенна хиларца, лехача а халла мара корабагӀац цу тайпара болх бе ховш бола нах. Цо ишколе а дика дийшад, институт а толамаш доахаш чакхъяьккхай. Тахан массайолча классашка физика, алгебара, геометри дӀахьеха могаш я из. Цу тайпарча хьехархоех оал, кхело математик хийла аьнна яздаь хиннад цунна.

Математически лостам болаш да цун хьаькъал, Ӏилмашцара бувзам. Дика болхло санна, дика саг а я из. Со-м цкъаза хьаг из, нус йолаш, чуенача цӀенах. Дукха несарий бац боккхача нахаца барта болаш, царца тарбала ховш. Маьр-нана дийна йолаш, цунга а дика хьожар из. ХӀанз, из дӀаяьнна, цхьаь висача маьр-даь чӀоагӀа йоакхо ю цо. Ше балха хилча, воккхача сага гӀулакха сагота хул. ЙоккхагӀча йиӀигага телефон тох, цун гӀулакхага хьажалахь аьле.

Иштта, шийна гонахьарча наха накъайоалаш, кхувш йола тӀехье ма хулла бакъахьара оамалаш йолаш кхее гӀерташ, хьайоагӀа хьехархо. Карарча хана къаьстта юрташкарча ишколашкарча берий дешарцара безам хьаллоаттабераш, царна дикадар мерздераш Яхььяй Мадина санна бола хьехархой ба. Дешархой шоаш тийша ца Ӏеш, цар хьабахьача наькъах теш берий дай-ноаной. Хьехархочун балха тӀа чӀоаггӀа лоархӀаме хӀама да из. Мадинай, дукха ха йоацаш, 40 шу дизад, цун аьттув балар лов балхаца, дезалца дувза мел деннача хӀаманца. Шийга кхаьча дика массаза нахаца, къаьстта берашца, декъачарех я из.